رەداكتسيادان: بۇل  اقتىق دەمى بىتكەنشە ادەبيەتكە ادال بولىپ وتكەن  قادىر اقىننىڭ سوڭعى سۇحباتى ەدى...  ونىڭ تۇڭعىش تۋىندىسى دا (1954) وسى جۋرنالعا (ول كەزدەگى «اق جەلكەننىڭ» اتاۋى «پيونەر») جاريالانعان  بولاتىن.

- قادىر اعا، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى ادەبي كىتاپتار 30-40 مىڭداعان تارالىممەن جارىق كورىپ، ايماق-ايماقتارداعى وقىرماندارعا ەركىن تارالسا، بۇگىندە ونداي تارالىم ارمان بولىپ تۇر. اينالاسى 1-2 مىڭ تارالىمنان اسپايتىن ادەبي كىتاپتار وقىرمان تۇگىلى ەلىمىزدىڭ كىتاپحانالارىنا دا جەتپەيدى دەپ ەستيمىز؟

- مەن الماتىعا 1953 جىلى كەلدىم. بۇل كەزدە دە ادەبي ورتا ونداي وڭىپ تۇرعان جوق بولاتىن. ول كەزدە «جازۋشى» باسپاسى «كوركەم ادەبيەت» باسپاسى دەپ اتالىپ، 4-5 كىتاپتان عانا شىعاراتىن. سەبەبى، 1930-1940 جىلدارى ادەبيەتتە اۆتور از بولدى. تەك ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيدەن مۇستافين، تايىر جاروكوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ سىندى ساناۋلى قالامگەرلەر عانا جازدى.

رەداكتسيادان: بۇل  اقتىق دەمى بىتكەنشە ادەبيەتكە ادال بولىپ وتكەن  قادىر اقىننىڭ سوڭعى سۇحباتى ەدى...  ونىڭ تۇڭعىش تۋىندىسى دا (1954) وسى جۋرنالعا (ول كەزدەگى «اق جەلكەننىڭ» اتاۋى «پيونەر») جاريالانعان  بولاتىن.

- قادىر اعا، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى ادەبي كىتاپتار 30-40 مىڭداعان تارالىممەن جارىق كورىپ، ايماق-ايماقتارداعى وقىرماندارعا ەركىن تارالسا، بۇگىندە ونداي تارالىم ارمان بولىپ تۇر. اينالاسى 1-2 مىڭ تارالىمنان اسپايتىن ادەبي كىتاپتار وقىرمان تۇگىلى ەلىمىزدىڭ كىتاپحانالارىنا دا جەتپەيدى دەپ ەستيمىز؟

- مەن الماتىعا 1953 جىلى كەلدىم. بۇل كەزدە دە ادەبي ورتا ونداي وڭىپ تۇرعان جوق بولاتىن. ول كەزدە «جازۋشى» باسپاسى «كوركەم ادەبيەت» باسپاسى دەپ اتالىپ، 4-5 كىتاپتان عانا شىعاراتىن. سەبەبى، 1930-1940 جىلدارى ادەبيەتتە اۆتور از بولدى. تەك ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيدەن مۇستافين، تايىر جاروكوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ سىندى ساناۋلى قالامگەرلەر عانا جازدى.

1960 جىلدارعا قاراي «كوركەم ادەبيەت» باسپاسىنا كوپتى كورگەن مۇحامەتجان قاراتاەۆ ديرەكتور بولىپ، باسپانىڭ كوزى اشىلدى. ديرەكتوردىڭ ىسكەرلىگى مە، الدە زامان سولاي وزگەردى مە، باسپا جۇمىسى وڭعا باستى، كوپ كىتاپتار شىعاردى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا سوتتالىپ، اتىلىپ كەتكەن سابىر ءشارىپوۆتىڭ 2 كىتابىن، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 6 تومىن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 6 تومىن، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ 3 تومىن، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ 2 تومىن باستى. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلكەن پروگرەسس بولدى، مەنىڭشە. كەيىن ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ 5-6 تومىن، باسقا دا شەتەل اقىندارىنىڭ كىتاپتارىن شىعارا باستادى.

بۇل كەزدە جاستار دا جاقسى جازىپ جاتتى. بىراق ولارعا الدىڭعى بۋىننان اسىپ، كىتاپ شىعارۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمادى. جالپى، وسى كەزدەن باستاپ ادەبيەت ءوزىن-ءوزى اقتايتىن دارەجەگە كەلدى.

- وسى كەزدەرى جاس قالامگەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە العاشقى «كۇمىس قوڭىراۋ» اتتى كىتابىڭىزدىڭ 40 مىڭ دانامەن جارىق كورگەنىن جاقسى بىلەمىز...

