ءۇن قوسۋ

«جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ باستاماسىنا وراي

جالعاسى. باسى پورتالىمىزدا ء"بىز قازىر "قۋىرشاق" رەسپۋبليكا ەمەسپىز! اقتاڭداقتاردىڭ ءادىل باعاسىن الار كەز كەلدى" جانە كولگىر ساياسات تاسىلدەرى ەلدى نەگە سونشالىقتى يلاندىرادى؟ دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان بولاتىن.

پرەزيدەنتكە اشىق حات

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆقا

اسا قادىرلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

سىزگە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى مۇشەلەرىنىڭ اتىنان بىرەر تىلەك ايتپاقپىز.  2000 جىلى ءسىزدىڭ قابىلداۋىڭىزدا بولعان قوعام مۇشەلەرىنىڭ وتىنىشىنە وراي، 1937–1938 جج. ساياسي قۋعىن-سۇرگىندە اتىلعاندار قۇپيا كومىلگەن ورىنعا ەسكەركىش  تۇرعىزۋعا ءوزىڭىز تىكەلەي تاپسىرما بەرىپ، سول جاڭالىق ەسكەرتكىشىن اشقانىڭىزعا بيىل، مىنە، جەتى جىل تولدى. جاڭالىققا ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسى جۇرتشىلىعىنىڭ وكىلدەرى جىل سايىن كەلىپ تاعزىم ەتەدى. وسى ەسكەرتكىش ورناعان جەردەگى «ادىلەت» قوعامى مەنشىگىنە بەرىلگەن 15 گەكتار تەلىمدى قارالى-سالتاناتتى ورماندى القاپقا – اشىق اسپان استىنداعى پانتەونعا اينالدىرۋدىڭ مەزگىلى جەتكەن سياقتى. نكۆد عيماراتىنىڭ جەراستى بولىگىندە اتىلىپ، دەنەلەرى جاڭالىقتا تىنشىعان جازىقسىز قۇرباندار سانى 3 مىڭنان اسادى. وندا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى، سونداي-اق وراز جاندوسوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، وراز يساەۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، سۇلەيمەن ەسقاراەۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سانجار اسفەندياروۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، قابىلبەك سارىمولداەۆ، قايسار ءتاشتيتوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، جۇمات شانين، راحىم سۇگىروۆ، ماعجان جۇماباەۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، زاراپ تەمىربەكوۆ سىندى جۇزدەگەن مەملەكەت، عىلىم، ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى جاتىر. ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىنا سولاردىڭ ەسىمدەرىن تاسقا قاشاپ  ەستەلىك-قابىرعا ورناتۋ قاجەتتىگى سۇرانىپ-اق تۇر. الجير لاگەرىندە جازىقسىز جاپا شەككەن 7 مىڭنان استام جاندى (ونىڭ 179-ى قازاق ايەلى، ال سوتتالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، كەڭەس وداعىنىڭ باسقا قالالارىنان اكەلىنگەندەر) ەسكە سالىپ تۇراتىن ەستەلىك قابىرعالار تارىزدەندىرىپ، جاڭالىق ەسكەرتكىشىن سۇيەگى سوندا جاتقان 3 مىڭنان استام قازاقستاندىق بوزداقتىڭ اتى-ءجونى تىزىلگەن جوقتاۋ تاقتا-قابىرعالار ورناتۋمەن تولىقتىرۋ ءلازىم. سونداي-اق زەردە كەشەنىنە كىشى ارحيتەكتۋرالىق فورمالار – اتىلعانداردىڭ مۇسىندىك پورترەتتەرىن قويعان ءجون بولار ەدى. بۇل شارۋا قازاق-بريتان ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اللەيادا تىزىلگەن رەپرەسسيالانعان كەڭەستىك قايراتكەرلەردىڭ مۇسىندەرىن جاڭالىققا كوشىرۋمەن باستالسا يگى، سول ءىستىڭ جالعاسى رەتىندە رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى سوندا جاتقان ءوز اكەلەرىنە ەسكەرتكىش-ءمۇسىن ورناتپاق ويلارىن «ادىلەت» قوعامىنىڭ باسقارما ماجىلىستەرىندە ۇدايى ايتىپ كەلەدى. قاسىرەتتى 32-جىلعى سۇراپىل اشتىق اكەلگەن ۇلتتىق اپاتتا الماتى كوشەلەرىندە اشتان ولگەندەردىڭ مايىتتەرىن وسى جەردەگى ءالي جانە ديحانباي اۋىلدارىنىڭ قاڭىراپ بوساپ قالعان ورىندارىنا تاسىپ اكەپ توگىپ، ءجۇزىن جاپقانى ءمالىم، سونى ەستە تۇتىپ، سوناۋ اشارشىلىقتا كوز جۇمعان مىڭ-سان  قۇربان رۋحىن ۇلىقتايتىن بەلگى قويۋ دا وسىناۋ زەردە كەشەنىنىڭ مازمۇنىن اشا تۇسەرى ءسوزسىز. كيەلى القاپقا اعاش ەگىپ، باق وتىرعىزۋعا «ادىلەت» قوعامىنىڭ مۇشەلەرى مەن جاناشىرلارىنا قوسا قالىڭ جۇرتشىلىق اتسالىسار ەدى دەگەن ويدامىز. بۇل كۇندەرى «ادىلەت» قوعامى باسقارماسىنىڭ مۇشەلەرى جاڭالىقتا جاتقان بوزداقتاردىڭ تولىق ءتىزىمىن جاساۋ ۇستىندە. ونى 1996–2004 جىلدارى شىعارىلعان «ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي» جيناقتارىنىڭ ۇلگىسىمەن جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارۋ قاجەت-اق. ءبىزدىڭ بۇل وي-جوسپارلارىمىز الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسى باسشىلىعى تاراپىنان تۇسىنۋشىلىك تاۋىپ تۇر.

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، وسى بايان ەتىپ وتىرعان نيەتىمىزدى ەندى ءسىزدىڭ ماقۇلداۋىڭىزدى سۇرايمىز، وسىناۋ يماندى دا ابىرويلى شارۋاعا  كۇللى جۇرتشىلىق جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قول ۇستاسىپ كىرىسۋ ءۇشىن ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ەلباسىلىق باتاڭىزدى بەرسەڭىز ەكەن دەپ تىلەيمىز. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – 2000 جىلعى قابىلداۋدان سوڭ ءوزىڭىزدىڭ تاپسىرماڭىزبەن الماتىدا اشىلعان ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۇراجايىنا بايلانىستى. قىزمەت اتقارعان ءبىر جارىم جىل ىشىندە مۇراجايدا مىڭداعان جۇرتشىلىق وكىلدەرى، شەتەل دەلەگاتسيالارى، اسىرەسە وقۋشىلار مەن ستۋدەنت جاستار بولىپ،  بەلگىلى دارەجەدە تاريحپەن تاربيەلەنۋدىڭ وزىندىك بەلەسىنەن وتكەن ەدى. الايدا مۇراجاي بىزگە بەيمالىم سەبەپپەن تەز جابىلىپ قالدى. مۇراجايدا رەپرەسسيالانعانداردىڭ وزدەرى مەن ۇرپاقتارى تاپسىرعان وتە قۇندى جادىگەرلىكتەر جيناقتالعان بولاتىن، قازىر سولار ءبىر بولمەدە ءۇيىلىپ جاتقاندىقتان، توزىپ، ەكسپوزيتسيالاۋعا جارامسىزدانىپ كەتۋ قاۋپى بار. بۇل ورايدا ءبىز الماتى اكىمشىلىگىنە الدەنەشە رەت ءوتىنىش بىلدىرگەن ەدىك، الايدا وسى ماسەلەنىڭ قالا بيلىگى تاراپىنان ەشبىر شەشىمىن تاپپايتىنى ماعلۇم بولدى.

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، ەگەر مۇراجايدى بۇرىنعى نكۆد عيماراتىندا ورنالاسقان ورنىنا قايتارۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك بولماسا، وندا ونى قالاداعى باسقا قوعامدىق عيماراتتاردىڭ بىرىنە ورنالاستىرۋعا، ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحى مۇراجايىنىڭ قالىڭ كوپشىلىككە وتانشىلدىقتى، دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ رەتىمەن قىزمەت ەتە باستاۋىنا قول ۇشىن بەرۋىڭىزدى وزىڭىزدەن قاتتى ءوتىنىپ سۇرايمىز. جاقىندا قوعامنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن «ادىلەت»   تاريحي-اعارتۋ قوعامى: توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ جانە ولاردىڭ ىشىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىندا جازىقسىز جازالانعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ «ادىلەت» قوعامىنا مۇشە ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر اۋىزدان بىلدىرگەن تىلەگى وسىلارعا سايادى.

سولاردىڭ اتىنان – قۇرمەتپەن، بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ  قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى. الماتى، 07 شىلدە 2009 ج.

حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ كەرەك

ءبارى «مەموريالدان» باستالعان...

– بيىل «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تولعان ەكەن. اڭگىمەمىزدى قوعامنىڭ قالاي قۇرىلعانى جانە ونىڭ ۋىعىن قاداسۋعا كىمدەردىڭ اتسالىسقانىنان باستاساق...

– وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 1986 جىلعى وقيعادان كەيىن ەلىمىزدە كىشىگىرىم 37 جىل ورناعانداي بولدى. ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن رەپرەسسيالار باستالدى. بۇل جاعداي 1988 جىلى ەپتەپ جۇمساردى. دەموكراتيانىڭ جەلى ەسىپ، ەلگە ەركىندىك كەلە باستادى. دەگەنمەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى جابىق تاقىرىپ بولاتىن. بىراق وتكەن تاريحىمىزعا ۇڭىلۋگە پۇرسات بەرىلدى. 20–30-جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءومىر جولىن جازۋدى سول شاقتا باستادىق. ول كەزدە «قازاق ادەبيەتى» بىردەن-ءبىر ەركىن تريبۋنا بولىپ تۇردى. باسقا گازەتتەر دەندەپ بارا بەرمەيتىن تاقىرىپتارعا «قازاق ادەبيەتى» قايمىقپاي قالام تارتاتىن. سول كەزدەرى «ليتەراتۋرنايا گازەتا» ماسكەۋدە پايدا بولعان «مەموريال» قوزعالىسى جايىندا جاريا ەتتى. قوزعالىس كەشەگى ءستالينيزمنىڭ قىلمىستارىن اشا وتىرىپ، جازىقسىز قۇربانداردى اقتاۋ ماسەلەسىن قولعا الدى. مۇنداي  قادامدار جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى، «مەموريال» ءىرى قوزعالىسقا اينالدى. مۇنى كورىپ، ءبىزدىڭ ادامدار دا وياندى. ءالى ەسىمدە، فولكلورشى-عالىم ماردان بايدىلداەۆ دەگەن اعامىز – كەزىندە ول كىسىنىڭ اكەسى دە ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان – ءبىر كۇنى ماعان كەلىپ: «رەسەيدەگى قوزعالىستى كورىپ وتىرسىڭ. بۇدان ءبىزدىڭ دە قالۋىمىزعا بولمايدى. ءبىز دە ۇيىمداستىرايىق. قازىر جەر-جەردە وسى تۋرالى ءسوز بولىپ جاتىر» دەدى. سودان كوپ ۋاقىت وتپەي جۋرناليستەر، جازۋشىلار، كينو سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ۇرپاقتارى باس قوسىپ، ۇلكەن جينالىس وتكىزىلدى. كينو ۇيىندە وتكەن سول جيىندا ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىن قۇرىپ، باسىنا بولات ءىلياسۇلى جانسۇگىروۆتى سايلادىق. ءالسىن-ءالسىن باس قوسىپ، الداعى مىندەتتى ايقىندادىق. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان: «اشتىق ماسەلەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك. ءستالينيزمنىڭ ۇلكەن قىلمىستارىنىڭ ءبىرى – وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىق» دەدىك. ءسويتىپ كەلەشەك ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسىن دايىنداي باستادىق. سول كەزدەرى وبلىستارداعى باستاماشى توپتارمەن، رەسەيدەگى «مەموريال» قوزعالىسىمەن بايلانىس ورناتتىق. 1989 جىلعى قاڭتاردا ماسكەۋدە كونفەرەنتسيا ءوتىپ، بۇكىلوداقتىق، كەيىن حالىقارالىق اتانعان «مەموريال» تاريحي-اعارتۋ، قايىرىمدىلىق جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامى قۇرىلدى. وعان اتاقتى اندرەي دميتريەۆيچ ساحاروۆ باستاعان ءتورت تەڭ توراعا سايلاندى. بىزدەن كونفەرەنتسياعا 30-جىلدارعى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى  وراز جاندوسوۆتىڭ ۇلى سانجار جاندوسوۆ باستاعان توپ – ساۋلە ايتمامبەتوۆا، ماردان بايدىلداەۆ، ۆيكتور سنيتكوۆسكي، ارميال تاسىمبەكوۆ قاتىستى. ولار جاقسى اسەرمەن ورالدى. سودان كەيىن، ءساۋىر ايىنىڭ 14-ءى كۇنى الماتىدا ءبىزدىڭ قۇرىلتايىمىز ءوتتى. سول قۇرىلتايدا «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسى ەتىپ سانجار جاندوسوۆتى سايلادىق. سانجار ورازۇلىنىڭ ول كەزدە قىزمەتى دە، بەدەلى دە ۇلكەن ەدى، ىسكە بەلسەنە كىرىستى، تيىسىنشە جۇمىسى دا ناتيجەلى بولدى. العاشقى قولعا الىنعان شارۋالاردىڭ ءبىرى – قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ادامداردىڭ ءتىزىمىن تابۋ ەدى. الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە سۇراۋ سالىندى. ودان ناتيجە شىقپاعاننان كەيىن، جاندوسوۆ ماسكەۋگە شىعىپ، 1990 جىلى وداقتىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن تىكەلەي العاشقى دەرەكتەر الۋعا قول جەتكىزدى. جوعارعى سوتتىڭ اسكەري القاسى قازاقستان بويىنشا اتۋ جازاسىنا كەسكەن ادامداردىڭ ءتىزىمىنىڭ تۇپنۇسقاسىن ەڭ الدىمەن «ادىلەت» قوعامىنا، كوشىرمەسىن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە بەردى. سول كەزدەگى العاشقى قوعامدىق ۇيىمنىڭ بەدەلىن كورمەيسىز بە؟ نە كەرەك، ءبىز كەڭەس وداعى جوعارى سوتى اسكەري كوللەگياسىنىڭ ۇكىمىمەن «ۇلكەن تەررور» كەزىندە اتىلعان 633 قازاقستاندىق قايراتكەرلەردىڭ ءتىزىمىن الدىق. كەيىننەن بۇل جۇمىستار كەڭەيتىلدى، رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمەن تىعىز بايلانىس ورناتتىق. «ادىلەت» باسشىلارىنىڭ ءبىرى اكادەميك مۇرات بايماحانوۆ باس بولىپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جايىنداعى زاڭ جوباسىن جاساعان. زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن اقتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.   تاريحتىڭ اشىلماعان قالتارىستارىنا بويلادىق. جازىقسىز قۇربانداردىڭ «جاڭالىق» اۋىلىندا كومىلگەن سۇيەكتەرىن تابۋ – «ادىلەت» جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى.

