اڭگىمە

ەسكى سارايداعى اعاش كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىندا ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، ءبۇرىسىپ وتىرعان شىناشاقتاي كىسى كورشى ۇيدەن شىققان كىشكەنتاي بالانىڭ شىرىلداعان داۋىسىن انىق ەستىدى. ەستىگەندە قانداي، جۇگىرىپ بارىپ باۋىرىما  قىسا سالسام قايتەر ەدى دەپ تە وقتالدى. جىلاعانى ساپ باسىلماسا مۇنىمەن سوندا سويلەسىڭىز، جىلى قۇشاق الدەبىر قۇدىرەتىمەن ءسابي بويىنداعى كەسەلدى جۇلىپ تۇسىرمەسە سالەمدەسپەي-اق قويىڭىز. مۇلدە رەنجىمەيدى جانە ءسىزدىڭ اۋىز ۇشىمەن ايتىلاتىن قۇرعاق راقمەتىڭىزدى كەرەك قىلسا نە دەيسىز. بۇل ەمەس، وندايدى شوتتىڭ تاسىنا سالىپ، ەسەپتەپ، ىشتەرىنەن كۇڭكىلدەپ جۇرەتىن وزگەلەر عوي.

وۋ، وسى تۇرعاندا ونى ويلايتىن شاما قايدا. قىرسىققاندا ءبىر اۋلانىڭ ىشىندەگى ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن ءۇش قاباتتى كوتتەدجگە دە  رۇقساتسىز كىرە المايدى. جەتى قاراڭعى تۇندە قارمانىپ ءجۇرىپ، الدەبىر تەتىككە ءسۇرىنىپ كەتسە تاباندا دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعادى. جۇلدىزدى اسپان استىنداعى تامىلجىعان تىرشىلىك پارشە-پارشە; شارتاقتىڭ باسىنا ىلىنگەن قىزىلدى-جاسىلدى شامدار ءبىر جانىپ-ءبىر ءسونىپ، توڭىرەكتى توپان سۋ الىپ جاتقانداي ءۇستى-ۇستىنە دابىلدايدى. قورانىڭ ارعى بۇرىشىندا قاننەن-قارەرسىز، كەرىلىپ-سوزىلىپ ۇيىقتاپ جاتقان ەكى وۆچاركا قارعى باۋىن ۇزەردەي ورە تۇرەگەلىپ، ۇزدىكسىز شابالاڭدايدى. سونىڭ اسەرىمەن تاعى ءبىر جەرلەردە توتەنشە مازاسىزدىق تۋىندايدى-مىس. كەنەت كوتتەجدىڭ سىرتقى ەسىگى سىرت ەتىپ اشىلادى دا، قولىنا فونار ۇستاعان كۇيەۋبالاسى مايكە-تۇرەسيشەڭ جۇگىرە شىعىپ، توڭىرەكتى تۇگەل تىنتكىلەيدى. ارى-بەرى جۇگىرەدى، ساكىمەن شاتىرعا شىعادى، تومەن تۇسەدى. اقىر سوڭىندا تۇك تاپپاعان سوڭ شىرت تۇكىرەدى دە، قالتا تەلەفونىمەن الدەكىمدەرگە شۇعىل حابار بەرەدى: – سيگناليزاتسياعا جابايى مىسىقتار تيىسكەن بولار. ءبارى امان، الاڭدايتىن ەشنارسە جوق. ۇيىقتاي بەرىڭدەر، گۋد باي!..

