قىتايداعى قازاقتارعا جاسالىپ جاتقان زاڭسىزدىق، قىلمىس، گەنوتسيدتى توقتاتۋ ءۇشىن جابىرلەنۋشى قازاقتاردىڭ وزدەرى، تۋعان-تۋىسقاندارى ءبىرىنشى بولىپ قازاقستانعا، بۇۇ-نا، حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنا ارىزدانىپ قۇقىعىن قورعاۋعا ات سالىسۋى – دۇرىس قادام; زاڭدىلىققا سايادى. ءار ادامنىڭ ءوز قۇقىعىن قورعاۋى، ءار ۇلتتىڭ ءوز حاقىن قورعاۋى – زاڭدىلىق. ال قازاق ەلى قىتايداعى ءوز ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ادامدىق قۇقىعىن (كىسىلىك قۇقىعىن) قورعاۋعا، ءوز قانداس-تۋىستارىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋعا، قالىپتى ء(داستۇرلى) ءدىني سەنىمىن ساقتاۋعا، ولاردىڭ قازاقستانداعى تۋعان-تۋىستارىمەن بارىس-كەلىس جاساپ ارالاسىپ تۇرۋىنا ءبىرىنشى بولىپ تالاپتانۋعا ءتيىس. سونداي-اق حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى مەن وزگە ەلدەر دە ءوز كەزەگىندە بۇل ىسكە كوڭىل ءبولىپ، ارالاساتىن بولادى. سەبەبى زاڭسىزدىققا، قىلمىسقا، گەنوتسيدكە تۇتاس الەم حالىقتارى قارسى. كەرىسىنشە، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وعان قۇلاق اسپاۋى، ارالاسپاۋى - بۇۇ، الەم ەلدەرى كورسە دە كورمەسكە سالىپ ۇنسىزدىك تانىتۋ ارقىلى زاڭسىزدىققا، قىلمىسقا، گەنوتسيدكە جول بەرىپ، «كىم كۇشتى بولسا، سول ءتىرى قالاتىن» جابايى جانۋارلار اراسىنداعى تابيعي سۇرىپتالۋ (ەستەستۆەننىي وتبور) زاڭىنىڭ ادامزات قوعامىندا ورىن الۋىن استىرتىن قولداعانى بولىپ تابىلادى.

دوستىقتىڭ شىنايى ءمان-ماعىناسىنا، العى شارتتارىنا جانە ديالەكتيكالىق قاعيدانىڭ قاتاڭ تالابىنا وراي، جاي حالىق ەل باسشىلارى وزگە ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستا (ديپلوماتتاردىڭ اۋزىمەن) ءجيى ايتاتىن «تاتۋ كورشى»، «دوس ەل»، «ستراتەگيالىق ارىپتەس» ت.ب. سوزدەر سەنىپ ءۇمىت ارتا بەرمەۋ كەرەك. ەشبىر ەل، ەشبىر ۇلت سەنىمەن كورشى بولعانى ءۇشىن، دوس ەل، دوس ۇلت بولعانى ءۇشىن ءوز مۇدەسىن قايىرىپ قويىپ سەنىڭ جاعدايىڭدى جاساپ بەرمەيدى. ديپلوماتيادا ەكىنشى ءبىر ەل كۇشتىلىگىن كورسەتىپ جەلكەڭە ءمىنىپ السا دا بايلانىسىمىز جاقسى، دوسپىز دەپ ايتىلادى. ەكى ەلدىڭ شىن مانىندە دوس نە جاۋ ەكەنىنە قاراماستان  كەزدەسۋلەردە ءوزارا قۇرمەتتەۋ، سەن دە جاقسى مەن دە جاقسى دەگەن سىپايىلىقتى جوعالتپاۋ، مادەنيەتتىلىكتى ساقتاۋ ارقاشان ارتىقتىق ەتپەيدى. سەبەبى جىلى سوزدەردى ءبارى دە قۋانا قابىلدايدى. بۇل ارينە سىرتقى بەت ءجۇزى، فورما عانا. نەگىزگى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاراپايىم ءارى ۇيرەنشىكتى ءبىر ءتاسىلى عانا. ءارى حالىقارادا قالىپتاسىپ قالعان ديپلوماتتاردىڭ سويلەۋ داعدىسى. شىن مانىندە ساۋاتتى ديپلوماتيالىق بايلانىس – «قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر» بولۋعا ءتيىس. سىرتى قانشالىقتى مەيىرىمدى، كوپشىل، قامقور نەمەسە سىرتتاي سىپايى، مادەنيەتتى، سۇيكىمدى، دوس كورىنگەنىمەن، كورىنبەيتىن ىشىندە ءبارى ءبىر ءوز ەلى، ءوز ۇلتىنىڭ كوپ ءتۇرلى بۇگىنگى جانە بولاشاق ماڭىزدى مۇدەلەرى قورعاۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ سىندى نەگىزگى ماقساتتارى جاتادى. ءوزىنىڭ جەكە باس پايداسىن قۋىپ كەتپەگەن، (جاۋدىڭ) جۇمساق كۇشىنىڭ تۇزاعىنا تۇسپەگەن ديپلوماتتار ءار قاشان ءوز ەلىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ مۇدەلەرىن، قۇقىقتارىن، قۇندىلىقتارىن ەلى مەن ۇلتىنىڭ بولاشاعىن قورعاۋعا تىرىسادى. ساۋاتتى، بىلىكتى ديپلومات ءوز كوزدەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزە الۋ ءۇشىن قارسى جاقتىڭ تالماۋ، ءالسىز، (بىزگە) تاۋەلدى جەرىن ءدوپ تاۋىپ، ءوزىنىڭ ماقساتىن (قورعايتىن مۇدەلەرىن) قارسى جاق جىلى، دۇرىس قابىلدايتىن سيقىرلى  بويامەن ادەمىلەپ بوياپ، قۇلاعىنان قۇيىپ (ونىڭ) جۇرەگىنە سىڭدىرەدى. ياعني، ءوزى ىشتەي بىلەتىن ماقساتى ايقىن، پرينتسيپكە بەرىك، قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنا ساي، «ءتىلى ءتاتتى، ءدىنى قاتتى» بولۋعا ءتيىس.