– «جاڭالىق» اۋىلىنان جازىقسىز جازاعا ۇشىراپ، كومىپ تاستالعان ادامداردىڭ مۇردەلەرىن تاۋىپ، ارۋلاپ جەرلەدىڭىزدەر. وسى جونىندە كەڭىرەك ايتىپ وتسەڭىز؟

– الماتى وبلىسىنىڭ «جاڭالىق» اۋىلىنداعى كوپ جىلدار بويى بەلگىسىز كۇيدە كومۋلى جاتقان ادامدار مۇردەسىن ءبىزدىڭ قوعامنىڭ بەلسەندىلەرى تاپتى دەپ ايتۋعا بولادى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن باسىنان باستاپ ايتايىن. 1990 جىلعى كوكتەمدە، «جاڭالىق» اۋىلى ماڭىنداعى ساياجايىندا جەمىس اعاشىن وتىرعىزۋ ءۇشىن جەر قازىپ جۇرگەنىندە، بۇرىن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە قىزمەت ىستەگەن وتستاۆكاداعى وفيتسەر كۇرەگىمەن توپىراق اراسىنان وق تەسكەن ادام باسسۇيەگىن ارشىپ الىپتى. سودان ول دەرەۋ كوميتەتكە، بۇرىنعى باستىعىنا، ال ول «ادىلەت» قوعامىنىڭ توراعاسى سانجار جاندوسوۆقا قوڭىراۋ شالعان. نە كەرەك، اقىرى ارنايى زەرتتەۋ كوميسسياسى قۇرىلىپ،  الگى جەردە قازۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. ءۇش قاپ ادام سۇيەگى قازىپ الىنىپ، سوت-مەديتسينالىق ساراپتاماعا بەرىلدى. كوپ ۇزاماي، «ادىلەتكە» وبلىستىق پروكۋراتۋرا شىعارعان پروكۋرور قورىتىندىسى كەلدى. وندا «جاڭالىق» اۋىلى ماڭىنداعى بۇل جەردە 1937–38 جىلدارى اتىلعاندار جاپپاي كومىلگەن دەپ جازىلعان ەدى. باستاپقىدا 1937–1938 جىلدارى جازىقسىز اتىلعان ادامدار مۇردەسى بورالدايدا كومىلگەن دەپ ويلاعانبىز. الايدا كەيىننەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ساياسي رەپرەسسيالار كەزىندە الماتىدا اتىلعان بارشا ازاماتتاردىڭ، الاش ارداقتىلارىنىڭ مۇردەلەرىنىڭ «جاڭالىق» اۋىلىنا اپارىپ تاستالعانىن راستادى. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، ول جەرگە ءۇش جارىم مىڭداي اتىلعان ادامنىڭ كومىلىپ تاستالعانى انىقتالدى. ونىڭ ءبارىنىڭ ءتىزىمىن ءبىز جاسادىق. «ازالى كىتاپ» ون ءبىر وبلىس قۇرباندارى تىزىمىمەن سەگىز توم ەتىپ «ادىلەت» تاراپىنان شىعارىلدى. قالعان بەس وبلىس ونداي جيناقتى وزدەرى شىعاردى، «ادىلەت» قولدا بار ماتەريالدارىمەن جاردەمىن بەردى.  

ەۆرەيلەر فاشيزم كەزىندە قۇربان بولعان 6 ميلليون ەۆرەيدى                                               الى كۇنگە جوقتاپ ءجۇر

– جالپى، «جاڭالىقتا» قانشا ادام اتىلىپ، جەرلەنگەن ەكەن؟            

– «جاڭالىقتا» ءۇش جارىم مىڭنان استام اتىلعاندار جاتىر. ولار الماتىدا، نكۆد – ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى عيماراتى استىنداعى «تيردە» اتىلىپ، تۇندەلەتىپ قالا سىرتىنا تاسىمالدانىپ، قۇپيا كومىلگەندەر. «جاڭالىقتا» ولاردان باسقا، ناقتى ەسەبىن ەشكىم بىلمەيتىن مىڭ-سان 32-جىلعى اشتىق قۇرباندارى جاتىر. بۇرىن ول جەر ءالي اۋىلى دەپ اتالعان كورىنەدى، اشارشىلىق سالدارىنان قاڭىراپ بوساپ قالعان. قالا كوشەلەرىنەن جيناپ الىنعان ولىكتەر سوندا تاسىلعان ءتارىزدى. ودان، قالقيعان دۋالدار قالقاسىنا 37–38 جىلدارى اتىلعانداردى اكەپ كومگەن ەكەن.

– حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنان كىمدەردىڭ مۇردەسى تابىلدى؟

– احمەت بايتۇرسىنوۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، سانجار اسفەندياروۆ، وراز يساەۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، راحىم سۇگىروۆ، ماعجان جۇماباەۆ، مولداعالي جولدىباەۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، وراز جاندوسوۆ، حامزا جۇسىپبەكوۆ، بىرمۇحامەد ايباسوۆ سەكىلدى  جۇزدەگەن قازاق زيالىلارى وسى جەردە جاتىر. ول جەرگە ەسكەرتكىش ورناتامىز دەگەن تاس 1993 جىلى قويىلىپ ەدى. وسى رەتتە ايتا كەتۋ كەرەك، «ادىلەت» قوعامىنىڭ بەلسەندىلەرى 2000 جىلى ەلباسى قابىلداۋىندا بولىپ ءتيىستى ءوتىنىش بىلدىرگەن. سوعان سايكەس، نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىنان كەيىن، «جاڭالىق» اۋىلىندا جازىقسىز قۇربان بولعان جاندارعا ارناپ 2002 جىلى ۇلكەن ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. ەسكەرتكىشتى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى كەلىپ اشتى. ول جەر بۇگىندە جۇرت قاستەر تۇتاتىن كيەلى ورىنداردىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىز – بۇل جەردى ەل قادىرلەيتىن، كەلەشەك ۇرپاقتى قارالى تاريحپەن تاربيەلەيتىن، جاستارعا ەلىمىز باستان كەشكەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى ۇعىندىرىپ، ولاردى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى مەيلىنشە باعالاي بىلۋگە باۋليتىن، وتكەن جولىمىزعا قۇرمەتپەن قارايتىنداي تاريحي ورىنعا اينالدىرۋ. قازىر مۇندا «ادىلەت» قاراماعىنا بەرىلگەن 15 گەكتارداي جەر بار. سونى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ اتسالىسۋىمەن ۇلكەن باققا اينالدىرساق، ەڭ باستىسى، «جاڭالىقتا» جەرلەنگەن ءۇش جارىم مىڭنان استام ادامنىڭ بارلىعىنىڭ ەسىمدەرى قاشالعان ەسكەرتكىش تاقتالار، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە سالىپ تۇراتىن بەلگىلەر ورناتىلسا، ساۋاپتى ءىس بولار ەدى دەپ ويلايمىن. مۇنى الماتى قالاسىنىڭ دا، الماتى وبلىسىنىڭ دا باسشىلارى وتە تۇسىنىستىكپەن قابىلداپ، قولداپ وتىر.

– الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟

– جوسپاردىڭ ۇلكەنى – كەزىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ قامقورلىعىمەن اشىلىپ، ءبىر جارىم جىلدان كەيىن جابىلىپ قالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى مۇراجايىنىڭ قايتا اشىلۋىنا قول جەتكىزۋ. ءبىز مۇندا ءبىر ۇلكەن قيىندىق بارىن تۇسىنەمىز.  قالانىڭ بۇرىنعى باسشىسىنا ونىڭ ءبىر جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋىندە مەن سۇراق قويعان ەدىم، تاربيە جۇمىسىندا ماڭىزى زور رەپرەسسيا مۇراجايى، ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحى مۇراجايى نەلىكتەن جابىلدى دەپ. سوندا ول بۇرىنعى نكۆد عيماراتىنىڭ قالا بالانسىندا بولماعانىن، ونى قوجايىندىق ەتەتىن مينيسترلىكتىڭ جەكە قولعا ساتىپ جىبەرگەنىن ايتتى. عيماراتتىڭ جەكە قولعا ساتىلعانىن، سوندىقتان بۇل ورايدا ەش جاردەم بەرە المايتىندارىن قالانىڭ بۇگىنگى باسشىلىعى دا ايتىپ وتىر. بۇل، راس، تەك جوعارعى بيلىك تاراپىنان عانا شەشىلۋى ىقتيمال شارۋا سياقتى. دەگەنمەن، ساياسي رەپرەسسيالار مۇراجايىنىڭ كەلەشەك ۇرپاققا، ۇلتقا كەرەكتىگىنە عيماراتتى ساتىپ العاندار دا وي جۇگىرتەر دەپ سەنگىڭ كەلەدى. نە ءۇشىن كەرەك؟ كەشەگى قارالى كۇندەردى ۇمىتپاس ءۇشىن. مۇنداي كۇندەر ەندى قايتالانباس ءۇشىن. ەۆرەيلەردە «ياد ۆا شەم» اتتى مۇراجاي بار. قازاقشالاساق، «جاد جانە ەسىم». سول مۇراجايعا كىرىپ-شىقساڭ – ءفاشيزمدى جەك كورمەۋىڭ مۇمكىن ەمەس دەسەدى. فاشيزم كەزىندە وپات بولعان التى ميلليون قانداسىن ولار سونداي جولمەن جوقتاپ ءجۇر. ءبىزدىڭ دە ايتىپ جۇرگەن يدەيامىز وسى ەجەتتەس. ەگەر شەجىرەشىلەر قازاقتىڭ جاساندى اشارشىلىقتاردا ۇزىلگەن بۇتاقتارىن تۇگەندەسە، جەر-جەردەگى ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا سونداي يماندى شارالار جاساۋعا بولار ەدى. سوندا دەموكراتيانىڭ ماڭىزىن تەرەڭىرەك تۇسىنەر ەدىك. قازىر قالادا بەيىت ۇستىنە ءۇي سالىپ العاندار جەتىپ ارتىلادى. بەيىت ۇستىنە بەيىش ورناتىپ وتىرعان جانداردى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟  بىر كەزدەگى ىرىمشىل قازاق قازىر مۇندايعا ءمان بەرمەيتىن بولدى. ءبىز وسى ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەندە الماتى وبلىسىندا ءبىر كاسىپكەر اشتىق جىلدارى ولگەن ينتەرنات بالالارى جەرلەنگەن جەرگە ءوز قارجىسىنا تاس-بەلگى قويعىزدى. مىنە، يماندى شارۋا. وسىنداي شارانى جەر-جەردە ىستەۋ كەرەك. بىزدە بىلاي عوي. سوعىس ارداگەرلەرىن تەك جەڭىس كۇنى جاقىنداعاندا ىزدەي باستايمىز. 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بۇل دا سولاي. وسى ۋاقىتتا عانا ولاردى ەسكە الامىز. ال اشارشىلىقتار قۇرباندارىن ەسكە الۋ سول كۇننىڭ تاساسىندا قالىپ كەلە جاتقانداي. ءبارىن دە باسقا ۋاقىتتا ەستەن شىعارامىز. بۇل دۇرىس پا؟ مەنىڭشە، تەك 31 مامىر كۇنى عانا ەمەس، ءبىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ، كوشپەندىلەردى ءۇش دۇركىن قىرعان اشتىقتىڭ – ۇلتتىق اپاتتىڭ قۇرباندارىن ۇدايى ەسكە الىپ وتىرۋعا ءتيىسپىز. جىل سايىنعى 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ءوز الدىنا، سونىڭ قارساڭىنداعى جۇمادا مەشىتتەردە، شىركەۋلەردە، وزگە دە عيباداتحانالاردا اشارشىلىق ققرباندارىنا ارناپ دۇعا باعىشتاۋدى داستۇرگە اينالدىرساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ءبىز ولاردى جوقتاي الۋىمىز كەرەك. ولاردى جوقتاي الۋ ارقىلى ءبىز بولاشاعىمىزعا دۇرىس قارايتىن بولامىز. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بىرلىگى بەرىك دەيمىز. قازاقتىڭ قايعىلى تاريحىن بارشا قازاقستاندىققا بىلگىزسەك – سول بىرلىگىمىزدى تەك نىعايتا تۇسەمىز. حالىق قازاق تاريحىن ءبىلۋ كەرەك جانە وعان قۇرمەتپەن قاراۋى ءلازىم. حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ قاجەت. الداعى جوسپارلاردىڭ ءبىرى – ءستالينيزمدى اشكەرەلەۋدى كوزدەيتىن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ. مۇنداعى ويىمىز – كەشەگى توتاليتارلىق كەزەڭدەگى قيىندىقتاردىڭ بارلىعىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ. قوعام جانىنان مەرزىمدى باسىلىم اشۋ دا ويدا، قاراجاتقا تىرەلەتىندىكتەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن شىعارا المادىق. بۇكىل حالىق بولىپ اتقارۋعا ءتيىس شارۋامىزدى – «ادىلەت» قوعامى: توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» دەگەن تاقىرىپپەن قوعامنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ،  جۇرتشىلىققا قابىلداعان ۇندەۋىمىزدە تۇجىرىمدادىق.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن ازامات قاسىم. 22 ماۋسىم 2009 ج.

