رەداكتسيادان. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «جاھاندىق ومىردەگى زاماناۋي قازاقستان مادەنيەتى» ماسەلەسى ءسوز بولعان ەدى. سوعان وراي، اسا ەجەلگى باباتۇركىلىك تاڭىرلىك تانىمنان باستاۋ الاتىن مەيرام سابانتوي جايلى وقىرمانعا تومەندەگى ماقالانى ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

بۇل مەرەكەنى ناۋرىزدان كەيىنگى ەكىنشى مەيرام رەتىندە اتاۋعا بولادى. «ساباتوي» ءسوزى جىلقى تەرىسىنەن تىگىلگەن قىمىز قۇيۋعا ارنالعان ىدىس «سابا» اتاۋىنان شىققان. مەرەكەنىڭ بۇل اتاۋى قازاق حالقىندا ۇمىت بولعان، الايدا ءالى كۇنگە سىبىردەگى كوشىم حاندىعىندا بولعان كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان تۇركى جۇرتتارىندا قولدانىستا.

الايدا، بۇل مەرەكەنى «قىمىزمۇرىندىق» اتالاتىن عۇرىپپەن شاتاستىرۋعا دا، تاتار حالقىنا تەلىنىپ جۇرگەن «سابانتوي» مەيرامىنا دا شەندەستىرۋگە بولمايدى. ساباتوي مەيرامى قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا ءتۇن توقىراۋىنا سايكەس 21-22 ماۋسىمدا مەرەكەلەنەدى.

ساباتوي – جاز ماۋسىمىنىڭ باستالۋىنا سايكەس ءارى جازعى ءتۇن توقىراۋىنا قابات كەلەتىن تۇركى مەرەكەسى. بىراق، بۇگىندە جالپىتۇركىلىك سيپاتتان اجىراپ، ۇمىتىلا باستاعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. سول سەبەپتى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ەتنوگرافياسىندا بۇل اتاۋلاس مەيرام كەزدەستىرۋ دە قيىن. بۇل مەرەكەنى بۇگىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە تەك قانا ساحا جۇرتى ىسىاح اتاۋىمەن جوعارى دارەجەدە جاڭاجىلدىق مارتەبەمەن اتاپ وتەدى.

ساباتويدىڭ دانالىق نەگىزى

ساباتوي – ەجەلگى تاڭىرلىك تانىمدى مەڭگەرگەن حالىقتاردىڭ دانالىق سەنىمىنە نەگىزدەلگەن ناۋرىزدان كەيىنگى جاز ماۋسىمىنداعى ەكىنشى ۇلى مەرەكە.

تۇركى حالىقتارى ءتورت دۇلەيدى/ستيحيانى جاراتقاننىڭ ۇلى جاراتىندىسى رەتىندە قاستەرلەگەن، بىراق تابىنۋ نىسانى ەتپەگەن.  ول دۇلەيلەر - سۋ، وت، توپىراق جانە اۋا. قىتايلار بەسىنشى دۇلەي رەتىندە اعاشتى الادى. بۇل دا تاڭىرلىك تانىمنان، بىراق اعاش دۇلەيگە جاتپايدى، تۇركىلەر بايتەرەكتى ءتورت دۇلەيدى بويىنا دارىتقان، ءۇش قاباتتى كوسمولوگيالىق الەمدى كوكتەي ءوتىپ بايلانىستىراتىن امبەباپ وزەك، ۇلى جول رەتىندە قاستەرلەپ «يول» اتاعان.  