ەل مەن ەل، ۇلت پەن ۇلت اراسىنداعى دوستىق قۇتتى ومىردەگى جەكە ادامدار اراسىنداعى دوستىققا قاتتى ۇقساپ كەتەدى. مىسالى، (قۇداي ساقتاسىن) ومىردە دوسىڭنىڭ ىنىسىنە جالا جاۋىپ سوتتاتىپ، تۇرمەگە قاماتساڭ; اكەسىنىڭ جەكە مەنشىك جەرى مەن كاسىبىن تارتىپ الساڭ; قارىنداسىن زورلاپ ويىڭا كەلگەندى ىستەسەڭ; بالالارىن سويىپ اعزالارىن ساتساڭ، ياعني، دوسىڭنىڭ مۇدەسىنە قيانات جاساساڭ، زاڭدى قۇقىتارىن اياق استىنا تاپتاساڭ، ار-نامىسىنا تيسەڭ، قولىڭنان كەلگەن بار قاستىعىڭدى جاساساڭ – قالاي ونىڭ دوسى بولىپ قالا بەرەسىڭ؟ وسى ىستەگەن قياناتتارىڭا كوز جۇما قاراپ شىمىرىكپەستەن سەن ونى دوسىم دەگەنىڭمەن ول سەنى دوسىم دەپ باعالاي ما؟ مۇنداي جاعدايدا ءالى دوستىق قارىم-قاتىناسى بار، دوستىعى جالعاسۋدا دەپ ەسەپتەۋگە بولا ما؟ جاۋابىن حالىق ءوزى بەرسىن.

شىن مانىندەگى دوستىقتىڭ بارلىق ءمان-ماعىناسى جوعالعان بولسا دا تىلىنە «دوستىق» ءسوزى جابىسىپ قالعان، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «دوستىق، دوس ەل، دوس حالىق» دەپ ايتۋ - سويلەۋ ادەتىنە اينالىپ كەتكەن، ارالارىندا دوستىقتىڭ ەشبىر شارتتارى ساقتالماعان، ەش نىشانى دا قالماعان «دوستىقتى» ديپلوماتيالىق كەزدەسۋدەن تىسقارى جەردە جۋرناليستتەردىڭ، ۇساق شەندىلەردىڭ (ت.ب.) ازۋىمەن حالىققا ايتا بەرۋ، داتتەي بەرۋدىڭ پايداسىنان زيانى كوپ. ءار نارسەنىڭ ەكى جاعى (پايدالى جانە زياندى جاعى، ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز تۇسى ت.ب.) قاتار جۇرەتىنىن ەشقاشان ۇمىتپاعان ءجون.   