تاريحپەن تاربيەلەۋ – ەسكىرمەيتىن تالاپ

كەڭەستەر وداعىن «سوقامەن قابىلداپ الىپ، اتوم بومباسىمەن قالدىرعان» يوسيف ۆيسساريونۇلى ءستاليننىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىنا ورايلاستىرىلاتىن «ستالينيزم تاريحى: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيانى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ەلىمىزدەگى بارلىق مۇددەلى ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ وتكىزۋدى جوبالاۋدا. مۇنداي ءىس-شارا قالىڭ ەل-جۇرت باستان كەشكەن قايعىلى كەزەڭدەردى تەرەڭىرەك تۇسىنە وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ – قازاقتىڭ ءوزىن بىلاي قويعاندا،  قازاق توڭىرەگىنە توپتاسقان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ – بىرلىگىن نىعايتا جانە ارتتىرا تۇسۋگە سەپتەسەتىن بولادى. ستاليندىك-بولشەۆيكتىك رەجيمنىڭ حالىق ەڭسەسىن باسىپ كەلگەنى ءمالىم. بەرتىنگى يگىلىكتەرگە ءبىز ۇلتتىڭ قورلىق كورۋى مەن قينالىستارى، قيلى ازاپ شەگۋلەرى ارقىلى جەتتىك. ستالينيزم داۋىرىندەگى ەرەن قاسىرەت پەن كۇرەسكە تولى كەزەڭدى جامبىل وبلىسىنداعى سارىسۋ اۋدانىنىڭ حالقى دا باستان كەشكەن ەدى. تاعدىرى تاعىلىمدى وسى اۋداندىق اكىمشىلىك بىرلىك – ستالينيزم جىلدارى تۇرپايى تاپتىق ساياساتتىڭ زاردابىن مەيلىنشە تارتقان، قايعىلى ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاق ەلىنىڭ كەلبەتىن وتە انىق ەلەستەتەتىن ناقتى دا كورنەكى مىسال بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە، وكىنىشتىسى، قازىرگى دەموكراتياشىل كەڭقولتىق زاماننىڭ وزىندە وسى اۋدانعا بايلانىستى كەيبىر تار رۋشىلدىق تۇرعىداعى ىرىتكى سالۋشىلىق تا ءالسىن-ءالسىن كورىنىس بەرىپ ءجۇر. سوندىقتان، شولاق پىشىلەتىن تايىز پايىم بىتكەننىڭ الدىن الۋ ورايىندا دا،  كوپكە بەيمالىمدەۋ تاريحقا ەرەكشەلەۋ نازار اۋدارعان دۇرىس ءتارىزدى.

جاقىندا رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ بىرىندە سارىسۋ اۋدانىنىڭ اتالىمىنا ءبىر ءجۋرناليستىڭ رۋ مۇددەسى تۇرعىسىنان كەلىسپەۋشىلىك ءبىلدىرىپ، اتىن وزگەرتۋدى ۇسىنعان ماقالاسى جارىق كوردى. وعان توقساندى القىمداعان قارت جازۋشى دۋلات شالقارباەۆ بايسالدى جاۋاپ بەرىپ تە ۇلگەردى. ول «بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى جانايدار سادۋاقاسوۆ پەن وراز جاندوسوۆ باسقارعان قۇتقارۋشى توپ اشارشىلىققا ۇشىراعان سارىسۋلىقتاردىڭ ون اۋىلدىق كەڭەسىنە تالاس اۋدانىنا قارايتىن ءۇش اۋىلدىق كەڭەستى قوسىپ، سارىسۋ اتىمەن قاراتاۋ وڭىرىنە ورنىقتىرعانىن»  ەسكە سالدى. سول شاقتا دا، كەيىنىرەك تە – حرۋششەۆ داۋىرىندە بەس جىلداي تالاس اۋدانىنا بىرىكتىرىلىپ، ودان قايتا وتاۋ تىككەنىندە – اۋداننىڭ اتىن وزگەرتەيىك دەۋگە ەشكىمنىڭ اۋزى بارماعانىن، ويتكەنى ولاردىڭ «ەلدى، جەردى، ارۋاقتى سىيلاعاننان»، اۋدان اتاۋى «قۋعىن-سۇرگىنمەن وتكەن ءۇش رۋلى ەلدىڭ ەسكەرتكىشى ەكەنىن تۇسىنگەننەن» سولاي ەتكەندەرىن ايتتى. اۋدان ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ ەرمەكباي اقىلبەكوۆ، تۇرسىنبەك ىسقاقوۆ، قابىل ىبىجانوۆ، ءانۋار سادۋاقاسوۆ، توكەن وماربەكوۆ، التىن دوسجانوۆا، قىستاۋباي اليەۆ باستاعان ۇلكەن توبى ەلباسىنىڭ: «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن، ءوسىپ-وركەندەۋ ءۇشىن قازاقتىڭ – ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ بىرلىگى كەرەك»، – دەگەن ءسوزىن تەرەڭ تۇسىنۋگە شاقىرىپ اشىق حات جازىپتى. اقساقالدار «ەل اراسىن الشاقتاتقان استارلى ماقالادا» ءجۋرناليستىڭ  «رۋلار اراسىنا ارسىز شي جۇگىرتكەن» مورالدىق بەينەسىنە تاڭىرقاپ، ونىڭ «رۋ مەن بۇرۋدى» كوڭىرسىتكەن، «الىنباس قامالعا قاڭعىرىپ كەلىپ تيگەن جەبەنىڭ سىنىعىنداي بولعان سىپسىڭى ەل-جۇرتتى ويعا قالدىرعانىن» ايتىپ قىنجىلىپتى. «سەكسەن جىلدان بەرى قۇدا-قۇداندال بولىپ، اعايىنداي ارالاسىپ، ءبىتىسىپ كەتكەن» ات توبەلىندەي از جۇرتتى «اتا-اتاعا بولشەكتەپ» ىرىتۋگە تىرىسۋ ءبىر بۇل ەمەستىگىن، الدەبىر ورەسىز ءجۋرناليستىڭ «ارقاداعى وزەن قاراتاۋداعى اۋدانعا نەگە كەرەك؟» دەگەن ۋاجبەن، اۋداننىڭ اتىن وزگەرتۋدى بۇدان توعىز جىل بۇرىن گازەتتە، ەندى بىرەۋى بەرىدە بەدەلدى باسشى الدىندا كوتەرىپ ەلدى دۇرلىكتىرگەنىن رەنىشپەن ەسكە العان دا، «سان عاسىردان بەرى ارەڭ قولىمىز جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى» شىنداپ باياندى ەتۋدىڭ ءجون جولىن نۇسقاعان ەكەن...

بۇل ءجايت «ادىلەت» يدەيالارىنىڭ ماڭىزى جوعالماعانىن، ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋ جۇمىسىن ەش توقتاتۋعا بولمايتىنىن، سول ورايدا الداعى ايدا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كونفەرەنتسيا  تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگىن كورسەتەدى...

كوشپەندىلىك

سارىسۋ اۋدانىنىڭ قۇرىلعانىنا سەكسەن جىلدان اسىپ بارادى. اۋدان سارىارقا توسىندە سارىسۋ وزەنى القابىن جايلاپ، نۋ قامىستى شۋ وزەنى القابىن قىستاپ جۇرگەن  كوشپەندى بولىستاردان ۇيىستىرىلعان ەدى. دەربەس اكىمشىلىك بىرلىك بولىپ قۇرىلعان بەتتە-اق ونىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسى تۇرالاتىلدى. جۇرتتىڭ تۇتقا كورەتىن اەاماتتارى ساياسي ايىپتار تاعىلىپ، جازىقسىز جازالاندى. قارجىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن وتىرىقشىلاندىرۋ شاراسىن قايتكەندە جۇزەگە اسىرماققا كۇش قولدانىلدى. كامپەسكە، ۇجىمداستىرۋ سىندى ناۋقانداردى نارازىلىق بەلگىلەرىن باسىپ-جانشۋمەن قاتار جۇرگىزدى. اينالىپ كەلگەندە، الدى-ارتى ويلاستىرىلماعان بەرەكەسىز رەفورمانى كۇيتتەگەن سولاقاي ساياسات جاڭا اۋداننىڭ حالقىن زور كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى.  كۇنكورىس كوزىنسىز قالعان ەل-جۇرت اشارشىلىققا ۇشىراپ، وتىز ەكىنشى جىلعى ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. تۇگەلگە جۋىق قىرىلىپ قالۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. قىسى-جازى كيىز ۇيدە تۇرىپ، مال باعۋمەن كۇنەلتەتىن بۇل ەل قۇلازىعان جالپاق بەتپاقدالانى مال-جانىمەن جىلىنا ەكى مارتە باسىپ ءوتىپ، كوكتەمدە سارىسۋعا، كۇزدە شۋعا قاراي كوشىپ جۇرەتىن. وسىنداي جاعداي رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارى دا وزگەرىسسىز ساقتالعان-دى. كەڭەس وكىمەتى ورناپ، كەڭەستىك اۆتونوميالار شاڭىراق كوتەرگەن تۇستا ولار وبەكتيۆتى تۇردە ەكى رەسپۋبليكادا كەزەك-كەزەك تۇرىپ، كوشپەندىلىك تۇرمىس سالتى ىڭعايىمەن، جاز ايلارىن – قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ اقمولا وبلىسى، قىس ايلارىن – تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرداريا وبلىسى شەكتەرىندە وتكىزەتىن.

الايدا، اكىمشىلىك ءبولىنىس پەن باعىنىس تۇرعىسىنان، مۇنداي احۋال حالىققا دا، بيلىككە دە  ەداۋىر قولايسىزدىق تۋعىزاتىن-دى... شۋ بويىنا قىستاۋعا كەلگەن اۋىلداردا، 1922 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي، جۇرتشىلىقتىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇزىرىنا وتۋگە تىلەك بىلدىرگەن جينالىستارى ءوتىپ جاتتى. جينالىستارعا سىرداريا وبلاتكومىنىڭ مانداتىمەن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركرەسپۋبليكاداعى سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارى بويىنشا وكىلى دىنمۇحامەد (دىنشە، مۇقىش) ءادىلوۆ قاتىسىپ، جۇرتشىلىقتىڭ قابىلداعان قاۋلىلارىن (پريگوۆورلارىن) جيناستىرىپ الىپ جۇرگەن. سول شامادا اقمولا ۇيەزدىك اتقارۋ كوميتەتى اتىنان قارۋلى توپ قۇرىپ كەلگەن «وكىلدەر» شۋداعى ەل ىشىندە قىس  باستالعالى تۇرىپ كەلە جاتقانى، ولاردىڭ سالىق جيناۋ جەلەۋىمەن ەل-جۇرتتى توناپ، قورقىتىپ، جىن-ويناقتارىنا اۋىلداردان قىز-كەلىنشەكتەر الدىرتقان بەيباستاقتىقتارى بەلگىلى بولادى... «وكىلدەر» توبىن بايسەيىت پەن مۇقىش ادىلوۆتەر اۋداندىق ميليتسيا باستىعىمەن، وزگە دە ازاماتتارمەن بىرلەسە قيمىلداپ قارۋسىزداندىرادى. سول كەزگى رەۆوليۋتسيالىق احۋالعا سايكەس، حالىق ۇكىمىن شىعارتىپ، باسشىلارىن اتقىزادى. ارتىنشا اقمولا جانە اۋليەاتا ۇيەزدىك اتكومدارىنا ءتيىستى بايانحاتتار بەرەدى. ءسويتىپ، كوشپەندى شاڭىراقتاردىڭ بىرقاتارىن تالاس بويىنا، بيلىكول، سوربۇلاق، سوزاق ايماقتارىنا قونىستاندىرۋمەن شۇعىلدانادى. ءبىراز جۇرت شۋ بويىندا قالادى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ابىرويىن تۇسىرگەن قىزمەتكەرلەردى جازالاۋداعى ادىلوۆتەردىڭ ءىس-ارەكەتىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ ماقۇلدايدى.  الايدا قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر حالكوماتى باس ميليتسيا باسقارماسىنىڭ باستىعى دۇيسەباي نىسانباەۆ «اعايىندى ادىلوۆتەر سالىق جيناۋعا قارسىلىق ۇيىمداستىردى» دەگەن جەلەۋمەن 1923-24 جىلدارى ءتۇرلى تۇسىنىكتەر جيناپ، ايىپتاۋ ماتەريالدارىن قازاتكومعا ۇسىنادى. جالپى، بايسەيىت پەن مۇقىشتى ءىستى قىلۋدىڭ ءتۇرلى امالىن  قاراستىرادى. ماسەلە ورتا ازياداعى ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندە قازاق جەر-سۋى بىرىكتىرىلگەننەن كەيىنگى ساياسي جاعدايدا ءتىپتى ءورشىتىلىپ، ايگىلى «الاش ىسىنە» ۇلاستىرىلادى...

اپات كەزەندەرى

سارىسۋ اۋدانى 1928 جىلعى قىركۇيەكتە قۇرىلدى. بۇل كەزدە اۋداندا تىركەلگەن كوشپەندىلەر قولىندا ءبىر ميلليوننان استام قوي، جيىرما مىڭداي تۇيە-جىلقى بولاتىن. جەكەلەگەن بايلاردىڭ ۇساق تۇياعى 10-15 مىڭداي، ءىرى قاراسى ءۇش مىڭداي ەدى. كوشپەندىلىكپەن   ومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ تالابىنا سايكەس، ۇدايى قونىس پەن جايىلىم اۋىستىرىپ كوشىپ-قونىپ وتىرۋىنا قاجەت بولعاندىقتان، ءار قوجالىق كەمى ءتورت-بەس تۇيە، بەس-التى جىلقى ۇستايتىن-دى. تاقىر كەدەيلەر سيرەك، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى ەدى، ويتكەنى ءبىرلى-جارىم جارلى ادەتتە داۋلەتتى اعايىندارىنىڭ قىزمەتىندە ءجۇرىپ، جوقشىلىق كورمەيتىن. بۇل بارشا كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندىلەرگە نەگىزىنەن ورتاق قۇبىلىس-تى. الايدا، 1925 جىلى ەلدى باسقارۋعا ورتالىق ەميسسارى فيليپپ گولوششەكين كەلگەننەن كەيىن، تاپتىق يدەولوگيا قولدان ءورشىتىلدى. ايگىلى «كىشى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ» مۇراتىنا سايكەس، اعايىنداردىڭ ارا-جىگىن باي جانە كەدەي دەپ جاۋىقتىرا ءبولۋ ماقساتىمەن، اۋىل-اۋىلدا قوعامدى ەكى جارىپ، جۇلدىزى جاراسپاس قارسى تاپتارعا اشا تۇسەتىن سىنا قاعىلدى. 1928 جىلعى قىركۇيەكتە سارىسۋ اۋدانىنداعى سەگىز ءىرى بايدىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، وزدەرى جەر اۋدارىلدى. ودان كەيىنگى جىلدارى ورتاشا بايلار مەن ورتا شارۋالار مالىن ىقشامداي ءتۇسۋ ماقسات ەتىلدى:  ەت دايىنداۋدىڭ «نىق پلان» دەگەن اتپەن نوبايلانىپ، «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن!» دەگەن اسىرەقىزىل ۇرانمەن ەل ساناسىندا وشپەستەي جازىلىپ قالعان شولاق بەلسەندىلىك ناۋقانى ون بەس اي بويى جۇرگىزىلدى.