تۇركى تانىمىندا اتالمىش ءتورت دۇلەيگە ۋاقىتتىڭ ءتورت جىلدىق ماۋسىمى سايكەسەدى: كوكتەمگە - سۋ دۇلەيى، جازعا - وت، كۇزگە – توپىراق، قىسقا – اۋا دۇلەيى. سوعان وراي كەڭىستىك تە ءتورت كۇيگە تۇسەدى: كوكتەم كەزىندە جەر بەتىن سۋ قاپتايدى، دۇنيەنىڭ ءبارى سۋمەن ارالاسىپ، ول كەزدى قازاق «الاساپىران» اتايدى; جاز ماۋسىمىندا جەر بەتىنە شىقپايتىن وسىمدىك قالمايدى،ءشوپ بىتكەن شۇيگىندەلەدى، ادام دا، جاندىك تە، جان-جانۋار دا قورەككە قارىق بولىپ، قوڭدانادى، فيزيكا تىلىمەن ايتقاندا بويلارىنا قۋات جينايدى. قازاق ءشوبى شۇيگىن ماڭدى «وتتى» جەر اتايتىنى وسىدان. كۇز كەلگەندە جازعى «وتتىڭ» ءبارى قۋراپ،كۇزەلەدى، جەرگە ءتۇسىپ، توپىراققا اينالادى. كەڭىستىك توپىراق دۇلەيىنە قىزمەت ەتەدى. ال قىس تۇسىسىمەن اۋا دۇلەيىنىڭ پاتشالىعى ورناپ، جەر بەتىنە ورنىققان توقسان كۇن «جەلتوقسان» اتالاتىنى سودان. كوكتەم ماۋسىمى «جىلتوقسان» - «جىلعا – سۋ ارناسى» ۇعىمىنىڭ ءتۇبىرى، جاز - «وتتوقسان»، كۇز ماۋسىمى – «كۇزتوقسان» اتالا كەلە بەرتىنىرەكتە ۇمىتىلعان. تەك قانا «جەلتوقسان» ءسوزى قىستىڭ العاشقى ايىنىڭ اتاۋىنا اينالىپ ساقتالعان. بۇل تۋراسىندا بەلگىلى ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوز ەڭبەگىندە اتاپ كەتەدى.

ساباتوي – وسىنداي دانالىق-تاريحي تانىمعا نەگىزدەلگەن ءتورت ۇلى مەرەكەنىڭ ءبىرى جانە ول جازعى ماۋسىمنىڭ نىشانى بولىپ تابىلاتىن قىمىزدىڭ ارنايى ىدىسىنىڭ اتاۋىمەن اتالادى. ويتكەنى، سابانىڭ تولى بولۋى دا جاراتقاننىڭ تىلەكتى بەرۋىنە قاتىستى جانە  وتتوقساننىڭ بەرەكەلى-مەرەكەلى بولۋىن قامتيتىن نىشان بولىپ تابىلادى. سابانى قازاق حالقى وسى سەبەپتەن اسا قادىر تۇتقان. سابانىڭ تولى بولۋى وت دۇلەيىنىڭ بەرەكەسىنە قاتىستى.

ساباتوي تۇركى حالىقتارىندا تۇرلىشە اتالادى: شۇباش حالقىندا جازعى ءتۇن توقىراۋىنا سايكەس مەرەكەلەنەتىن «سينسە» مەيرامى ەجەلدەن بار; ساحالار ەكىباستان «ىسىاح» مەيرامىن اسپەتتەپ اتاپ وتەدى; تاتار-باشقۇرتتار بۇل مەرەكەنى «سابانتوي» اتاپ، كۇزگى مەرەكە اتاۋىن شاتاستىرىپ العان، ال سىبىرلىك از ساندى كوشپەلى تۇركىلەر بۇنى «ساباتوي» دەپ ءالى كۇنگە اتاپ جاز ماۋسىمىندا اتاپ ءوتۋدى قالدىرماي كەلەدى.

ساباتويتىڭ تاڭىرلىك تانىمى

تۇركىلىك كۇنتىزبە اسپانعا تابىنعان داۋىردەگى تاڭىرلىك تانىمعا تابان تىرەيتىنىن جوققا شىعارا المايمىز. ەجەلگى تۇركىلىك ىلىمگە قاتىستى ۋاقىت ولشەمى كۇن جۇيەسى مەن 12 شوقجۇلدىزدىق استرونوميالىق جۇيەنىڭ ارا قاتىسىنا سايكەس قالىپتاسقان «مۇشەل» ۇعىمىنا نەگىزدەلگەن. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇل ۋاقىت ولشەمىن كۇندى 12 جىلدا ءبىر رەت اينالاتىن يۋپيتەردىڭ جولىمەن بايلانىستىرادى.  بىر قىزىعى، مۇشەل ۇعىمى ۋاقىت پەن كەڭىستىك كاتەگوريالارىن تۇتاستاندىراتىن بىردەن ءبىر عىلىمي پرينتسيپ دەۋگە بولادى. ونەكىجىلدىق ۋاقىت اعىنى 12 شوقجۇلدىزدى قامتيتىن كەڭىستىكتەگى استرونوميالىق ۇدەرىسپەن انىقتالادى. ءبىر مۇشەلدى تۇركى ميفولوگياسى تۇيە جانۋارىنىڭ كەيپىمەن تۇسىندىرەدى. دەمەك، ءبىر مۇشەلدى تۇركى ۇعىمىندا ماكروجىل اتاۋعا ابدەن بولادى.