- ءيا، مەن دە وسى كەزدەرى بالالارعا ارنالعان شىعارمالاردى توپتاستىرىپ «كۇمىس قوڭىراۋ» اتتى كىتابىمدى باسپاعا ۇسىندىم. ول 40 مىڭ دانامەن جارىق كوردى. بۇل بالالار ادەبيەتىنە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ جوعارى بولعانىن اڭعارتادى. مۇنداي قاجەتتىلىك ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق. سول تۇستا تارالىمنىڭ جوعارى شەگى وقىرمانى كوپ اقىندار ءۇشىن 10 مىڭ دانا بولاتىن. ول كەزدە ماسكەۋدەن شىعاتىن پوەزيالىق كىتاپتارعا دا ەڭ جوعارى تارالىم - 10 مىڭ دانا. دەمەك، ءبىز مىڭداعان تارالىممەن كىتاپ شىعاراتىن رەسەيدىڭ وزىمەن يىق تىرەسە كىتاپ شىعارىپ تۇردىق.

1959 جىلى بالالارعا ارنالعان «كوكتەم» اتتى تۇڭعىش جىر جيناعىم باسىلدى. سول «كوكتەمنەن» باستاپ مەن جىل سايىن كىتاپ بەرىپ تۇردىم. كەيدە جىلىنا ەكى كىتاپ جازعان كەزدەرىم دە بولدى. الايدا، كىتاپتارىمىزدىڭ شىعۋى ءۇشىن كوپ قيىندىقتار كەزىگەتىن. باسپا قىسقارتىپ تاستايدى نەمەسە ءباسپاسوز كوميتەتى كەسەدى. ايتەۋىر تۇيمەمىز ءتۇسىپ، جاعامىز جىرتىلعانشا توبەلەسىپ ءجۇرىپ كىتاپ شىعاردىق.

كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا «جازۋشى» باسپاسىندا 300-گە جۋىق ادام بولدى. كۇنىنە ءبىر كىتاپ شىعاراتىن. سىنشىلاردىڭ دا كىتابى ۇزىلمەي شىعىپ تۇردى. سول كىتاپتارمەن باسپا ءوزىن-ءوزى اسىرادى. اۋەلى ءوز قارجىسىنا اباي كوشەسىنىڭ بويىنان «باسپالار ءۇيىن» سالعىزدى. ال بۇل كۇندە سول باسپالاردا نەبارى ونشاقتى ادام عانا جۇمىس ىستەيدى، باسپالاردىڭ كوبى جەكەشەلەنىپ كەتتى.

- ەستۋىمىزشە، قىرىق جاسىڭىزدا ءبىرجولاتا جۇمىستان كەتىپسىز، نە ءۇشىن؟

- سەبەبى، جۇمىس ىستەۋ قيىنداپ كەتتى. مەنىڭشە، قالامگەرگە باسپالاردا، گازەتتەردە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس. تالاي ادام وسى ورىنداردا جۇمىس ىستەيمىن دەپ، اقىندىعى مەن جازۋشىلىعىنان سۋىپ قالدى. مەنىڭ ءوزىم ءباسپاسوز سالاسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ گازەت-جۋرنالعا جازىلا المادىم. جازىلۋ ءۇشىن مۇلدە اقشا بولمادى. ەكونوميكالىق قيىندىق سالدارىنان حالىق تا مەرزىمدى باسىلىمدارعا جازىلۋدى قويدى. كەيىن زامان وڭالدى. ماسەلەن، ول كەزدەرى رەسەيدىڭ «نوۆىي مير» دەگەن جۋرنالى 10 ميلليون داناعا جۋىق تارالىممەن شىعاتىن. ال بىزدەگى قازىرگى «جۇلدىز» جۋرنالى 2 مىڭ داناعا جەتەر-جەتپەس تارالىممەن تارالاتىن. ءبىز سونى 20 مىڭ تارالىمعا دەيىن كوتەردىك. بۇل حالىقتىڭ مادەنيەتكە دەگەن كوزى اشىلعان، گازەت-جۋرنال الۋعا حال-جاعدايلارى ەركىن جەتەتىن، ادەبيەتكە دەن قويۋشىلار مەن وقىرمانداردىڭ قاتارى وسكەن كەزى بولدى. بىراق، الەۋمەتتىك جاعداي قالپىنا كەلگەنىمەن، سانا قالپىنا كەلمەدى.

- كەزىندە ءسىزدىڭ شىعار­ما­شى­لىعىڭىز تۋرالى كوپ سىن ايتىلىپتى. وعان قارسى ءوز قوزقاراسىڭىزدى دا ءبىلدىرىپسىز. قازاقتىڭ قادىرى ادەبي سىننىڭ بۇگىنگى حال-كۇيىنە قانداي باعا بەرەدى؟

- ءبىز سىنعا وداقتا جۇرگەن كەزىمىزدە قاتتى ءمان بەردىك. سىنشىلار جاقسى ماتەريال جازۋى ءۇشىن الدىن الا جاعداي جاسادىق. بىراق سوندا دا جازا الماي، قولىنان كەلمەي جاتاتىندارى بولدى. كەي كەزدە باسۋعا جوسپارلانىپ قويعان ماقالالار دايىن بولماي قالعاندا، ءوزىمىز دە جازاتىنبىز. سول كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە 37-بەتتەن تۇراتىن «بالالار پوەزياسى قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازدىم. سول ماقالامدى وزىمدەگى سىنداردىڭ باسىن قوسىپ شىعارعان ەكى تومدىعىما ەنگىزدىم. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سىن بولىمىندە ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە دە سىني ماتەريال جەتىسپەي جاتاتىن.