مەنىڭشە مۇنداي قۇر ءسوز جۇزىندە ايتىلاتىن، ءمان-ماعىناسى مەن مازمۇنىن جوعالتقان وتىرىك دوستىقتى اۋزىنان تاستاماي ايتۋ جانە ونى كورىنگەن جەردە دارىپتەۋدىڭ – حالىقتى اداستىرۋدان باسقا پايداسى جوق. بالانى وتىرىك ايتىپ تاربيەلەسەڭ، ول دا وسكەندە وتىرىكشى بولادى. وتىرىكشى بولعانىمەن قويماي، ەرتەڭگى كۇنى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا «ارانداتۋشى»، «جاۋ شاقىرۋشى» دەگەن ۇراندارىن كوتەرىپ ءوز ۇلتىڭنىڭ مۇدەسى ءۇشىن كۇرەسپەي، اسا قاجەتتى شىندىققا، اقيقاتقا، ادىلدىككە، قارسى شىعادى. وندايلاردىڭ سانى از دا بولسا بار ەكەنىن ءبارىمىز ەستىپ تە، كورىپ تە ءجۇرمىز.

اتى بار زاتى جوق «دوستىقتى» - تومەندەگى ءتورت ءتۇرلى ادامدار ءجيى ايتادى.

1) ءوزى تاۋەلسىز ەل، تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى بولا تۇرا، دەربەس ەلدىڭ نەگىزگى ساياسي ماقساتتارىن تۇسىنبەيتىندەر، فيلوسوفياداعى ديالەكتيكالىق قاعيدالاردان ساۋاتى تومەندەر. بۇل قاعيدالار ايتۋ ءتاسىلى باسقاشالاۋ بولعانىمەن شىن مانىندە «قۇران كاريم» دە بار يدەلار. ءبىز ءبارىمىز دە (27 جاستان جوعارىلار) ءدىنى باسقا، ءدىنسىز وزگەنىڭ ەلىندە تۋىپ، ەرجەتكەندىكتەن قۇران كاريمدى، يسلامدى دۇرىس، تەرەڭ تۇسىنە المادىق. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ كوپ اداسۋىمىزعا سەبەپ بولۋدا.

2) دوستىقتىڭ نە ەكەندىگىن، دوستىق ءسوزىنىڭ ىشىندە قانداي ءمان-ماعىنا، قانداي مازمۇندار بار ەكەندىگىن، دوستىق قارىم-قاتىناس بولۋ ءۇشىن قانداي العى شارتتاردىڭ مىندەتتى تۇردە ساقالاتىنىن بىلمەيتىن، وعان ءمان بەرىپ، قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ، ساناسىنا توقىماعان ادامدار، جۋرناليستتەر دوستىق تۋرالى تەرەڭ تۇسىنبەگەندىكتەن بەلگىلى ءبىر ەكى ەل اراسىندا دوستىقتىڭ ەشبىر بەلگىسى بولماسا دا كەلسىن-كەلمەسىن، كەز-كەلگەن جەردە حالىقتىڭ ساناسىن ۋلاپ دوستىق ءسوزىن ايتا بەرەدى. بىلمەگەن ۋ ىشەدى. ۋ دەنساۋلىق پەن ومىرگە قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان، ديپلوماتيالىق كەزدەسۋدەن تىسقارى جەردە دوستىعى جوق ەل مەن حالىقتى ونىمەن دوسپىز دەپ ءوز حالقىڭا وتىرىكتى ناسيحات جاساۋ – حالقىڭدى قاتە تۇسىنىككە، بۇرىس جولعا، ءتىپتى قاتە جولعا جەتەلەيدى. حالقىمىزدىڭ سىرتقى جانە ىشكە كىرگەن جاۋدان ساقتانۋ قابىلەتىن جويادى. رۋحاني يممۋنيتەتىن السىرەتەدى. ساقتىقتىڭ بولماۋى، قىراعىلىق تانىتا المايتىن قابىلەتسىزدىكتىڭ اقىرى الىس-جاقىن بولاشاقتا ءوز حالقىمىزدىڭ قاسىرەتىنە اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ونىڭ مىسالى دا جوق ەمەس. كۇيەۋى مەن بالالارى قازاقستان ازاماتى بولعانمەن ءوزىنىڭ پاسپورتىن شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان تارتىپ الىنىپ، ءبىر ءوزى ارعى بەتتە ءجىپسىز بايلانىپ، وتباسىنان ءبولىنىپ، انا جۇرەگىنە ايازداي باتىپ، قىسىم كورىپ، اقىرى باسقا امالى قالماعاندىقتان جان ساۋعالاپ، قازاقستاندى پانا كورىپ (ساياسي باسپانا سۇراي) قاشىپ كەلگەن سايرانگۇل ساۋىتباي قىزى تۋرالى ءمان-جايدى انىقتاماي جاتىپ، ءبىر رەت تە سوت بولماي جاتىپ قىتايعا ۇستاپ بەرۋگە اسىققانداردان، جانتالاسقانداردان قانداي ءۇمىت كۇتۋگە بولادى؟ ولاردان قانداي ۇلتتىق سانا، مۇدە، ورە كورىپ تۇرسىڭ؟