سوندا ميكروجىلدى 12 ايدان، 4 ماۋسىمنان تۇراتىن كادىمگى جىل ۇعىمى رەتىندە تۇسىنەمىز. ەندەشە تۇركىلەر جىلدى 4 ماۋسىمعا ءبولىپ قانا قويماي، وعان سايكەس دۇلەي/ستيحيانى جانە ۋاقىتتىڭ سيپاتىن اشاتىن مەيرامداردى دا ويلاستىرعان. ءسويتىپ، تۇركى كۇنتىزبەسى ۋاقىتتى عانا ەمەس، كەڭىستى دە جانە ولاردىڭ تولىق سيپاتى مەن مازمۇنىن انىقتايتىن شارالارعا تولى.

بۇل شارالار ادام مەن تابيعاتتىڭ اراقاتىسىن قايشىلىقسىز، ۇيلەسىمدى تۇردە قاتىناس ورناتۋعا قىزمەت ەتەدى. سول سەبەپتى دە تۇركىلىك 4 ماۋسىمعا سايكەس 4 ۇلى مەرەكە ادام تىرلىگىن تابيعات دۇلەيىنە سىيىنۋ ءۇشىن ەمەس، ەڭ اۋەلى سايكەس ماۋسىمدا كوسموەنەرگيالىق ۇيلەسىم ورناتا وتىرىپ، ادامنىڭ باياندى ومىرىنە پروفيلاكتيكا جاساعان.

كوكتەمگى تەڭەسىمدەگى ناۋرىزدى الساق تا، جازعى ءتۇن توقىراۋىنا سايكەسەتىن ساباتويدى الساق تا، ادامنىڭ قانداي ءومىر سالتىمەن عۇمىر كەشۋىنە قاراماستان بىرىڭعاي مەرەكەلىك مازمۇندى كەمەڭگەرلىكپەن قالىپتاستىرعان.

ساباتوي مەيرامى ناۋرىز سەكىلدى استرونوميالىق ۇلى وزگەرىستەرگە سايكەس كۇنتىزبەنىڭ تالابىمەن شەكتەلەدى: قاتاڭ تۇردە وتەتىن مەزگىلى بار جانە مازمۇنى سايكەس ماۋسىم مەن ستيحيا/دۇلەيدى پاش ەتۋگە باعىتتالعان.

تۇركىلىك كۇنتىزبە ماۋسىمى الماتى قالاسىنان سولتۇس-باتىستاعى 170 شاقىرىمداعى اڭىراقاي جوتاسىندا جاتقان تاڭبالى پەتروگليف كەشەنىندەگى سيىر جىلى مەن انتيپود ۇلى كيەلەر – ءتاڭىر مەن ءىڭىر بەينەلەنگەن بەدەرلى پانورامودا ايقىن سۋرەتتەلگەن. وسىندا كوكتەم ماۋسىمى جاڭا تۋعان بۇزاۋمەن، ال جاز ماۋسىمى جايىلىپ جۇرگەن باسپاقپەن، كۇز ابدەن سەمىرگەن ءمۇيىزى قاراعايداي وگىز كەيپىندە بولسا، قىس بارىنشا قارتايىپ، السىرەگەن كوتەرەم سيىردىڭ قالپىندا  بەينەلەنگەن. ويتكەنى، كوكتەم تابيعاتتىڭ تۋاتىن، كوكتەيتىن شاعى دا، جاز ماۋسىمى تۋعان جانۋاردىڭ مارقاياتىن، شىققان ءشوپتىڭ وسەتىن، قۋاتتاناتىن شاعى. وسىلارعا قاراپ تۇركىلىك بۇل مەرەكەلەر شارۋاشىلىق پەن كۇنتىزبەنىڭ تىعىز قاتىناسىن پاش ەتەتىن، جىمداستىراتىن يدەولوگيالىق تانىم ءھام تاڭىرلىك ريتۋال دەۋگە بولادى.