بۇل كۇندە دۇرىستاپ سىناي الاتىن، شىعارماعا سىني كوزبەن قاراي الاتىن «تالانتتار» بىزدە بار. بىراق ولار جازعىسى كەلمەيدى، جازعانىمەن دە الاتىن اق­شاسىنا تاتىمايدى. ودان دا ولارعا ءبىر اۋدارما جاساعان نە باسقا جەردە قوسىمشا جۇمىس جاساعان الدە-قايدا ءتيىمدى. جالپى، سىندى قولتىعىنان دەمەگەندە عانا سىن - سىن بولماق.

- جەكە شىعارماشىلىعىڭىزدا قانداي جا­ڭا­لىقتار بولىپ جاتىر، اعا؟

- مەن ادەبيەتتەن ءبىر كۇن قول ۇزسەم جان باعا الماي قالاتىن اداممىن. قازىر 24 تومدىعىمدى شىعارىپ جاتىرمىن، ونىڭ 18 تومى شىعىپ بولدى، 19 تومى باسپادا تۇر. بۇدان باسقا 11 توم كوركەم اۋدارمام بار. مۇنىڭ بارلىعى - مەنىڭ مىقتىلىعىمنان ەمەس، ەرتەدەن كەشكە دەيىن دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورمەي ىستەگەن ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەسى. ادام قارتايعاسىن جۇمىس ىستەۋى قيىن بولادى ەكەن. كوپ ىستەردىڭ باسىن قايىرۋعا دەنساۋلىق جار بەرمەيدى.

ماسكەۋدە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى تۋرالى «نەيزۆەستنىي ماو» دەگەن كىتاپ شىقتى. ماو تۋرالى مەندە دە كوپ كىتاپتار بولعان، بىراق جوعالتىپ الىپ، قولىم كەسىلىپ وتىر. قىتاي مەملەكەتىنىڭ وتكەن عاسىرداعى كوسەمدەرىنىڭ ىشىندە جۋن لاي وتە ساۋاتتى، ىسكەر، ەڭبەككەر ادام بولعان. ول ءوزى اۋىرىپ ەمحاناعا بارعانىندا اۋرۋ بولمەسىن كابينەتكە اينالدىرىپ الىپ، ەلدى باسقارىپ وتىرعان. وسىنداي جانكەشتى جاندار جايلى جازعىم كەلەدى، بىراق شاما كەلمەي وتىر.

- قازاق قالامگەرلەرى اراسىنداعى ەڭ باي كىتاپحانا سىزدە عانا دەپ ەستيمىز. بۇل راس پا؟

- مەندە كىتاپ كوپ. ءۇيىمنىڭ ءتورت قابىرعاسى تولعان كىتاپ. جەراستى بولمەلەر دە كىتاپقا تولىپ تۇر. كىتاپحانامدى كوشىرىپ الۋ تۋرالى قالالىق اكىمشىلىكتەگى ىنىلەرىمە ءوتىنىش جاساپ كورىپ ەدىم، بىراق ول ويىم جۇزەگە اسپادى. سوڭعى كەزدەرى كىتاپحانام تۋرالى كوپ ويلانام. سەبەبى، بۇل جايت - تاريحتا باعى جانباعان قۇبىلىس بولىپ تۇر.

- سوڭدارىڭىزدان ەرگەن جاڭا بۋىن، جاس قالامگەرلەردەن كىمدەردى وقيسىز؟

- قازىرگى جاستاردان مىنا ازاماتتى كوپ وقۋشى ەدىم دەپ ەسىمە ەشكىمدى تۇسىرە الماي وتىرمىن. ويتكەنى، ادەبيەتكە كەلىپ جاتقان جاستاردى مەن بىلمەيمىن. سەبەبى ولار ادەبيەتپەن كۇن كورە المايتىنىن ءبىلىپ الدى. قازىرگى كەزدە اتا-انالار بالالارىن زاڭگەر بولۋعا، پروكۋرور بولۋعا، ادۆوكاتتىق ماماندىقتى يگەرۋگە باۋليدى. بۇل ماماندىقتاردان ولارعا قوسىمشا اقشا قالاتىنىن جاقسى بىلەدى. ال مۇعالىمدىك ماماندىققا ەمتيحان تاپسىرۋشىلار از. سول سياقتى ادەبي سالاعا بەيىم جاستاردىڭ قاتارى دا تىم سيرەپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى.

اڭگىمەلەسكەن

مامىربەك توكەش

«اق جەلكەن» جۋرنالى