ازىن-اۋلاق ەگىن 1931–1932 جىلدارعى قۇراقشىلىق سالدارىنان ءونىم بەرمەدى، جايىلىمدىق ناشارلاي ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە، كەڭەستىك-بولشەۆيكتىك بيلىك «رۋ جىگىن جويامىز» دەگەن جاڭا ۇرانمەن اۋىلداردى ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاستىرىپ، اۋىلدىق كەڭەستەرگە جاڭاشا قۇرامدا بىرىكتىردى. قيۋىن قاشىرا ايىرىپ-قوسىپ، شىم-شىتىرىعىن شىعاردى. شارۋا جاعدايىنا بايلانىستى بۇرىننان بىرنەشە قۇدىققا ءبولىنىپ قاۋىمداسقان اعايىنداردى ەندى ءبىر-بىرىنەن ەرىكسىز ءبولىنىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. بۇعان نارازى بولعان اۋىل ادامدارىنىڭ ارىز-شاعىمىن جەرگىلىكتى وكىمەت تىڭدامادى. ودان جۇرتتىڭ مالىن سپىرىپ الىپ، ۇجىمداستىرۋ شارالارىن جۇرگىزدى، ارتەلدەر قۇردى. تۇراقتى ءۇي-جاي سالۋعا قاجەت قارجى-قاراجاتپەن، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن قامتاماسىز ەتپەي-اق، وتىرىقشى بولۋعا ءامىر ەتتى. ادەتتەگى كوشى-قونىنا تىيىم سالدى. سوندا ۇيرەنشىكتى كۇنكورىس تاسىلىنەن ايىرىلعانداردىڭ شاماسى جەتكەنى جان-جاققا بوسىپ كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. اۋىلداردىڭ كوبى ەسكى ادەتىمەن شۋعا قاراي قوزعالدى. ولاردىڭ سوڭدارىنان اۋداندىق گپۋ مەن ميليتسيا جاساقتارى ءتۇستى. قاشا كوشكەن ەلدى ارتتارىنان قۋىپ بارىپ، قورقىتتى، ءتۇرلى ساياسي كىنا ارتىپ، ءزابىر كورسەتتى. قولدارىندا قالعان ازىن-اۋلاق مالدارىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن قاماۋعا دەيىن باردى.

مالدان ايىرىلىپ، پانالار بۇرىش تاپپاي قالعان كوشپەندىلەردى اشتىق جايلادى. ءبىرلى-جارىم كولىگى بارلار كۇش بىرىكتىرىپ، تۇندەلەتىپ، جاسىرىن قاشا باستادى. سارىارقادا    سەتىنەي باستاعان كوشپەندىلەر ەندى بەتپاقدالا ۇستىندە، ۇزاق جولدىڭ بويىندا قىرىلدى. ءبىرىن-ءبىرى جەتەلەپ، بالالارىن ارقالاپ، جاياۋ-جالپىلاپ كەلە جاتقان اش-جالاڭاشتاردىڭ كوبى مەجەلى جەرىنە جەتە الماي، اشتان ءولدى. كوبىنىڭ ءۇي-مۇلىكتەرى، توسەك-ورىندارى، كيىم-كەشەكتەرى بەتپاكدالادا، شۋ وڭىرىندە قالىپ قويدى. اشىققاندىقتان  قاراقشىلىق كاسىپكە تۇسكەندار اس-اۋقاتى بار بوسقىندارعا شابۋىل جاساپ، كۇش-كولىگىن، مالدارىن تارتىپ الىپ ءجۇردى. جول-جونەكەي جالعىز-جارىم ءبولىنىپ قالعان بالا-شاعانى ۇرلاپ اكەتىپ، ءپىسىرىپ جەۋگە دەيىنگى ماسقارالىققا دا باردى.

تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋ الدىندا رەسپۋبليكاداعى قازاقتار سانى ءتورت ميلليوننان استام-دى، ال ولاردىڭ الدارىنداعى مالىنىڭ مولشەرى 40 ميلليوننان اساتىن. قازاقيادا جاپپاي اشارشىلىق جاساپ، حالىقتى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان ساياسي ناۋقانداردان سوڭ – ەلدەگى قازاق سانى ەكى ەسە، ونىڭ قولىنداعى مالىنىڭ باسى 8 ەسەگە دەيىن كەمىپ كەتتى. ال وتىز التى مىڭداي جانى بولعان سارىسۋ اۋدانىندا جيىرما ءتورت مىڭ ادام اشتىق قۇربانىنا اينالدى. حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا جاڭا قونىسقا ءتىرى جەتتى، ولاردىڭ قولىندا تۇلىك قالمادى دەسە دە بولادى. سودان، «32-جىل» دەگەن قاندى جازۋ جۇرت ساناسىنا ماڭگى وشپەستەي بوپ جازىلدى.   

رەپرەسسيالار

بولشەۆيزم ءوزىنىڭ وزىق رەفورما ساناتىندا دارىپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەسەڭگىرەتۋ شارالارىنىڭ قايعىلى سالدارىن «حالىق جاۋلارىنا» جاپتى. بايسەيىت جانە مۇقىش ادىلوۆتەر ەندى 1922 جىلدان بەرى ءتىس قايراپ جۇرگەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر تاراپىنان سارىسۋ اۋدانىندا «تاركىلەۋ ناۋقانىنا قارسىلىق ۇيىمداستىردى» دەپ ايىپتالدى. «تاركىلەۋ ناۋقانىنا قارسىلىق ۇيىمداستىرۋشىلاردى» تۇتقىنداۋ ءۇشىن شىمكەنتتەن قاراتاۋ قويناۋىنا 1928 جىلعى جەلتوقساڭدا قارۋلى جاساقتار اتتاندىرىلدى. بايسەيىت وققا ۇشتى، ال تۇنەگەن ءۇيى قورشاۋعا الىنىپ، ەسكەرتپە رەتىندە وق اتىلا باستاعان ساتتە – مۇقىش (دىنمۇحامەد، دىنشە) بەرىلدى. دىنشە ءادىلوۆ –  1917 جىلى ومبىدا ءاليحان بوكەيحانوۆ قاتىسقان جينالىستا الاش پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتى مۇشەلىگىنە سايلانعان ۇلت قايراتكەرى، 1918 جىلى قيىر شىعىستا قىزىل گۆارديا قاتارىندا شايقاسقان، 1920 جىلى الماتىدا جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان، سول جىلى كۇزدەگى قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ I سەزىندە ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ – قازاتكومنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان، رەسپۋبليكا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، بىرەر ۋاقىت مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ ىستەگەن مەملەكەت قايراتكەرى، 1921 جىلى كەڭەسكە قارسى ورتا ازيادا جۇرگىزىلگەن استىرتىن قىزمەتكە قاتىسىپ قايتقان تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرى، 1925-26 جىلدارى ۇلت تەاترىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى (باس رەجيسسەرى، كوركەمدىك جەتەكشىسى) رەتىندە بۇگىنگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ شاڭىراعىن العاش كوتەرگەن مادەنيەت قايراتكەرى ەدى. وسى ازاماتپەن الدەبىر بايلانىستا بولدى-اۋ، اۋداڭداعى سەگىز ءىرى بايدى تاركىلەۋگە الدەقانداي نارازىلىق بەلگىلەرىن ءبىلدىردى-اۋ دەگەندەردىڭ ءبارى 1929 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن قاماۋعا الىڭدى.

كەڭەس وداعى بىرىككەن ساياسي باس باسقارماسىنىڭ (وگپۋ) شىعىس ءبولىمىنىڭ 2-بولىمشەسى باستىعىنىڭ كومەكشىسى پاۆلوۆ ماسكەۋدە 1930 جىلعى 12 ناۋرىزدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ،  دىنمۇحامەد ادىلوۆپەن بىرگە بارلىعى 44 ادامعا ايىپ تاققان 78754-ءىس («الاش ءىسى») بويىنشا ايىپتاۋ قورىتىندىسىن جاسادى. شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى دياكوۆ بەكىتكەن وسىناۋ ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا «ءادىلوۆتىڭ بانداسى» دەگەن ارنايى تاراۋ بار. وندا الاشورداشىلاردىڭ باسشىلارى «شالعايداعى سارىسۋ اۋدانىندا تۇرعان ءادىلوۆتىڭ بانداسىنا» دا «ۇلكەن ءۇمىت ارتقانى» اتاپ كورسەتىلگەن. سارىسۋدىڭ 18 تۋماسى، ولاردىڭ التاۋى اعايىندى ادىلوۆتەر،  ماسكەۋدەگى بۋتىر تۇرمەسىندە احاڭ، جاحاڭ باستاعان 44 الاشورداشى قاتارىنداعى «بانديتتەر» رەتىندە ءىستى بولىپ جاتقاندا، كۇللى قازاقستان ايماقتارىندا وراشولاق رەفورماعا قارسى قارۋلى باس كوتەرۋلەر ورىن الدى. ىرگەلەس سوزاق پەن سارىسۋ اۋداندارىنىڭ ازاماتتارى دا كوتەرىلدى. كوتەرىلىستەردىڭ بارشاسى اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. جازالاۋ وپەراتسيالارىندا جۇزدەگەن جان وققا ۇشتى. قاتىسقاندار سوتقا تارتىلدى. كوبى ءتۇرلى مەرزىمگە كەسىلدى، ايدالىپ كەتتى، ەداۋىر بولىگى اتىلدى. تەك سارىسۋ كوتەرىلىسىنە قاتىستى دەگەن ايىپپەن 1930 جىلى 25 ادامعا اتۋ جازاسى بەرىلگەن.

جۇرت رەفورما تالاپتارىنا بەيىمدەلىپ، تىرشىلىك بىرتىندەپ قالىپقا تۇسە باستاعاندا، «ۇلكەن تەررور» داۋىلى سوقتى. رەسپۋبليكادا ءجۇز جيىرما مىڭداي جان رەپرەسسيالانىپ، جيىرما بەس مىڭداي ادام وققا بايلانعانى ءمالىم. سولاردىڭ قاتارىندا ءجۇز قارالى سارىسۋلىق قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى اتىلدى، تالايى لاگەرلەردە قۇلدارشا ەڭبەك ەتىپ، كازارمالىق سوتسياليزم كورىگىن قىزدىردى. «اسپاننان تۇسكەن جاسىن-دى، جاسىنعا تىكتىم باسىمدى. تەڭىزدەن مارجان سۇزگەندەي، تەرىپ ءبىر الدى-اۋ اسىلدى! قاپتاي دا كوشكەن قاۋىمنىڭ، قورىمى قالدى-اۋ، و، جالعان! ارداعى كەتىپ اۋىلدىڭ، توبىرى قالدى-اۋ، و، جالعان!» – 32–33-جىلدارعى الاپات اشتىق پەن 37–38-جىلدارعى «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ» ناۋقانى قۇرباندارىنا كەزىندە وسىنداي زارلى جوقتاۋ شىعارىلعان ەكەن.

قۇربانداردى ەسكە الۋ

جوقتاۋلار ۇرەيلى احۋالدا، وڭاشادا ايتىلدى. اشىق جوقتالعاندار
دا جەتكىلىكتى-ءتىن – ولار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قۇرباندارى ەدى. سارىسۋلىقتار مايدانعا ەر-ازاماتتارىن تۇگەلگە جۋىق اتتاندىردى. ولاردىڭ ىشىندە 2421 ادام ۇرىس دالالارىندا وپات بولدى (دەرەك تولىق ەمەس). ءۇش سارىسۋلىق – بەرگەن يساحانوۆ، قازبەك نۇرجانوۆ، امانتاي داۋلەتبەكوۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى، 280 جاۋدىڭ كوزىن جويعان، نەۆەل قالاسى ءۇشىن بولعان شايقاستا مانشۇكپەن ءبىر كۇندە، ءبىر شەپتە مەرت بولعان اتاقتى مەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتى سارىسۋلىقگار ءوز ارالارىنان شىققان ءتورتىنشى باتىر دەپ بىلەدى. كوپتەگەن سارىسۋلىق مايدانگەر جاۋىنگەرلىك وردەن-مەدالدارمەن ماراپاتتالدى، ونداعان ازامات فاشيستەرمەن وفيتسەر دارەجەسىندە شايقاستى. ولاردىڭ ىشىندە اۋدان شەگىنە امان ورالىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقاندار، بەلگىلى قايراتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەندەر دە بارشىلىق. مۇنىڭ ءبارى جاپپاي جانە ورىندى تۇردە ماقتانىش ەتىلدى. تەك قايعىلى شەجىرە كوپكە بەيمالىم قالا بەردى، ول كوزى اشىق ازاماتتاردى عانا ىشتەي تولعانتتى. جازۋشى پەرنەباي دۇيسەنبيننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا،  1967 جىلى سارىسۋ اۋدانىنىڭ باسشىسى ۇزاقباي سىزدىقباەۆ جەرگىلىكتى جۋرناليست-جازۋشى، اقىن دۋلات شالقارباەۆتى شاقىرىپ الىپ، «كونە كوز اقساقالدار بار كەزدە، ولاردىڭ كەشەگى قارالى كەزەڭ جايىنداعى ەستەلىكتەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الۋعا» تاپسىرما بەرىپتى. ەستە قالعان دەرەكتەردى جيناستىرۋ ءىسىن اۋداندىق ولكەتانۋ مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋشى قارت جۋرناليست توكەن ماقاشەۆ تا سول شاقتان باستاسا كەرەك. بىراق توتاليتاريزم ولاردىڭ ادىمىن اشتىرا قويماعان ءتارىزدى. سول كىسىلەردىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە پەرنەباي تاۋەلسىزدىك جىلدارى «شەجىرەلى سارىسۋ»، «سارىسۋناما» اتتى مازمۇندى جيناقتار شىعاردى.