ساباتوي مەرەكەسىنىڭ تاريحي كورىنىستەرى

«ساباتوي» اتالاتىن مەرەكە بۇگىندە سىبىرلىك بۇرىنعى كوشپەلى تۇركىلەردە ساقتالعان. ولار جازعى جايىلىمعا كوشۋ مەن بيە ساۋ ناۋقانىن وسى مەيراممەن اشقان. الايدا، جالپىتۇركىلىك تاڭىرلىك تانىم مەن كۇنتىزبەگە سۇيەنە وتىرىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءومىر سالتىنا بايلانىستى كەيبىر عۇرىپتار مەن جورالعىلاردىڭ ايىرماسى بولا تۇرا، ونىڭ جازعى «ناۋرىز انالوگى» بولعاندىعىنا كۇمان جوق. ول بەرتىن كەلە ءومىر سالتىنىڭ ورنىعىپ، بەلگىلى ءبىر ەتنوگرافيالىق داعدىلار اجىراتىلا باستاعانىنا قاراي مازمۇنى مەن اتاۋى عانا وزگەرمەسە، ونىڭ دانالىق ءمانى مەن فيلوسوفيالىق وزەگى، كۇنتىزبەلىك مەزگىلى سول كۇيىندە قالىپ وتىر.

تاريحي كوزدەردە ساقتالعان باباتۇركىلەردىڭ دالالىق، تاۋلىق، سۋبويلىق جانە ورماندىق ءتورت القاپتىق ءومىر كەڭىسىن يگەرگەندىگىنە قاراپ، ولاردىڭ تابيعاتتى بارىنشا ەركىن ءارى جان-جاقتى مەڭگەرگەندىگىن اڭعارامىز. ادەتتە دالادا مال شارۋاشىلىعى، تاۋدا مەتال وڭدەۋ مەن ۇستالىق، سۋ بويىندا بالىقشىلىق پەن ەگىنشىلىك، ال ورمان القابىندا اڭشىلىق شارۋاشىلىقتارى ادامزاتقا ءتورت تۇلىك كەڭىستى مەڭگەرۋ ۇلگىسىن سىيعا تارتتى. الايدا بۇعان قاراماستان بۇل الۋان ءومىر سالتى ەجەلگى تۇركىتەكتى جۇرتتاردىڭ ءوزارا قاتىناسىنا كەدەرگى بولعان ەمەس. سول سەبەپتى ولاردىڭ ەتنوگرافيالىق سيپاتىنا نەگىز بولارلىق ورتاق كوسمولوگيا، ورتاق ءدىني نانىم مەن دانالىق تۇتاس كونسترۋكتسيا بولدى. مىنە سونىڭ ءبىر پۇشپاعى رەتىندە تۇركىتەكتىلەرگە ورتاق ۇلى تورتماۋسىمدىق ءتورت تۇلىك مەرەكە دە ورتاق تويلاندى دەۋگە نەگىز بار. بۇل مەيرامدار ءاۋ باستا الگى ءتورت ءومىر سالتىنا سايكەس ءتورت ءتۇرلى اتالۋى دا مۇمكىن. سونىڭ ءبىر دايەگى جازعى مەيرامنىڭ دالالىقتاردا «ساباتوي»، ال سۋبويلىق وتىرىق جۇرتتاردا «سينسە» اتالۋى. ارينە، وزگە ءومىر سالتىنا وراي بۇل مەيرامداردىڭ ماقساتى دا سول سالتتاردىڭ عۇرىپتارى مەن دارىپتەمەسى بولىپ تابىلادى. ال باسقا ءومىر سالتىندا قالاي اتالعانىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ قاجەت.