«تىستەيتىن ات ءتىسىن كورسەتپەيدى» دەيدى ى.التىنسارين. سوندىقتان، مەيلى قايسى ەل، قايسى ۇلت بولسا دا دوسپىز دەگەن تەك سوزىنە سەنىپ قالماي، دوس نە جاۋ ەكەندىگىن - ونىڭ ناقتىلى ءىس-ارەكەتتەرىن، دوستىقتىڭ العى شارتتارى مەن ءمان-ماعىناسىن شىن دوستىقتىڭ ولشەمى ەتە وتىرىپ باعالاي ءبىلۋىمىز قاجەت.

3) ءوز ءبىلىمى مەن كۇشىنە سەنىمسىز، مۇدە ء(ار ەل، ءار حالىق ءوز مۇدەسىن كۇيتتەيدى. ەش ءبىر ەل، ەش ءبىر ۇلت ءوز مۇدەسىن قايىرىپ قويىپ، ەكىنشى ءبىر ەل نەمەسە ۇلتتىڭ مۇدەسى ءۇشىن ەڭبەكتەنبەيدى، كۇرەسپەيدى), قايشىلىق تۋرالى تۇسىنىكتى بىلاي قويىپ تۇيسىگى دە جوق، تىم قورقاق ادام ءار دايىم ءوز قارا باسىنىڭ اماندىعىن ساقتاۋدى ويلاستىرىپ جۇرەدى. سول ءۇشىن قورقاق ادامدار قاس جاۋىن دا ەرىكتى نەمەسە ەرىكسىز تۇردە «دوس» دەپ اۋزىنان تاستاماي ايتۋعا بار. ويلايدى، ماقتاي بەرسەم، قۇلاعىنا جاعىمدى سوزدەردى ايتا بەرسەم – ول (قارسىلاسى نەمەسە جاۋى) ءوز مۇدەسىن ۇمىتىپ، مەنىڭ مۇدەمدى ويلاپ، شاپاعاتىن ماعان توگىپ امان قالامىن دەپ. سوندا ونىڭ (باسقا ەلدىڭ، مىسالى قىتايدىڭ، ت.ب.) العا قويعان نەگىزگى ماقساتى مەنەن نەمەسە سىزدەن ماقتاۋ نەمەسە جىلى ءسوز ەستۋ ءۇشىن بە؟ وندا ونىڭ (باسقا ەل، باسقا ۇلتتىڭ) كوزدەپ وتىرعان ءوز مۇدەلەرى، ماقساتتارى قايدا قالدى؟