                                                   ***

توتاليتارلىق بيلىك كەزىندە جاڭعىز سارىسۋلىقتار ەمەس، جالپى  حالىق جۇمعان اۋزىن اشپاي كەلگەن. قايتا قۇرۋ ساياساتى تۇسىندا عانا جۇرت قاسىرەتتى تاريحىن اشىق قايتا قاراي باستادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تابالدىرىعىندا جوعارعى كەڭەس اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن بەلگىلەدى، الايدا ول بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ەشقاشان ءوز دارەجەسىندە اتاپ وتىلگەن ەمەس. شىنتۋايتقا كەلگەندە، اششى دا قاسىرەتتى تاريحتى جۇرت ساناسىندا جاڭعىرتىپ، بارشا حالىقتى تەك سول شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەۋ ارقىلى عانا  ەلىمىزدەگى ناعىز تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ، ۇلتتىق دامۋ مەن جارقىن بولاشاقتىڭ بەكەم نەگىزىن قالاۋعا بولار ەدى. وسىنداي ويعا بەكەم «ادىلەت» قوعامى توتاليتارلىق ستاليندىك رەجيمنىڭ قاتىگەز ءىس-ارەكەتتەرى مەن ساياساتى سالدارىنان ورىن العان تراگەديانى ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى دەپ سانايدى. قاسىرەتتى وتكەن شاق قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاققا ءاردايىم دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى، ادام قۇقتارىن جانە زاڭدىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىنداعى ەسكەرتپە بوپ تۇرۋعا ءتيىس. تاريحتىڭ وسىناۋ ۇلتتىق اپات بەدەرلەنگەن بەتتەرىنەن بولاشاق ۇرپاق تاعىلىمدى ساباق الۋ ءۇشىن، ۇساق رۋشىلدىققا ۇرىنباي، ۇلتتىق تۇتاستىق قادىرىن ءتۇيسىنۋ ءۇشىن، كۇللى قازاقستاندىق حالىقتى ءبىر ماقساتقا ۇيىستىرا الۋ ءۇشىن – ونى اعارتۋشىلىق جانە عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك باعدارلامالارعا ەنگىزۋ قاجەت. ءبىز وتكىزۋدى قولعا الىپ وتىرعان «ستالينيزم تاريحى: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى بولاشاق عىلىمي كونفەرەنتسيا سونداي يگى شارۋاعا رياسىز قىزمەت ەتەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

9 قاراشا 2009 ج.

ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان

ءباسپاسوز ءۇشىن حابارلاما– پرەسس-رەليز

بارلىق باق وكىلدەرى شاقىرىلادى! قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-زەرتتەۋ قوعامى،   قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى، كينوفوتودوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالار وم مۇراعاتى،  «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى، قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعى جانە ا.سارسەنباەۆ اتىنداعى قوعامدىق قور حح عاسىردىڭ 20–50-جج. ورىن العان سولاقاي ساياسات قاسىرەتتەرىن قاراستىراتىن «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزەدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كوشپەندى قازاق حالقى ءۇش دۇركىن جاساندى اشارشىلىقتى باستان كەشىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندى: 1917–1919, 1921–1923, 1931–1933 جج. جالپى ادام شىعىنى 4 ملن.، ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى ەسەپتەگەندە 10 ملن. جاننان استى. ستالينيزم داۋىرلەگەن جىلدارى سان مىڭ جان جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى: جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنگەننەن بەرى 340 مىڭنان استام ازامات اقتالدى. كونفەرەنتسيادا عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر، ماماندار قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن تەمىر قۇرساۋىنا العان ءستالينيزمنىڭ كەزەڭدەرىن، سەبەپ-سالدارلارىن، قۇبىلىس رەتىندەگى تابيعاتىن، ونىڭ وندىرىستىك، قوعامدىق، مادەني ومىرگە اسەرىن اشىپ، ساياسي رەپرەسسيالار مەن ولاردىڭ قۇقىقتىق قىرلارى، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، دەپورتاتسيا، سوتتالعانداردى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى جايىنداعى تىڭ زەرتتەۋلەر مەن وي-پىكىرلەردى ورتاعا سالادى. ستالينيزم  جايىندا ارنايى دوڭگەلەك ستولدا زامانداستار پىكىر الىسادى. كونفەرەنتسيا جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە جۇرتشىلىققا ۇندەۋ قابىلدانادى.

كىرىسپە ءسوز – ۆستۋپيتەلنوە سلوۆو

قادىرمەندى حالايىق، قىمباتتى دوستار، دامى ي گوسپودا! ءبىز ەل تاريحىنىڭ قايعىلى بەتتەرىن ەشتەڭەدەن سەسكەنبەي ەسكە الىپ،  اشىق ايتا باستاعالى، مىنە، جيىرما جىلدان استى. كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىز كوپ جەتىستىككە قول جەتكىزدىك، جاپپاي ساۋاتتاندىق، وركەنيەتكە يەك ارتتىق. سول داۋىردەگى، يدەولوگيالىق شەكتەۋى مول بولسا دا، قازاق اتىمەن جاڭعىرتىلعان كەڭەستىك مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ارقاسىندا – 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە يە بولدىق. الايدا، وتكەندەگى سولاقاي ساياسات، قيلى بۇرمالاۋلار مەن ولاردىڭ زاردابى اۋىر سالدارلارىن ءىرى جەتىستىكتەر تاساسىنا جاسىرۋعا، تاريح كۇرەسىنىنە  لاقتىرىپ تاستاۋعا بولمايدى. ولار ۇمىتىلۋعا ءتيىس ەمەس، ۇمىتىلمايدى دا. وني نە دولجنى بىت پرەدانى زابۆەنيۋ، پوتومۋ چتو پاميات و ناتسيونالنىح تراگەدياح تاك جە سۆياششەننا، كاك پاميات و پوبەداح. مى س ۆامي سوبراليس ۆ گود پرازدوۆانيا 65-لەتيا ۆەليكوي پوبەدى ناد فاشيزموم. پوچتي ودنۋ چەتۆەرتۋيۋ چاست سۆوەي چيسلەننوستي كازاحسكي نارود وتپراۆيل نا ۆوينۋ ي تري چەتۆەرتي يز نيح، سراجاياس زا رودينۋ، زا ستالينا، وستاليس نا پولە براني. مى پومنيم ي گورديمسيا پودۆيگامي نارودا، وتداۆشەگو جيزن منوگيح سۆويح سىنوۆ ي دوچەرەي زا وتەچەستۆو ي ودەرجاۆشەگو گەرويچەسكۋيۋ پوبەدۋ. نو تاكجە مى دولجنى پومنيت تە پرەدۆوەننىە دۆا دەسياتيلەتيا، نا پروتياجەني كوتورىح ۋنيچتوجاليس تسەلىە سلوي ي سوسلوۆيا نارودا، يمەلو مەستو پو سۋتي ۆىميرانيە  كازاحوۆ، پودۆەرگليس پوليتيچەسكيم پرەسلەدوۆانيام رابوتنيكي ۆسەح سفەر نارودنوگو حوزيايستۆا، ينتەلليگەنتسيا، دۋحوۆنىە سلۋجيتەلي. نەسموتريا نا تو، چتو پروشلو س تەح پور منوگو ۆرەمەني، پرينەسشيە وگرومنىە ۋسپەحي ۆ ەكونوميكە، ناۋچنوي ي كۋلتۋرنوي جيزني سترانى، نە ۋتيحاەت نارودنايا بول. ماسسوۆىە پوليتيچەسكيە رەپرەسسي ي گولودومور ناۆسەگدا وستاليس ۆ پامياتي. وني ي سەگودنيا ياركو كروۆوتوچات تسيفرامي، سيمۆوليزيرۋيۋششيمي سامىە تراگيچەسكيە سترانيتسى ناشەي يستوري: «32» ي «37». ي گولودۋ، ي رەپرەسسيام نەت وپراۆدانيا. يبو نيچتو نە موجەت ستاۆيتسيا ۆىشە چەلوۆەچەسكوي جيزني. كاك يزۆەستنو، ۆسكورە پوسلە ۋستانوۆلەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي، بولشەۆيكي پرەسلەدوۆالي سۆويح پوليتيچەسكيح وپپونەنتوۆ، ي كلاسسوۆىح پروتيۆنيكوۆ، ي ۋچاستنيكوۆ ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنىح دۆيجەني، ي پارتينو-سوۆەتسكيح رابوتنيكوۆ، يمەۆشيح سۆوي پرينتسيپيالنىە پوزيتسي ۆ رازۆيتي سترانى، رەسپۋبليكي.

ەششە ۆەسنوي 1918 گودا، كوميسسار پو دەلام ناتسيونالنوستەي ستالين،  پرودەمونستريروۆال دۆۋليكوست ۆ وتنوشەني ناتسيونالنوگو سترويتەلستۆا: ون ۆمەستە س لەنينىم پرينيال دەلەگاتسيۋ «الاش-وردى» ۆو گلاۆە س چلەنوم نارودنوگو سوۆەتا «الاش-وردى» دجانشي دوسمۋحامەدوۆا، ودوبريل دەياتەلنوست اۆتونومنوگو پراۆيتەلستۆا، نو زا يح سپينوي پريزۆال نارود وسۆوبوديتسيا چەرەز سوۆەتى «وت سۆويح ۋگنەتاتەلەي تيپا دوسمۋحامەدوۆىح». زاتەم، ستاۆ گەنسەكوم، ستالين پروۆەل رياد كرۋتىح مەر پو ۋكرەپلەنيۋ توتاليتارنوگو رەجيما ي ۆىدۆيجەنيۋ رەپرەسسي كاك ەدينستۆەننوگو ي ۆەرنوگو مەتودا ۋبەجدەنيا ۆ پراۆيلنوستي ليني بولشەۆيكوۆ، دوستيجەنيۋ ەدينووبرازيا ۆ مىشلەني كوممۋنيستوۆ. سەرەزنىم سيگنالوم ۆ ەتوم وتنوشەني بىلو چەتۆەرتوە سوۆەششانيە وتۆەتستۆەننىح رابوتنيكوۆ ناتسيونالنىح رەسپۋبليك ي وبلاستەي، پروۆەدەننوە تسك ۆ 1923 گودۋ ۆ موسكۆە. زدەس ستالينىم، نا فونە سفابريكوۆاننوگو «دەلا سۋلتان-گاليەۆا»، پودۆەرگليس وبسترۋكتسي ناتسيونالنىە كادرى س ساموستوياتەلنىم ۆيدەنيەم بۋدۋششەگو سترانى، ۆ توم چيسلە تۋركەستانتسى تۋرار رىسكۋلوۆ ي سۋلتانبەك حودجانوۆ. سپۋستيا نەمنوگو ۆرەمەني، س ناچالا 1924 گودا، پود بديتەلنىم وكوم گەنسەكا راسچلەنيالاس  تۋركەستانسكايا رەسپۋبليكا، پروۆوديلوس ۆ سرەدنەي ازي ناتسيونالنوە رازمەجەۆانيە. پوتەنتسيالنىي پروتيۆنيك ەتوگو مەروپرياتيا رىسكۋلوۆ بىل وتوزۆان ۆ تسەنتر، ا ينيتسياتور سوزدانيا سرەدنەازياتسكوي فەدەراتسي ي ەكونوميچەسكوگو سووبششەستۆا رەسپۋبليك سرەدنەي ازي ي كازاحستانا حودجانوۆ – نە ۋسلىشان. گەنەرالنىي سەكرەتار ناپراۆيل رۋكوۆوديت كازاحستانوم ۆ 1925 گودۋ فيليپپا گولوششەكينا. س دەياتەلنوستيۋ ەتوگو ەميسسارا ستالينا سۆيازانى كرۋتىە پەرەمەنى ۆ وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي جيزني. پودۆەرگليس گونەنيۋ ي وبۆينياليس ۆ گرۋپپوۆششينە مەستنىە دەياتەلي، ۆىدۋمىۆاليس ۆراگي ۆ ليتسە تاك نازىۆاەمىح «بۋرجۋازنىح ناتسيوناليستوۆ» – بىۆشيح دەياتەلەي الاش-وردى. پروۆوديلوس يسكۋسستۆەننوە كلاسسوۆوە راسسلوەنيە وبششەستۆا: كامپانيا نازىۆالاس گرومكو – «مالوي وكتيابرسكوي رەۆوليۋتسيەي». پوياۆيلسيا دەكرەت و كونفيسكاتسي يمۋششەستۆ باەۆ. رەۆوليۋتسيوننىي حاراكتەر كامپاني پودچەركيۆالسيا پراۆيتەلستۆەننىم پوستانوۆلەنيەم وب ۋگولوۆنوي وتۆەتستۆەننوستي پري وكازاني سوپروتيۆلەنيا كونفيسكاتسي ي و سسىلكە كونفيسكوۆاننىح زا پرەدەلى رەسپۋبليكي. «مالىي وكتيابر» پريۆەل ۆەكوۆوي ۋكلاد اۋلا ك كرۋشەنيۋ.  جيۆوتنوۆودستۆو پريشلو ۆ ۋپادوك، ناسيلستۆەننو وتوبراننىي ۋ پوتومستۆەننىح جيۆوتنوۆودوۆ سكوت ي يمۋششەستۆو نە دالي اۋلۋ پروتسۆەتانيا، پەرەراسپرەدەلەنيە بوگاتستۆا سەبيا نە وپراۆدالو ي كامپانيا ۆسكورە، ۆ حودە ناسيلستۆەننوي كوللەكتيۆيزاتسي، پەرەروسلا ۆ ماسسوۆۋيۋ گولودنۋيۋ سمەرت كوچەۆوگو نارودا. گولود ۆ كازاحستانە – ەتو وسوبايا ستروكا ۆ پرەستۋپلەنياح ستالينيزما. مۋستافا چوكاەۆ نازۆال ەتو «گولودنوي پوليتيكوي بولشەۆيكوۆ». ۆ گولودومورى 1917–1919, 1921–1923 ي 1931–1933 گگ. پريامايا پوتەريا كوچەۆنيكوۆ ۆ سوۆوكۋپنوستي پرەۆىسيلا چەتىرەح ميلليونوۆ، ا س ۋچەتوم ۋپۋششەننوگو ەستەستۆەننوگو پريروستا بولەە دەسياتي ميلليونوۆ چەلوۆەك. ەتو بىلا ناتسيونالنايا كاتاستروفا. ونا سوپروۆوجدالاس رەپرەسسيەي پروتيۆ ناتسيونالنوي ينتەلليگەنتسي ي كاراتەلنىمي وپەراتسيامي پروتيۆ نەدوۆولنىح ماسس. يز پەرۆوي گرۋپپى تاك نازىۆاەمىح «بۋرجۋازنىح ناتسيوناليستوۆ»، چەتۆەرو – جۋسۋپبەك ايماۋتوۆ، دينمۋحامەد اديلەۆ، ابدراحمان بايديلدين ي احمەدسافا يۋسۋپوۆ – بىلي راسسترەليانى 21 اپرەليا 1930 گودا ۆ موسكۆە، پو سۋتي پرينەسەنى ۆ جەرتۆۋ ۆ چەست شەستيدەسياتيلەتيا سو دنيا روجدەنيا ۆوجديا پرولەتارياتا لەنينا.  