ال باشقۇرت، تاتار حالىقتارى بۇنى جاز مەزگىلىندە «سابانتوي» مەرەكەسىمەن شاتىستىرا تويلايتىنى بار. بۇل اتاۋ «ساباتوي» اتاۋىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى، ويتكەنى، سابانتوي مەرەكەسى كۇزگى جيىن-تەرىن مەيرامى بولىپ تابىلادى. جانە دە «سابان» ءسوزى تۇركى حالىقتارىندا كۇزگى ەگىننىڭ ساباعىمەن (سولوما) بايلانىستى ۇعىم. ياعني «سابانتوي» مەيرامى - كۇزگى مەرەكەنىڭ اتاۋى.

جالپى، ساباتوي جازعى مەرەكە رەتىندە تاڭىرلىك تانىمدى سىڭىرگەن كوپتەگەن حالىقتاردا ءتۇرلى اتالعانىمەن تۇتاس مەرەكەلەنەدى، مىسالى سلاۆيانداردا - يۆان كۋپالا، فيندەر مەن ينگەرمانلاندتاردا – يۋحاننۋس، لاتىشتاردا – ليگو تۇرىندە تويلانادى.

قازاقتاردا بيە ساۋ ناۋقانىن اشاتىن «قىمىزمۇرىندىق» عۇرپىن وسى جازعى مەيراممەن شاتاستىرۋ بار. شىن مانىندە قىمىزمۇرىندىق مامىر ايىندا جەلى تارتىلىپ، بيە العاش ساۋىلا باستاعاندا جاسالاتىن عۇرىپ بولىپ تابىلادى، ونىڭ جازعى مەرەكەگە قاتىسى جوق.

الايدا، ساباتوي مەيرامىنىڭ سوۆەتتىك نۇسقاسى بولعانىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول – شوپاندار تويى بولاتىن. ماۋسىم ايىندا قوي قوزداپ، سونىڭ ناتيجەسىن شىعارىپ، شوپاندار جيىنىن وتكىزىپ، مارە-سارە مەرەكە وتەتىن. ساباتوي مەيرامىنىڭ ناقتى نۇسقاسى بولماسا دا، سونىڭ ورنىن باسقان سوۆەتتىك رەسمي مەيرام بولعانى ءمالىم.

ساباتوي  مەرەكەسىنىڭ مازمۇنى

جازعى ۇلى مەرەكەنىڭ ءمانى ارينە جوعارىدا اتالىپ وتكەن جازعى ماۋسىم دۇلەيى مەن شارۋاشىلىقتى قولداۋعا قاجەتتى كيەلەردى قاستەرلەۋ مەن سولارعا قاجەتتى عۇرىپتاردى دارىپتەۋگە نەگىزدەلگەن.  بۇل قۇندىلىقتار ادەتتە قازاق داستۇرىندە ساقتالعان، كەيبىرى ۇمىتىلا باستاعان عۇرىپتار مەن سايىستار، جورالعىلار ارقىلى ايقىندالادى. ساباتويدىڭ ءمانى جازعى ءتۇن توقىراۋىنا قاتىستى كۇندى دارىپتەۋ بولسا، مازمۇنىن بىزگە ءمالىم راسىمدەردى كەلتىرە وتىرىپ كوز جەتكىزەمىز.

كوش كورىنىسى. كوش – جاز جايلاۋعا كوشۋ كورىنىسى. ساباتوي مەرەكەسى وسى كوشتىڭ قالقاسىندا قالىپ ۇمىتىلعان. قازاق كوشى جازعى ۇلى سالتانات بولىپ ەسەپتەلەدى جانە ول جاز شىعۋمەن بايلانىستى، ساباتوي مەرەكەسىنىڭ باستى بولىگى.

قىمىزمۇرىندىق.

بۇل العاش رەت جەلىنى كەرىپ، بيە ساۋ ناۋقانىن اشارداعى عۇرىپ بولىپ تابىلادى. ونى ساباتويدا دا ءراسىم رەتىندە اتقارعان.  بۇنىڭ «قىمىزمۇرىندىق» اتالۋ سەبەبى، قىمىز ىشۋدەن ارنايى جارىستىرۋ ارقىلى مۇرىندى قىمىزعا باتىرىپ ءىشۋ جورالعىسى بولسا كەرەك. بۇل جورالعى قىمىزدىعىن مولدىعىن پاش ەتۋ ىرىمىنان شىققان.