4) جاۋدىڭ جۇمساق كۇشىنىڭ ارباۋىنا الدانىپ، كوزگە كورىنبەيتىن تۇزاعىنا ءتۇسىپ، جاۋدى دوس دەپ ساناپ ونىڭ ءسوزىن سويلەپ، مۇدەسىن قورعاعاندار «دوستىق» ءسوزىن ءجيى قولدانۋعا قۇمار كەلەدى. قىتاي حالقىندا «جاتتىڭ اسىن ىشكەندەردىڭ جاتقا اۋزى باتپايدى. جاۋدىڭ اسىن ىشكەندەردىڭ جاۋعا قولى باتپايدى» دەگەن ماعىنادا ماقالى بار. سوندىقتان، مەيلى ەلىمىزدىڭ بيلىك باسىندا جۇرگەن شەندىلەر بولسىن، مەيلى قوعامدىق ۇيىمنىڭ باسشىلارى بولسىن، مەيلى ەلىمىزدىڭ كەز-كەلگەن ءجۋرناليستى مەن قاراپايىم ازاماتتارى بولسىن وزگە ەل، وزگە ەلدىڭ حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناس جاساعاندا اسا ساقتىق، اقىلدىلىق، بىلىمدىلىك تانىتقانى دۇرىس. سونداي-اق، وزگە ەل سونداعى ءوز قانداستارىمىزعا، وزگە دە باسقا ۇلتتارعا قانداي ساياسات جۇرگىزىپ، قانداي مامىلە جاساپ جاتقانى سول ەلدىڭ ماقسات، مۇدەسىنىڭ نە ەكەندىگىنەن دەرەك بەرەدى. مىسالى، قىتايداعى قانداستاردىڭ قازىرگى كەزدە قانداي قيىن ساياسي جاعدايدى باستان كەشىپ جاتقانىن ەستىپ، كورىپ جاتقان بولارمىز. ءتىپتى نەشە ءتۇرلى ساياسي تاسىلدەر، ،ءادىس-امالدار ويلاپ تاۋىپ قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، ەلىمىزدە جۇرگەن ەتنيكالىق قازاقتارعا اسىرەسە وقۋشى، ستۋدەنتتەردى الداپ-ارباپ، ۇركىتىپ-قورقىتىپ  قىتايعا كەرى شاقىرىپ پاسپورتىن جيناپ الىپ قازاقستانعا جىبەرمەي ءبىرسىپىراسىن ساياسي تاربيەلەۋ لاگەرىنە قاماپ تاستاعان. ءوز ەلىنىڭ ىشىندەگى قازاقتارعا جاساپ جاتقاندى، ەرتەڭ ەلىمىزدەگى قازاقتارعا جاساماسىنا كىم كەپىل. سوندىقتان، دوس پەن جاۋدىڭ ارا جىگىن ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە، دوستىقتىڭ العى شارتىن ورىنداۋ-ورىنداماۋىنا، كوزدەگەن ماقسات-مۇدەسىنە قاراي وتىرىپ اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك.

جوعارى دا اتالعان ءتورت ءتۇرلى ادامدار حالقىمىزدىڭ كىمنىڭ (قاي ەلدىڭ، قاي ۇلتتىڭ) دوس، كىمنىڭ قارسىلاس، كىمنىڭ ەكى بەتكەي، كىمنىڭ جاۋ ەكەنىن ايىرۋ، جىعا تانۋ قابىلەتىن السىرەتىپ، حالىقتىڭ دۇرىس، عىلىمي تۇسىنىك قالىپتاستىرۋىن شاتاستىرادى. وسىلايشا حالىقتىڭ جاۋ مەن دوستى ەرتە تانۋ، جاۋدىڭ قۇرعان تۇزاعىن ەرتە بايقاۋ، ەرتە ساقتانۋ، ەرتە قورعانۋ ارەكەتىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، بوگەت بولادى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا سانالى نەمەسە ساناسىز حالدە جاۋعا پايدالى ءىس ىستەپ، جاۋعا ءۇشىن قىزمەت جاساپ جۇرگەنىن ءوزى نە بىلەر نە بىلمەس.

جاۋ القىمنان قىسىپ قىلقىندىرىپ تىنىس تارىلعاندا ارەڭ ءتۇسىنىپ ءولىم الدىندا جانتالاسقاننان  نە پايدا. مەديتسينادا دا دەنساۋلىقتى قورعاۋدىڭ جانە قالپىنا كەلتىرۋدىڭ باستى قاعيداسى «اۋرۋدىڭ الدىن الۋ جانە ەرتە دياگنوزىن ايىرىپ، ەرتە ەمدەۋ». سوندىقتان، دوس پەن جاۋدى ەرتە، الىستان اجىراتا بىلۋگە ءماجبۇر ەكەنىمىزدى تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ جاۋ ەكەنىن اجىراتا ءبىلۋ، تاني ءبىلۋ – جاۋىڭمەن اتكەكىلىن كەسۋ نەمەسە سوعىسۋ دەگەن ءسوز ەمەس. قايتا ولارمەن بولعان قارىم-قاتىناستا ساقتىق پەن سۇڭعىلالىق تانىتا بىلەيىك، ەگەمەن ەلدىڭ نەگىزگى ماقساتىن ۇمىتىپ قالماي ءوز ەلىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ مۇدەسىن ساۋاتتى تۇردە قورعاي ءبىلۋدى ەرتە قولعا الا بىلەيىك دەگەنىم.  

قوسىمشا

ءبىر انانىڭ ايتقان اۋديو پىكىرى

كەنجەبەك قۇدىسۇلى

Abai.kz