پو مەرە وبوسترەنيا كريزيسا ۆ سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوم رازۆيتي سسسر، ۋسيلەننو يسكالي «ۆراگوۆ نارودا»، «ۆرەديتەلەي»، «پودرىۆنىح انتيسوۆەتسكيح ەلەمەنتوۆ ي پودپولنىح ورگانيزاتسي». ليۋبوي گراجدانين، وت ريادوۆوگو ترۋجەنيكا دو وتۆەتستۆەننوگو رابوتنيكا، بىل پولنوستيۋ بەززاششيتنىم پەرەد ليتسوم ۆلاستي. ۆلاست تۆوريلا س نيم ۆسە، چتو حوتەلا. فابريكاتسيا دەل بىلا پوستاۆلەنا نا پوتوك.  وبۆينياەمىە پريزناۆاليس ۆ سوۆەرشەني ۋمۋ نەپوستيجيمىح، نەرەالنىح پرەستۋپلەني. ۆ ەتوم پوستاراليس كاراتەلنىە ورگانى، كوتورىە دوبىۆالي پريزناني پرەستۋپنىم پۋتەم، يزوششرەننىمي پىتكامي. ۆەزدە تساريل ستراح، نەۋۆەرەننوست ۆ بۋدۋششەە. ۆ تاكوي وبستانوۆكە، 5 دەكابريا 1936 گودا، بىلا پرينياتا نوۆايا كونستيتۋتسيا سسسر، گدە كازاحسكايا اۆتونومنايا سسر زاپيسانا كاك ودنا يز سويۋزووبرازۋيۋششيح. ي ونا بىلا پرەوبرازوۆانا ۆ سويۋزنۋيۋ رەسپۋبليكۋ. تو، چتو دولجنو بىلو وسۋششەستۆيتسيا ەششە ۆ 1924 گودۋ پو يتوگام ناتسيونالنوگو رازمەجەۆانيا ۆ سرەدنەي ازي، كوگدا كازاحستان پو ۆسەم پارامەترام سووتۆەتستۆوۆال نا سويۋزنۋيۋ كورونۋ، ناكونەتس سۆەرشيلوس. بلاگوداريا ستالينسكوي كونستيتۋتسي. توگدا، كوگدا ون پوتەريال پولوۆينۋ چيسلەننوستي گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششەي ناتسي ۆ رەزۋلتاتە پرەستۋپنوي پوليتيكي تسەنترا ۆو گلاۆە س يوسيفوم ۆيسساريونوۆيچەم ستالينىم ي پوتەرپەل ۋجاسايۋششي ۋپادوك ۆ ەكونوميكە، ۆىرەزاۆ پوچتي ۆسە پوگولوۆە سكوتا. تاك، پريداۆايا اۆتونومنوي رەسپۋبليكە ستاتۋس سويۋزنوي، «وتەتس نارودوۆ» زاماسكيروۆال ناتسيونالنۋيۋ كاتاستروفۋ كازاحوۆ. ناچاۆشيس ۆەسنوي 1937 گودا، پوليتيچەسكيە رەپرەسسي وحۆاتيلي ۆسيۋ سترانۋ. ۆ كازاحستانە بەز وسوبوگو ترۋدا رازۆەرتىۆاليس ابسۋردنىە دەلا «ناتسيونال-فاشيستوۆ» ي «ياپونو-گەرمانسكيح شپيونوۆ»، كوتورىە ياكوبى حوتەلي وتدەليت كازاحستان وت سسسر ي وتدات پود پروتەكتورات ياپوني.  ي پرەۋسپەل ۆ ناكازاني «ۆراگوۆ نارودا» سام ستالين. ليچنو يم ي ەگو بليجايشيمي سوراتنيكامي پو پوليتبيۋرو پودپيسانى پريگوۆورى ەششە دو سۋدا 44 تىسياچام گراجدانام. ۆ توم چيسلە 1581 كازاحستانەتس پرەدان سۋدۋ ۆوەننوي كوللەگي ۆەرحوۆنوگو سۋدا سسسر، دليا 1452 يز نيح پرەدپيسانى پريگوۆورى پو پەرۆوي كاتەگوري. ا سكولكو ناشيح گراجدان، پروجيۆاۆشيح ۆ رازنىح رەسپۋبليكاح سوۆەتسكوگو سويۋزا، پوپالي ۆ ستالينسكيە راسسترەلنىە سپيسكي – نام پرەدستويت ەششە ۆىياسنيت. نا وپۋستوشەننىح پوسلە ۋسپەشنوگو پروۆەدەنيا «گولودنوي پوليتيكي» پروستوراح كازاحستانا تەپەر راسپولاگاليس لاگەريا، گدە سيلامي رەپرەسسيروۆاننىح، پريۆەزەننىح سو ۆسەح كونتسوۆ سوۆەتسكوگو سويۋزا، سترويلسيا كازارمەننىي سوتسياليزم. ۆ كازاحستان بىلي دەپورتيروۆانى كورەيتسى، نەمتسى، چەچەنتسى، ينگۋشي، تۋركي-مەسحەتينتسى، كاراچاەۆتسى، بالكارى.

ۆ گودى «وتتەپەلي» پوستەپەننو ناچالسيا پروتسەسس پەرەسموترا ي وتمەنى پريگوۆوروۆ ۆ وتنوشەني نەۆيننو وسۋجدەننىح، راسسترەلياننىح ي پوگيبشيح ۆ لاگەرياح. نو ەتا رابوتا بىلا بىسترو سۆەرنۋتا ۆ گودى «زاستويا». ي كاك رەزۋلتات – ناش نارود يسپىتال زۆەرينىي وسكال ستالينيزما ۆ دەكابرە 1986 گودا. تولكو س ناچالوم پوليتيكي گلاسنوستي راسكرىۆاليس سوكروۆەننىە تاينيكي توتاليتاريزما، ي وبششەستۆو ۋزنالا و منوگيح فاكتاح بەززاكونيا، پلانومەرنو پروۆوديۆشيحسيا ستالينسكيم رەجيموم. سەگودنيا مى زناەم، چتو ۆ رەسپۋبليكە رەابيليتيروۆانى 340 تىسياچ بەزۆيننو رەپرەسسيروۆاننىح زا گودى ستالينيزما، ۆ توم چيسلە وسۋجدەننىە ۆ گودى «بولشوگو تەررورا» وكولو 120 تىسياچ، يز نيح راسسترەلياننىە 25 تىسياچ. نيكاكيمي ۆىسشيمي گوسۋدارستۆەننىمي تسەليامي نەلزيا وپراۆدات ەتي منوگوچيسلەننىە جەرتۆى. پوتومۋ مى سچيتاەم ۆاجنىم پوستوياننوە يزۋچەنيە ي رازوبلاچەنيە رەپرەسسيۆنوي پوليتيكي ي كاراتەلنوي پراكتيكي سوۆەتسكوگو گوسۋدارستۆا. مى دولجنى پرەودولەۆات راۆنودۋشيە ي سترەملەنيە  زابىت ەتي تراگيچەسكيە سترانيتسى ناشەي يستوري. مى وبيازانى ناپومينات ليۋديام: بىلو سوۆەرشەنو نەسلىحاننوە پرەستۋپلەنيە گوسۋدارستۆا پروتيۆ سۆوەگو نارودا. ونو نە دولجنو پوۆتورياتسيا. پوەتومۋ ي نۋجنو پوستوياننوە رازوبلاچەنيە بەززاكونيا، پرويزۆولا، نەسپراۆەدليۆوستي – ەتيح دۆيجۋششيح سيل رەپرەسسيۆنو-كاراتەلنوي پوليتيكي سوۆەتسكوي ۆلاستي، پوۆسەمەستنو نارۋشاۆشيح ەلەمەنتارنىە پراۆا چەلوۆەكا.

وبو ۆسەم ەتوم نادو پوستوياننو پومنيت. ي جيۆۋششيم سەگودنيا، ي بۋدۋششەمۋ پوكولەنيۋ. پومنيت ي وسمىسليۆات ۆو يميا پوستروەنيا يستيننو دەموكراتيچەسكوگو، سپراۆەدليۆوگو وبششەستۆا. پومنيت ي پرەدوستەرەگات، چتوبى نە دوپۋسكات پوۆتورەنيا ۋجاسا تريدتساتىح گودوۆ. نەوبحوديمو ۋسترانيات ۆسە پوليتيچەسكيە لازەيكي وبحودا دەموكراتي، ۆوزموجنوستي كونتسەنتراتسي ۆلاستي ۆ رۋكاح ودنوگو ورگانا يلي دولجنوستنوگو ليتسا. دەلات ۆسە پو وبەسپەچەنيۋ وتكرىتوستي ۆ رابوتە پراۆووحرانيتەلنىح ورگانوۆ. نەوبحوديمو وبەسپەچيت رەالنىح گارانتي چەلوۆەچەسكوي سۆوبودى، وگراديت چەلوۆەكا وت پرويزۆولا گوسۋدارستۆا. نادو پوستوياننو دوبيۆاتسيا، چتوبى گوسۋدارستۆو زابوتيلوس و سۆويح گراجداناح. سلەديت، چتوبى ونو ني  ۆ كوەم سلۋچاە نە پريچينيالو گراجدانام زلا. پوستوياننوە يزۋچەنيە تراگيچەسكوگو پروشلوگو سترانى دولجنو پوموچ ەتومۋ دەلۋ. ۆ ەتوم ي سوستويت تسەل ناشەي كونفەرەنتسي. مەجدۋنارودنايا ناۋچنو-پراكتيچەسكايا كونفەرەنتسيا «ستالينيزم: رەپرەسسيروۆاننىي كازاحستان» وبياۆلياەتسيا وتكرىتوي.

24 اقپان 2010 ج.

ۇندەۋ – وبراششەنيە

«ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار حح عاسىردىڭ 20–50-جج. ەلىمىزدە ورىن العان  ساياسات سالدارلارىن، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن تەمىر قۇرساۋىنا العان ستالينيزم تابيعاتىن، ونىڭ وندىرىستىك، قوعامدىق، مادەني ومىرگە اسەرىن، ساياسي رەپرەسسيالار، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، دەپورتاتسيا، سوتتالعانداردى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى جايىنداعى تىڭ زەرتتەۋلەر مەن وي-پىكىرلەردى قاراستىرا كەلە، جۇرتشىلىق ارنايى ۇندەۋ ارناۋدى قاجەت دەپ تاپتى. قازاق ەلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالىپ، مەملەكەتتىلىگىن جوعالتتى دا، كوممۋنيستىك يدەولوگيا بيلىگى اياسىندا قازاق  كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى تۇرپاتىندا ءىشىنارا جاڭعىرتتى. كەڭەس مەملەكەتتىگى حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن كوتەرگەنىن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىن، قالالار مەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىن جاقسارتقانىن مويىنداۋ كەرەك. الايدا مۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ تاساسىندا قالعان حالىقتىڭ شىنايى قايعىسىن ۇمىتۋعا جەلەۋ بولا المايدى. تاپ وسى سەبەپپەن يوسيف ستالين تۇلعاسى مەن ستالينيزم وتاندىق جانە الەمدىك تاريح عىلىمىنداعى ەڭ كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتار بولىپ تۇر. ستالينيزم كەزەڭى – كەمباعال ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرعان، قوعامنىڭ بارشا ينستيتۋتتارىن وزگەرىسكە ۇشىراتقان قاسىرەتتى ۋاقىت.   كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كوشپەندى قازاق حالقى ءۇش دۇركىن جاساندى اشارشىلىقتى باستان كەشىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندى: 1917–1919, 1921–1923, 1931–1933 جج. جالپى ادام شىعىنى 4 ملن.، ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى ەسەپتەگەندە 10 ملن. جاننان استى. ستالينيزم داۋىرلەگەن جىلدارى سان مىڭ جان ساياسي جەلەۋلەرمەن جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى: سولاردىڭ ىشىنەن جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنگەننەن بەرى 340 مىڭنان استام ازامات اقتالدى. جۇزدەگەن مىڭ وتانداستارىمىز وتان شەكاراسىنان شىعىپ كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالىپ، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى ونىڭ ۇلەس سالماعى بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى. قاسىرەتتى وتكەنىمىزدى  ۇمىتپاۋ جانە ونى الداعى ۋاقىتتاردا ەشقاشان قايتالانبايتىنداي ەتىپ ەسكە سالىپ تۇرۋ ءۇشىن بولاشاق ۇرپاق زەردەسىنە قۇيىپ وتىرۋ – ادىلدىك پەن دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا اتقارۋعا ءتيىس ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز. بۇل ءۇشىن توتاليتارلىق تاريحتىڭ كومەسكى بەتتەرىن – «اقتاڭداقتاردى» زەرتتەۋدى جالعاستىرا بەرگەن ءجون. ءبىز ستالينيزم تاريحىن «ۇمىتۋ» نەمەسە «ۇمىتتىرۋ» ارەكەتتەرىنە، ونى عىلىمعا جات، يرراتسيونالدى بىلىممەن قارۋلانعان ساياسي دەماگوگتاردىڭ جانە جاڭا ستالينشىلدەردىڭ الدامشى شەشەندىگىمەن الماستىرۋعا ءبارىمىز بىرىگىپ قارسى تۇرۋعا ءتيىسپىز. بۇل ورايدا ءبىزدى بۇگىنگى رەسەي بيلىگىنىڭ «ستالين كۋلتىن» قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ياعني «تاريحتى رەسەي مۇددەلەرىنە زالالىن تيگىزىپ بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىمەن كۇرەسۋ» ساياساتى الاڭداتادى.  