باستاڭعى. ناۋرىزداعى باس تاڭدى قارسى الۋ سالتى بولعانىمەن، جازعى ساباتويدا دا تاڭدى ۇيىقتاماي قارسى الۋدىڭ رەتى بار. ويتكەنى، بۇل – جازعى ءتۇن توقىراۋى جانە كۇندى پاش ەتۋ ءساتى. سول سەبەپتى قاريالارعا «بەلكوتەرەر» داستارقانىن جايۋ دا وسى تۇنگە ءتان. ال جىگىتتەردىڭ سەلتەتكىزەر سىيلاۋى دا، بويجەتكەندەردىڭ ۇيقىاشار ءدامىن ازىرلەۋى دە ەرسى ەمەس. جالپى تاڭدى قارسى الۋ مەن كۇنگە سالەم ەتۋ - تاڭىرلىك تانىمنىڭ باستى سالتى.

باستاڭعى ءراسىمى «باس تاڭ» تىركەسىنەن قۇرالعان.

ايتىس. ساباتويدىڭ دا ءولى-ءتىرى، جاز-قىس، قىز-جىگىت ايتىستارى مەرەكەنىڭ ونەرلى راسىمدەرىنە جاتادى. ساباتويدا دا جەك پە جەك ايتىس وتكەنى ءلازىم. ايتىس ونەرىنىڭ باستى نەگىزى جىرمەن شارپىسۋ،تارتىسۋ نە سايىسۋ ەمەس، باستى تۇرتكى – اي مەن كۇن، جارىق پەن تۇنەكتىڭ يدەولوگيالىق تارتىسى.

التىباقان. التى باقاندى تىگىنەن ءۇش-ۇشتەن باستارىن بايلاۋ مەن جەتىنشىسىن ولاردىڭ باستارىن قوسۋعا پايدالانۋدا ۇلكەن كوسموگونيالىق تانىم جاتىر. التى باقانىمىز – الەمدى جاراتقان جاسامپاز التى كۇن دە، سىرىق سانىنىڭ جەتەۋ بولۋى – اۋەلگى جەتى پلانەتا قۇرمەتىنە دەگەن نىشان. كولدەنەڭ تارتىلعان جەتىنشى سىرىق – كۇننىڭ بەلگىسى.ال، بۇلارعا بەكىتىلگەن اتكەنشەك (ماياتنيك) ءتاڭىر-ءىڭىر ءدۋاليزمىنىڭ ۇيلەسىمىن پاش ەتۋگە ارنالعان قوندىرعى. قىز بەن جىگىتتىڭ تەربەلۋى – كۇن مەن ايدىڭ ۇيلەسىمىن پاش ەتۋ، ءتاڭىر مەن ءىڭىر تالاسىن بولدىرماۋ.

الاستاۋ. بۇل  عۇرىپ – وت دۇلەيىمەن تازارۋدى بىلدىرەدى. الاستاۋدىڭ بىرنەشە جەردەن وت جاعىپ ءورىستى، تۇنەكتى الاستاۋ سالتى بار.

ودان باسقا ءۇيدى الاستاۋ بۇرىش-بۇرىشقا شىراقتى توسۋ ارقىلى جاسالادى. ال ەكى قاتار تىزىلگەن وتتىڭ اراسىنان ادامداردى نە مالدى وتكىزۋ ارقىلى دا تازارتۋ جورالعىسى بار.

جامبى اتۋ. جامبى اتۋ – ەجەلگى كۇندى كيە تۇتۋدىڭ ءبىر عۇرپى، اي كەيىپتەس جىلتىر نارسەنى اتۋ ارقىلى، تۇنەكتى مۇقاتۋ. جامبىعا تيگىزۋ ارقىلى مەرگەن جىگىت كۇن تاراپىنان العىس الادى-مىس دەگەن ىرىم بار.

كوكپار. كوكپار ويىنىنىڭ اۋەلگى قازاقى نۇسقاسى بويىنشا ەكى تاراپتىڭ تالاسى ەمەس، قانشا اۋىل ويىنشىلارى قاتىسسا، سونشا تاراپتىڭ تارتىسى بولعان. شاماسى، كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى نەمەسە كۇن-ءتۇن توقىراۋى كۇندەرى كۇنگە تالاسقان ون ەكى مۇشەلدىڭ تارتىسى كورىنىس تاپقان. كوكپارعا تارتىلاتىن سەركە – كۇنگە ارنالعان قۇرباندىق، ونىڭ ءمۇيىزى تۇنەكتىڭ شامى - ايدىڭ بەينەسى ىسپەتتى. «كوك» - اسپان، «پار» ءسوزى - جۇرناق، جىرتىس ۇعىمىن بەرەدى. ءسويتىپ كوكپار ويىنىنىڭ ءمانى - كوكتىڭ جىرتىسىنا تالاسۋ.