بۇدان 20 جىل ىلگەرىدە الماتى قالاسىنداعى قاراعايلى باق ىشىنە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الاتىن ەسكەرتكىش ورناتىلاتىن ورىن بەلگىلەنىپ، ەستەلىك تاس قويىلدى، الايدا ويداعى مونۋمەنت ءالى تۇرعىزىلار ەمەس. بۇرىنعى نكۆد عيماراتىندا اشىلعان مۇراجاي 1,5 جىلدان كەيىن جابىلىپ قالدى، ونى قوعام ومىرىنە قايتارۋعا ءالى كۇنگە دەيىن ىنتا تانىتىلماي تۇر. الماتى تۇبىندەگى جاڭالىق ەسكەرتكىشى تۇرعان «ادىلەت» قوعامى قاراماعىنداعى 15 گا جەردى يگەرۋ (اتىلعانداردىڭ اتى-ءجونى قاشالعان ەستەلىك قابىرعا ورناتۋ، مەموريالدى ورمان القابىن وتىرعىزۋ، «ادىلەتكە» قاراستى «شوپاندار ۇيىندە» ساياسي رەپرەسسيالار مۇراجايىن جاساۋ) ىستەرى ازىرگە قولعا الىنباي وتىر. سوندىقتان ءبىز، كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار، بىلاي دەپ سانايمىز: – قازاقستان تاريحىن، سونداي-اق كسرو قۇرامىندا بولعان وزگە مەملەكەتتەردىڭ تاريحىن جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ستالينيزم تاريحىن وقۋدىڭ ءپرينتسيپتى ءمانى بار; – ستالينيزم فەنومەنىن زەرتتەۋ ءار سالادا ىستەيتىن عالىمداردىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋدى، حالىقارالىق عىلىمي قىزمەتتەستىكتى نىعايتۋدى تالاپ ەتەدى; – ءستالينيزمدى زەرتتەۋ مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا جول اشۋدىڭ كەڭەيتىلۋىن، قۇجاتتاردىڭ قۇپيالىق مارتەبەسىن جويۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتۋدى، بۇل سالاداعى زاڭنامانى قاتاڭ ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى. وسىعان بايلانىستى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتارىن مەملەكەتتىك مۇراعاتتارعا جالپىعا ورتاق جاعدايدا ساقتاۋ ءۇشىن وتكىزۋگە  جانە ونداعى قۇجاتتارمەن تاۋەلسىز زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىن بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قول جەتكىزۋ قاجەت; – ستالينيزم تاريحىن وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋ عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاريحي دەرەككوزدەردى جاريا ەتۋدىڭ جاڭا جوبالارىن جاساۋدى تالاپ ەتەدى; – ستالينيزم تاريحىن زەرتتەۋ كۋالەرى ازايىپ كەلە جاتقان ءداۋىر جايىندا ەستەلىكتەر، دەرەكتىك جانە وزگە مالىمەتتەر جيناۋعا كۇش-جىگەر جۇمىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى; – وسى ۋاقىتقا دەيىن سانامىزدا جاڭعىرىعىپ تۇرعان ءستالينيزمنىڭ اۋىر مۇراسىن جويۋعا قازاقستاننىڭ ادەبيەتى مەن ونەرى كوركەمدىك تاسىلدەرمەن جاردەمدەسۋگە ءتيىس.

ستالينيزم جايىندا ادەكۆاتتى تاريحي زەردە قالىپتاستىرۋ مىنالاردى تالاپ ەتەدى: – ارنايى جالپىۇلتتىق مۇراجاي-مەموريالدى كەشەن، سونداي-اق ورتالىق جانە ايماقتىق ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا مۇراجايلىق ەكسپوزيتسيالار جاساۋ; – كىتاپتار شىعارۋ، دارىستەر وتكىزۋ، دەرەكتى فيلمدەر، مۋلتيمەديا-ماتەريالدار جاساۋ تۇرىندەگى اعارتۋشىلىق قىزمەتتى كەڭەيتۋ; – ورتا جانە جوعارى مەكتەپتەردە وقۋ ادەبيەتتەرى مەن ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن تاريح سالاسىنداعى، وزگە الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدارداعى عىلىمي ءبىلىمنىڭ قازىرگى زامانعى دەڭگەيىنە سايكەستەندىرۋ; – جازىقسىز رەپرەسسيالانعاندار مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جەرلەنگەن ورىندارىن انىقتاۋ جانە باستارىنا بەلگى تۇرعىزۋ; – جىل سايىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى (31 مامىر) قارساڭىنداعى جۇمادا مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردە ەسكە الۋ شارالارىن، سونداي-اق وقۋ ورىندارىندا اشىق ساباقتار وتكىزۋ.

بۇلاردان باسقا، كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار وسىنداي كونفەرەنتسيالاردى ۇداي وتكىزىپ تۇرۋ قاجەت دەپ سانايدى. كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى جەكە كىتاپ تۇرىندە شىعىپ تۇرۋعا ءتيىس.   بىز ستالينيزم قاسىرەتتەرىنىڭ كۇللى شىندىعىن بولاشاق ۇرپاقتى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە پايدالانۋ جونىندەگى جۇرتشىلىق پىكىرىنە ەلىمىزدىڭ بيلىك ورگاندارى سەرگەك قارايدى جانە وسى ورايداعى باستامالارعا قولداۋ كورسەتەدى دەپ سەنەمىز.

 «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار. الماتى، 24 اقپان 2010 جىل.  

حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن ارتتىرايىق

جاقىندا ەۋروپالىق كەڭەستiڭ پارلامەنتتiك اسسامبلەياسى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىندا 30-جىلدارى بولعان جاپپاي اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ تۋرالى قارار قابىلداپ، اشتىقتى كەڭەس رەجيمiنiڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىسى دەپ تانىدى. بiز وسىعان وراي، قازاقستانداعى بارلىق ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق جانە مەملەكەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ باسشىلارى مەن ەلiمiزدە تiركەلگەن بارلىق دiني ۇيىمداردىڭ جەتەكشiلەرiنە وي بiلدiرiپ، اشىق حات جاريالاعان «ادiلەت» قوعامىنىڭ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بەيبiت قويشىباەۆتى اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.

– بەيبiت ورىنبەكۇلى، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان حالقىمىزعا ناۋبەت اكەلگەن قاسiرەتتi وقيعاعا ساياسي باعا بەرۋدi ەۋروپالىق ۇيىمنىڭ باستاما ەتiپ كوتەرۋi نە سەبەپتەن تۋىندادى؟

– وتكەندi ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى، ونىڭ اششى ساباقتارىنان تاعىلىم الۋ، وعان تاعزىم ەتۋ – پارىزىمىز. بارشامىزعا بەلگiلi, ەلiمiزدە جىل سايىن 31-مامىردا ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi اتاپ ءوتiلiپ ءجۇر. بiراق بۇل اتاۋ قوعامنىڭ بۇگiنگi تالابىن قاناعاتتاندىرا قويمايتىنى بايقالۋدا. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا بۇل كۇن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi رەتىندە بەلگىلەنگەن بولاتىن. ونىڭ قارساڭىندا سول كەزگى جوعارعى كەڭەستىڭ عالىمداردان قۇرالعان ارنايى كوميسسياسى 30-جىلدارى كوشپەندى حالىققا گەنوتسيد جاسالعانىن دالەلدەپ، قورىتىندى بەرگەن ەدى. الايدا ساياسي باعا جوعارى دەڭگەيدە ماقۇلدانبادى. ءسويتىپ ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى رەتىندە جاريالانعان 1997 جىلعا دەيىن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi بىردە-ءبىر رەت ءوز دەڭگەيىندە اتالعان جوق. وعان كۇنى كەشە كەڭەستىك ورتاق شاڭىراق استىنان شىققان كوممۋنيستەردىڭ بۇرىنعى ورتالىققا، ەلىمىزدەگى ورىس اعايىندارعا ورىنسىز الاڭداۋى سەبەپ بولدى. ولار ماسەلەنىڭ سەبەبى ورىس حالقىندا ەمەس، بولشەۆيكتىك رەجيمدە ەكەنىن باعامداي المادى. ءسويتىپ، ناۋبەت جىلدارى قۇربان بولعان ءتورت ميلليونداي قازاقتىڭ رۋحى ءىس جۇزىندەي جوقتالماي، ەسكەرۋسiز قالدى. بۇل سول كەزدە جiبەرiلگەن iرi قاتەلiكتەردiڭ بiرi ەدi. پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ بiر توپ دەپۋتاتتارىنىڭ «ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi» بولىپ كەلگەن 31-مامىردى بۇدان بىلاي سولاقاي رەفورما سالدارىنان جازىقسىز قۇربان بولعان ميلليونداردىڭ رۋحىنا جىل سايىن تاعزىم ەتۋ ءۇشiن «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiن جانە اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi» دەپ قايتا راسiمدەلۋىن جانە اشتىق ناۋبەتىنىڭ سەبەپ-سالدارىن، اۋقىمىن ەل تاريحىنىڭ تۇتاس كەزەڭi رەتiندە ارنايى زەرتتەۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ،  ۇسىنىس جاساۋى – اسا قۇپتارلىق ءىس. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن، دەپۋتاتتاردىڭ بۇل ارەكەتىن ۇلكەن ازاماتتىق دەپ بiلەمiن. دەگەنمەن ماسەلەنى كەڭىرەك قاراۋ قاجەتتىگى انىق. ويتكەنى ءۇش دۇركىن (1917–1919, 1921–1923, 1931–1933 جج.) اينالىپ سوققان اشارشىلىق حالىقتى قىناداي قىرىپ، ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتتى. بۇل، مۇستافا شوقايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتىنىڭ» سالدارى ەدى. ولارعا كەڭ دالادان كوشپەندىلەردى تىقسىرىپ، سوتسياليزم قۇرىلىسشىلارىن كەڭىستىكپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك بولاتىن. وسى ماسەلەگە تاۋەلسىز ەلىمىزدە ءالى ساياسي باعا بەرىلگەن جوق. ەۋروپالىق كەڭەس اشارشىلىق جىلدارىنداعى قازاقستانعا ايرىقشا ءمان بەرiپ، قىرىلعان حالىقتىڭ ميلليونداپ سانالاتىنىن اشىپ اتاپ كورسەتiپ وتىر. رەسەي مەن ۋكراينا ءوز تاريحىنداعى حالىقتى ويسىراتقان ناۋبەتتi مەملەكەتتiك دارەجەدە اتاپ وتكەن بولاتىن. ماسەلەن، ۋكراينا 1932–1933 جىلدارداعى ناۋبەتتi, ياعني حالىقتى جاپپاي قىرىلۋعا دۋشار ەتكەن اشارشىلىقتى «ۇلتىمىزعا قارسى جاسالعان گەنوتسيد» دەپ جاريالاپ قويعانىنا ءتورت جىلداي ۋاقىت ءوتتi. سوندىقتان، بۇگىنگى پارلامەنت 90-جىلدارداعى جوعارعى كەڭەس باستاپ، جەرىنە جەتكىزە الماعان ءىستى قايتادان قولعا الار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

– «اشتىق پەن رەپرەسسيانى ەكi بولەك اتاپ وتەيiك» دەگەن دە پiكiرلەر بار...

– مەنiڭشە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ مازمۇنى ەكى تراگەديانى دا قامتيدى. الايدا، ءىس جۇزىندە، اشارشىلىق ناۋبەتى ءوز مانىندە اتالماي، رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الۋ شارالارىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەلەدى. ۇلكەن تەررور جىلدارى 25 مىڭ بوزداق اتىلدى. ال تەك 32-جىلعى اپاتتا 2,5 ميلليونعا جۋىق جان اشتىقتىڭ قۇربانى بولدى. ەگەر ۇلتتىق اپات قاسىرەتىنە ساياسي باعا بەرىلسە، ونى جەكە ەسكە الۋعا ابدەن بولار ەدى. سول كەزگى قۋىرشاق رەسپۋبليكانىڭ حالقىنا قورعان بولا الماعانى ءۇشىن، حالقىنىڭ قىرىلۋىنا، شەت ەلدەرگە بوسىپ كەتۋىنە جول بەرگەنى ءۇشىن  بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ وپىنىپ، حالىقتان كەشىرىم سۇراۋى قاجەت دەگەن ويدامىز. ونىڭ ورنىن تولتىرۋ شارالارىن اتاپ، ارنايى ازالى كۇن بەلگىلەگەن ءجون. ەۆرەيلەردىڭ حولوكوست قۇرباندارىن ەستە تۇتاتىن «ياد ۆا شەم» (جاد پەن ەسىم) مۇراجايى سەكىلدى كورنەكى ورىن اشۋ، جالپى جۇرتشىلىقتى قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ كەڭ اۋقىمدى ءىس-شارالارىن جاساۋ – حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان يماندىلىق ءىسى بولارى ءسوزسىز. ۇلتتىق سانانىڭ كەمباعالدانۋىنا اپارىپ سوققان مۇنداي ازالى كەزەڭدەردi وسكەلەڭ ۇرپاق بiلۋگە تيiس. قاسiرەتتi وتكەنiمiزدi ۇمىتپاۋ جانە ونى بولاشاق ۇرپاق زەردەسiنە قۇيىپ وتىرۋ – بiزدiڭ ادامي، تاريحي پارىزىمىز. «ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى 2008 جىلى – جاساندى اشارشىلىقتىڭ اياقتالعانىنا 75 جىل تولۋىنا وراي: «قازاقستانداعى 30-جج. اشارشىلىق: اۋقىمى، سەبەپتەرi, سالدارى»، 2009 جىلى – «ادiلەت» قوعامىنىڭ ۇيىمداسقانىنا 20 جىل تولۋىنا وراي: «ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى: توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» اتتى ارنايى رەسپۋبليكالىق، 2010 جىلى – «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار وتكiزدi. سولاردىڭ بارiندە تاريحتىڭ كومەسكi بەتتەرiن زەرتتەۋدi جالعاستىرىپ، جەر-جەردەگi ولكەتانۋ مۇراجايلارىنان ستالينيزم كەلەڭسiزدiكتەرiن اشكەرەلەيتiن بۇرىشتار اشۋ، جازىقسىز جازالانعاندار مەن اشارشىلىق قۇرباندارى كومiلگەن ورىنداردى انىقتاپ، باستارىنا بەلگi قويۋ iسiن جالعاستىرا بەرۋ كەرەكتiگi ايتىلىپ، تيiستi قارارلار مەن ۇندەۋلەر قابىلداندى. سول ۇندەۋلەردە رەپرەسسيالانعانداردى ۇلىقتاۋ iستەرiمەن قاتار، ساياسي قۇعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi (31-مامىر) قارساڭىنداعى جۇمادا ءار جىل سايىن جاساندى اشارشىلىقتا كوز جۇمعان بوزداقتار رۋحىنا مەشiتتەر مەن شiركەۋلەردە، وزگە دە عيباداتحانالاردا، اشتىق قۇرباندارىنا قويىلعان بەلگiلەر باسىندا ارۋاقتارعا دۇعا باعىشتاپ، وقۋ ورىندارىندا، مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردا ارنايى جيىندار وتكiزۋدi داستۇرگە اينالدىرۋ قاجەتتiگi تۇجىرىمدالعان ەدi. وسىنى ەندi سوزدەن iسكە اينالدىراتىن كەز كەلگەن سياقتى. بۇعان الدەبىر شەشىم ەمەس، ازاماتتىق كوزقاراس، ساياسي ىنتا-جىگەر كەرەك.