سابانتويلىق كەيىپتەر

ۇماي انا – انالىق نەگىزدى تۇلعا، بەرەكە مەن قايىرىمنىڭ كوزى، جەر بەتىنە جاراتقاننىڭ بۇيرىعىمەن دارىعان يگىلىكتەردى تۋىنداتۋشى، ەسەلەۋشى، مولايتۋشى كەيىپ; جەردىڭ ميفتىك بەينەسى، كيەسى. ساباتوي مەركەسىنىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە تۇلعالاۋعا تۇراتىن بەينە.

جەردىڭ رۋحى رەتىندەگى ۇماي انا كوكتىڭ دارىتقانىن مولايتۋشى، قۇتتى نارسەلەندىرۋشى (ماتەريالداۋشى) بەينە. بەرەكە اتالاتىن يگىلىكتىڭ باسى –ماتەريالدىق بايلىقتىڭ ءمانى بولىپ تابىلادى. بەرەكەنىڭ جازعى بەلگىسى – جان-جانۋار مەن وسىمدىك الەمىنىڭ وتىعۋى، كۇش جيناۋى، سەمىرۋى، شۇيگىندەلۋى.

360 كۇن. ەجەلگى ساقتاردا ۇلى مەرەكەلەردە 360 جەتكىنشەكتى قىزىل ماۋىتىمەن كيىندىرىپ، شەرۋ جاساعان. بۇل دا ءار تاۋلىكتىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، جارىعىن مولايتۋ ىرىمى بولىپ تابىلعان. سول سەبەپتى ساباتويدىڭ كەيىپتەرى رەتىندە 360 شاقتى-كۇندى كيىندىرىپ شىعارۋعا ابدەن بولادى.

ساباتويلىق دامدەر

تاعامدار شەرۋى. جازعى مەرەكە ۇلتتىق تاعامداردىڭ قاي-قايسىسىندا جايناتىپ كورسەتۋ مۇمكىندىگى مول كەزەڭ. سوندىقتان قازاقى تۇجىرىممەن اس-تاعامداردى ۇشكە ءبولىپ، بەرەكە مەن يگىلىكتىڭ جارشىسى ەتىپ: اق – ءسۇت تاعامدارى، قىزىل – ەت تاعامدارى، كوك – جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستەردىڭ جارمەڭكەسى مەن كورمەسىن ۇيىمداستىرۋ اسا قولايلى.

باۋىرساق-شەلپەك. جەڭىمپاز كۇن-قۇدىرەتتىڭ شاشۋى، مەرەكەگە تارتۋى مەن ساۋلەسىنىڭ بەينەسى.ساباتوي مەيرامىندا داستارقانعا مەيلىنشە شاشىراتا توگىلگەن باۋىرساق كۇننىڭ باۋىرلارى – ساۋلەسى ەسەبىندە تارتىمدى بولارى ءسوزسىز. ال جەتىناندى ياعني شەلپەكتى ايدىڭ نىشانى ەكەنىن ەسكەرسەك، مەرەكەدە ونىڭ دا مىندەتتى ورنى بار.

مارقا-سىرنە.  ماۋسىمعا قاراي ەرتە تۋعان قوزى مارقايادى. وسى كەزدە مارقا ەتىنەن سىرنە جەۋ بارىنشا كەڭ تاراعان. بۇل تاعام ءبىر جاعىنان جازدىڭ كەلگەندىگىن، ەكىنشى جاعىنان جازعى ماۋسىمنىڭ ءونىمى رەتىندە مارقايعان ءتولدى پاش ەتەدى.

كوجە – كوكتىڭ اسى ۇعىمىنان شىققان، كوجە اسۋ 4 دۇلەيدىڭ بىرىككەن اسى، وعان وت تا، سۋ دا، توپىراقتا ونگەن داقىل دا، وتتى جاعۋعا اۋا دا قاتىسادى.

شۇبات. قىمىز. ايران. قۇرت – بىرلىكتىڭ نىشانى، ءسۇت ونىمدەرى رەتىندە جەردەگى وت دۇلەيىنىڭ بەرەكەسى، جان-جانۋار مەن وسىمدىك الەمىنىڭ بىرىگۋ ناتيجەسى.

ساباتويلىق اتريبۋتتار

سابا. قىمىزدىڭ بۇل قاسيەتتى ىدىسى مەيرامنىڭ باستى اتريبۋتى سانالادى. سابانىڭ قوس تۇيەگە ارتاتىن، ارباعا سالىناتىن، ءتىپتى بىرنەشە وگىز جەگىلىپ تارتىلاتىن كىرەگە ورناتىلعان بىرنەشە توننالىق تۇرلەرى بولعان.

تايقازان.تايقازان وتتوقساننىڭ ىرىس نىشانى، مولدىق پەن بەرەكە شاقىرۋشى سايمان ەسەبىندە جانە حالىقتىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ ءرامىزى ىسپەتتى.

تورسىق. مەس. كونەك.  ساباتوي مەرەكەسىنىڭ باستى ءدامى قىمىزدىڭ جانە باسقا ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ىدىستارى، مولشىلىقتىڭ نىشانى، وت دۇلەيىنىڭ انتيپودى سۋ دۇلەيىنىڭ بەلگىسى.بۇل ەجەلگى تۇركىلەردىڭ قاسيەتتى ىدىسى، ونىمەن كوككە، كۇنگە، جەرگە ءسۇت توسىپ جورالعى جاساعان.

وشاق – ساباتوي مەرەكەسىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى، ويتكەنى ول وتتىڭ باستاۋى، قاينارى بولىپ تابىلادى.  

مەرەكە نىشاندارى. اتالمىش مەيرام قالپىنا كەلتىرىلەر بولسا، ونىڭ زاماني نىشاندارى دا بۇرىننان قازاققا ءسىڭىستى اتريبۋتتار وزىنەن ءوزى مەنمۇندالاپ شىعا كەلەدى: تورسىق – سۋ دۇلەيىنىڭ بەلگىسى، اتتى ادام ءۇشىن قىمىزدىڭ شاعىن قولايلى ىدىسى; وتاياق – وت دۇلەيىنىڭ بەلگىسى، الاستاۋ ءراسىمىنىڭ باستى سايمانى; قارلىعاش – اۋا دۇلەيىنىڭ بەلگىسى، جاز شىعا قارىلعاش ۇيا سالادى، قازاق حالقى ونى قاناتتى دوس سانايدى; قىزعالداق  - توپىراق دۇلەيىنىڭ بەلگىسى، بۇل گۇل توپىراقتىڭ قىزۋىن بىلدىرە شەشەك اتادى; باۋىرساق – كۇننىڭ شۋاقتارى تۇرىندەگى نىشان، بۇرىنعى كەزدەرى كۇن ساۋلەسى سەكىلدى باۋىرقساتى داستارقانعا شاشىپ تاستايتىن بولعان.

ساباتوي مەركەسىنەن گورى الەمگە بارىنشا تاراعان ءارى حالىقارالىق سيپاتقا يە ناۋرىز مەيرامىنىڭ ءوزى تالاي قۋدالاۋعا ۇشىراپ تاريح شاڭىن قاۋىپ قالا جازدادى.  بۇعان ساباتوي مەيرامىن دا قوسۋعا بولادى. سوندىقتان ەل بولىپ رۋحاني جاڭعىرۋدى قولعا العان شاقتا جازعى ۇلى ساباتوي مەيرامى سەكىلدى تانىمى مەن مازمۇنى باي، ماعىناسى تەرەڭ ەتنوقۇندىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ مەن جاڭعىرتۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ قاستەرلى تالابى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنداعى «جاھاندىق ومىردەگى زاماناۋي قازاقستان مادەنيەتى» ماسەلەسى دە وسىعان ۇندەۋى قاجەت دەپ بىلەمىز.

سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى، ەتنولوگ

Abai.kz