– «اشتىق كۇنiن ازا تۇتساق، ورىستاردى رەنجiتiپ الامىز» دەپ قورقا تارتۋشىلار دا بار. بiزدiڭ ۇزاق ۋاقىت ماسەلەگە بايىپتى قاراي الماعانىمىز دا وسى ۇعىمنىڭ ىقپالىنان شىعا الماعاندىعىمىزدان ەمەس پە؟

– ورىستاردىڭ ءوزi دە سول رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولدى ەمەس پە؟ اشتىققا ستاليندiك رەجيم كiنالi. بۇل الاپات جويقىن ناۋبەتتە ورىس تا، بەلورۋس تە، ۋكراين دا، نەمiس تە، باشقۇرت تا، تاتار دا – ءبارi دە قىرىلدى. ستالينيزم داۋiرلەگەن كەزەڭدە سان مىڭ جان جازىقسىز قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى. جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنگەننەن بەرi تەك ءبىزدىڭ ەلدە 340 مىڭنان استام ادام رەپرەسسيالانعان جان اقتالدى. وسى سوراقىلىقتاردى ايىپتاپ ەسكە الۋ كەزiندە، بولشەۆيزم تۇسىندا ەلiمiزدە ورىن العان باسقا بiر مەملەكەتتiك قىلمىس، الگىندە ايتقانىمىزداي، ونىڭ تاساسىندا قالىپ قويىپ ءجۇر. كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا كوشپەندi قازاق حالقى جاساندى اشارشىلىقتار سالدارىنان بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ۇلتتىق كاتاستروفاعا ۇرىنعان بولاتىن. جالپى ادام شىعىنى 4 ميلليون، ىقتيمال تابيعي ءوسiمدi ەسەپتەگەندە 10 ميلليون جاننان استى. قازاق حالقى ءوز ەلiندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالىپ، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋiنشi جىلدارى بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بiرiنە دە جەتپەي قالدى.

– ۇلكەندi-كiشiلi ۇزدiكسiز تەررور سالدارىنان تولىق سالتانات قۇرعان ستالينيزم ۇلت زيالىسىن قاۋساتىپ سالعانمەن، الاش مۇراتىن – دەربەس مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن تۇنشىقتىرا المادى ەمەس پە؟

– قازاق ەلi جوعالتقان مەملەكەتتiلiگiن 1917 جىلعى قازان توڭكەرiسi ناتيجەسiندە، كەڭەستiك تۇرپاتتا جاڭعىرتتى. كەڭەستiك قازاق رەسپۋبليكاسى جۇرتتى جاپپاي ساۋاتتاندىرىپ، ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتiن دامىتتى. اقىرى، كەڭەستەر وداعىن قۇراعان وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بiرi رەتiندە، 1991 جىلى مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزدi. الايدا مۇنىڭ ءبارi سول جەتiستiكتەردiڭ تاساسىندا قالعان حالىق قايعىسىن ۇمىتۋعا سەبەپ بولا المايدى. ونىڭ قان تامىرىندا حالقىمىزدىڭ وشپەس رۋحى مەن كۇرەسكەرلiك داڭقى جاتىر. ايتسە دە بولشەۆيكتiك بيلiك قازاق حالقىنا قيساپسىز قاسiرەت اكەلەتiنiن الاش باسشىلارى 1917 جىلى-اق ەسكەرتتi. قازان توڭكەرiسiن «نايزانىڭ ۇشىمەن، ايبالتانىڭ جۇزiمەن بولعان» زورلىق اكتiسi رەتiندە قابىلداعان ءا. بوكەيحان، اۋەل باستان قازاق جۇرتىن باس اماندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە شاقىردى. «ەسiك الدىنان داۋىل، ءۇي ارتىنان جاۋ كەلدi!» – دەپ دابىل قاقتى ول. «الاشتىڭ بالاسى، اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان سوڭ، 200 جىلدا، باسىڭا بiر قيىن iس كەلدi! اقساقال اعا، ازامات iنi, وتباسى ارازدىق داۋدى قوي، بiرiك، جۇرت قىزمەتiنە كiرiس! الاشتىڭ باسىن قورعاۋعا قام قىل!» الايدا الاش كوسەمiنiڭ ساقتاندىرۋىنان قورىتىندى شىقپادى. بولشەۆيكتەر الاش ءۇنiن تۇنشىقتىرۋ ءۇشiن، كۇش قولدانۋمەن قاتار، تاپتىق ۋاعىزدى شەكتەن شىعارا جۇرگىزىپ، قازاق اۆتونومياسى يدەياسىن ءوز پايداسىنا ۇتىمدى جاراتا الدى. بولشەۆيكتىك ساياسات ساحناسىنا كوتەرiلگەن راديكالدى زيالىلار شوعىرىنىڭ ۇلت مۇددەسi ۇدەسiنەن شىعۋعا مۇمكiندiك الدىق دەگەن قۋانىشتارى دا ۇزاققا بارمادى. ۇزدiكسiز قۋعىن-سۇرگiن، كامپەسكە مەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، 1931–1933 جىلدارعى اشتىق كiمنiڭ كiم ەكەنiنە كوزدەرiن جەتكiزسە، 1937 جىلعى «ۇلكەن تەررور» الاش زيالىلارىمەن قوسا، كەڭەس تۋىن الاۋلاتا كوتەرگەن راديكالدى ۇستانىمداعىلاردىڭ وزدەرiن باۋداي ءتۇسiردi. 1954 جىلدان 1960 جىلعى دەيiنگi ارالىق گۋلاگ-تىڭ ەڭ سوڭعى قۇلدىراۋ كەزەڭi بولدى. سەبەبi, ستالين قايتىس بولعان سوڭ، جيىرماسىنشى سەزدەن كەيىن «جىلىمىق» ورناپ، ستالينشىلدىك،  توتاليتاريزم السiرەي باستاعان-دى. تۇتقىندارعا راقىمشىلىق جاسالىپ، بوستاندىققا شىعارىلدى.

– ەۋروپالىق دەپۋتاتتار تاريحي شىندىقتى ورناتۋ ءۇشiن بۇرىنعى كەڭەس ەلدەرi ۇكiمەتتەرiن ءوز مۇراعاتتارىن اشىپ، ولارعا وتاندىق عالىمدارمەن قاتار، ەۋروپالىق ساراپشىلاردى تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە رۇقسات بەرۋدi سۇراماي ما؟ كەزiندە ماعجان جۇماباەۆ: «رەۆوليۋتسيا بiزدiڭ تاريح تۋدىرعان توڭكەرiس ەمەس، ەۋروپا تۋدىرعان جات توڭكەرiس» دەگەنiن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال بولار...

– ەۋروپالىق كەڭەس پارلامەنتتiك اسسامبلەياسىنىڭ وتىزىنشى جىلدارى قازاقستان، ۋكراينا سياقتى ەلدەردi شارپىپ وتكەن اشتىققا بايلانىستى قارار قابىلداپ، كiنانi ستاليندiك رەجيمگە تانۋىن قولداۋىمىز كەرەك. ەلiمiزدىڭ عالىمدارى 30-شى جىلداردىڭ زۇلماتىن قولدارىنان كەلگەنشە زەرتتەدi. بiراق ونىمەن شەكتەلiپ قالۋعا بولماس. اشارشىلىق تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، ۋكراينادا جانە رەسەيدە دە بولدى. حالىق باۋداي ءتۇستi. سول كەزدە قازاق مەملەكەتiنiڭ باسشىلىعىندا جۇرگەن كەيبiر ازاماتتار، حالقى اشتان قىرىلىپ جاتقاندا، ماسكەۋدە جالعان اقپار بەرiپ، «بiزدە ءبارi جاقسى» دەۋمەن بولعان. ءارى ورتالىق تا شىندىققا قۇلاق اسۋعا قۇلىقسىز-تىن. ماسەلەنى تەرەڭ جانە جان-جاقتى قاراۋ ءجون. مۇراعاتتار تولىق اشىلۋعا ءتيىس. قازىرگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتارى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتقا وتكىزىلىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزدەنىستەرىنە جول بەرۋ ءلازىم. ەگەر ەۋروپالىق دەپۋتاتتار بۇل ماسەلەنi قولعا السا، بالكىم، ماسكەۋدiڭ قۇپيا مۇراعاتتارىندا جاتقان كوپتەگەن جاسىرىن قۇجاتتاردىڭ دا سىرى اشىلار. قالاي ايتساق تا، قازiر شىندىقتىڭ بەتiنە تۋرا قارايتىن كەز كەلدi عوي دەپ ويلايمىن. بۇل ماسەلەلەر باق بەتتەرiندە ۇنەمi تالقىلانىپ وتىرۋى تيiس.

– بەيبiت اعا، بولشەۆيكتەر وكiمەت باسىنا كەلگەننەن باستاپ شىعارعان رەسمي قاۋلى-قارالارى مەن ديرەكتيۆالارىن قاراپ وتىرساق، بارلىعى دەرلiك ءوز ازاماتتارىنا قارسى، ولاردى ساياسي تۇرعىدا جازالاۋعا باعىتتالعانى بايقالادى. ماسەلەن، بولشەۆيكتەر وكiمەت باسىنا كەلگەن سوڭ ءۇش كۇننەن كەيiن «باسپا تۋرالى» دەكرەت شىعاردى. وندا ولار وزدەرiنە قارسى مەرزiمدi باسىلىمداردىڭ ءبارiن جابۋدى ماقسات تۇتىپتى. بۇل ساياسي جازالاۋ قازاقستاندا دا كورiنiس بەردi ەمەس پە؟

– 1918 جىلى ەلiمiزدiڭ ۇلتتىق مۇددەسiن قورعايتىن بiردەن-بiر باسىلىم – «قازاق» گازەتi جابىلدى. ول قازاق وقىعاندارىنىڭ مىنبەرى ەدى، وندا حالىققا ارنالعان ءسوز، كوزقاراس ايان ەتىلەتىن. وندا بولشەۆيكتەر ساياساتىنا كەلiسپەيتiن، ونى ساياسي جاعىنان ايىپتايتىن كوپتەگەن ماقالالار  جارىق كوردi. ماسەلەن، 1918 جىلى مiرجاقىپ دۋلاتوۆ وسى گازەتتەگi «جاساسىن الاش اۆتونومياسى، كوركەيسiن الاش!» اتتى ماقالاسىندا بولشەۆيكتەر ورناتقان وكiمەت كەزەڭiن «بiرەۋدi بiرەۋ توناۋ، ءولتiرۋ، تالاۋ، اباقتىعا جابۋ دەگەن نارسەلەر بالانىڭ ويىنى سياقتى بولىپ كەتتi» دەپ بەينەلەدi. وسىدان-اق بولشەۆيكتەردiڭ قازاق دالاسىن قانداي كۇيگە ۇشىراتقانىن بايقايسىڭ. كەڭەستىك داۋىردە «اقجول» گازەتى ۇلت مۇددەسىن كۇيتتەۋشى بىردەن-ءبىر باسىلىم ەدى. ءستاليننىڭ اتاقتى حاتىنان كەيىن ول دا جابىلدى.  نەگiزگi ساياسي قۋعىن-سۇرگiننiڭ ماقساتتى تۇردە «ۇلتشىلداردى اشكەرەلەۋدەن» باستالۋىنا ولكەنى باسقارۋعا ورتالىق ەميسسارى فيليپپ گولوششەكيننىڭ كەلۋى شەشۋشى اسەر ەتتى. اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ، «كىشى قازان رەۆوليۋتسياسىن» جاساۋ، تاركىلەۋ ناۋقانى، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ماتەريالدىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتپەي-اق وتىرىقشىلاندىرۋعا ماجبۇرلەۋ – وسى جوسىقسىز رەفورمالاردىڭ ءبارى ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە، اشارشىلىققا، ورىنسىز جازالاۋ شارالارىن جۇرگىزۋگە اپاردى. مەملەكەتتiك ماشينە كۇش الىپ تۇرعان وسىنداي كەزەڭدە ازاماتتىق قارسىلاسۋ قوزعالىسى الاش قايراتكەرلەرiنiڭ باسىنا قانداي ءناۋبات اكەلگەنiن وقىرمان قاۋىم جاقسى بiلەدi.

– تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى جىلدارىندا اشارشىلىقتا وپات بولعانداردى ەسكە ءتۇسiرۋ ماقساتىندا ولارعا ەسكەرتكiش بەلگi قويىلادى دەپ ۇيعارىم جاسالعان ەدi. بولاشاق ەسكەرتكiشتiڭ ورنىنا قويىلعان سول قارا تاسقا قاشان «جان» بiتەدi?

– ەلiمiزدەگi بارلىق مەشiتتەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ قارساڭىنداعى جۇمادا – جۇما ناماز ۋاعىزىندا وسى ماسەلەگە كوڭiل بولiنسە دەگەن نيەتپەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ دiنباسىنا ءوتiنiش جاساپ وتىرمىز. «ءولi رازى بولماي – تiرi بايىمايدى» دەگەن دانا حالقىمىز. مۇنداي ءوتiنiشتi ەلiمiزدە ءومiر سۇرەتiن حريستياندىقتىڭ  پراۆوسلاۆيە، كاتوليك دiندەرi سەكىلدى تارماقتارى باسشىلارىنا دا بiلدiردiك. بارشا جۇرتشىلىقتى الماتىداعى قاراعايلى باق iشiندەگi تاس تۇعىرعا، بارلىق قالالار مەن ەلدi-مەكەندەردەگi سونداي ورىندارعا 28-مامىردا – ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi قارساڭىنداعى جۇمادا – گۇل شوقتارىن قويىپ، جاساندى اشارشىلىقتاردان شەيiت بولعان بوزداقتار ارۋاعىنا باس يۋگە شاقىرىپ وتىرمىز.

– بەيبiت ورىنبەكۇلى، اڭگiمەڭiزگە راحمەت!

اڭگiمەلەسكەن  ەرمەك جۇماحمەتۇلى.  25 مامىر 2010 ج.

بەيبىت قويشىباەۆ

22.05.2018

(جالعاسى بار)

Abai.kz