اپىر-اي، جابايى مىسىقتىڭ پالەلى جەرگە تۇمسىق تىعىپ نەسى بار ەدى. اش قۇلاقتان-تىنىش قۇلاق. دەسە دە بالا بايعۇستىڭ شىرىلداعانىنا شىداماي، بويىن الدەبىر السىزدىك بيلەدى. ءشول قىسقانداي تاماعى قاقسىپ، ازەر جۇتىندى. تۋعان قىزى بولسا قايتسىن، بيبىاجارعا دا ازداعان وكپەسى بار. بالا جاعدايىن بىلەتىن ول قايبىر ۇسىناقتى ادام. ونىڭ ەرتەڭدى-كەش ويلايتىنى  بايدىڭ بابى. ۇياتتارى دا شامالى، ۇيدە ۇلكەن كىسى ءجۇر-اۋ دەپ تە ايىلدارىن جيمايدى. ۇستەرىندەگى كيىمدەرى دە القام-سالقام، اشىق-تەسىك. كۇيەۋبالاسى سالقىمباي... مەيلى، مىڭ جەردەن شىرەنە بەرسىن... وسىندايدا ايتىپ-ايتىپ تاستاسا ءىشى بوساپ، ازداپ جەڭىلدەنىپ قالماس پا. ال نە ىستەيسىڭ، جاقتىرمايدى. جۇرگەن-تۇرعانى ەسەپ. تىستاعى تىرلىگىن كىم ءبىلىپتى، ماشينەدەن ءتۇسىپ تابالدىرىقتان بەرى اتتادى ما، شىرەنىپ كىسى بولا قالادى. جانىنداعىلارعا توبەدەن قارايدى. سول قولدان جاسالعان يت مىنەز تۋرا وزىنە باعىشتالعانداي مۇنىڭ قاباعى دا كىرجىڭ ەتە تۇسەدى. سوسىن كوتتەدجدە كۇيبەڭدەپ  كوپ ءجۇرىپ الماي، ونى-مۇنى سىلتاۋراتادى دا ەسىك الدىنداعى ەسكى سارايعا كىرەدى دە كەتەدى. سارايداعى جاعدايى جاقسى، ءتىرى جاننان قۋىستانبايدى. جاتا ما، تۇرا ما، اتامزامانعى پاتەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ، ءداستۇرلى اندەردىڭ پلاستينكاسىن تىڭداي ما، تەلەۆيزور كورە مە – ەركى. ءبىر قينالاتىنى، كۇز ەرتە تۇسپەسە... جازدىڭ مىناداي ماي توڭعىسىز كۇندەرى تۇرا بەرە مە جادىراپ. قاراشانىڭ العاشقى جۇماسىندا توپەلەپ جاۋىن جاۋادى دا، ارتى قارعا اينالادى. ءبىتتى. شامشاگۇلدىڭ قىزىق داۋرەنى وسىمەن ءتامام. امالسىز كوتتەدجدىڭ تومەنگى قاباتىنداعى اۋىزعى بولمەگە كوشىپ الادى. ەسكى سارايدى جىلۋ جۇيەسىنە قوسۋ – بۇلار ءۇشىن ارتىق شىعىن. ونىڭ ۇستىنە جالعىز كەمپىردىڭ ىبىرسىعان قايبىر دۇنيەسى بار، كەز كەلگەن قۋىسقا سيادى دا كەتەدى.

وي-حوي، سونداعى جيەن نەمەرەلەرىنىڭ قۋانىشىن كورسەڭ! قۇداي كوپسىنبەسىن، ەكى-ءۇش قارا دومالاق قاشان ەس جيعانشا جاسىرىن تۇردە شامشاگۇلدىڭ شاندىر ەمشەگىنىڭ ءدامىن تاتىپ، ءوسىپ-جەتىلدى عوي. ءسىرا، ولار سونى ۇمىتپايتىن بولار. شۇيكەدەي كەمپىر قۇددى كۋرورتتان كەلگەندەي، بىرىنە-ءبىرى جىمىڭ-جىمىڭ ىمداسىپ، اينالسوقتاپ جانىنان شىقپاس ەدى; ارنەنى ايتىپ، شامشاگۇلدىڭ كوڭىلىن كوتەرگەنسىپ، ءبىرى شاي قويىپ، ءبىرى اياعىنا جىلى شۇلىق كيگىزىپ، استى-ۇستىنە تۇسەر ەدى. بالا نەمەنىڭ بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا، ەنە مەن كۇيەۋبالا اراسىنداعى كوزگە كورىنبەس سالقىندىقتى سەزە مە قايدام،  اكەسى كەلگەندە ولار دا جىم بولا قالادى. ءبىرى ساباعىنا دايىندالعانسىپ، ءبىرى ويناعانسىپ، تۇس-تۇسقا جۇگىرەدى دە جوعالادى. الگى اسەردىڭ تۇپكى توركىنىن جانە تۇسىنبەيدى، اكەلەرىنەن سۇراۋعا دا باتپايدى. شامشاگۇل اجەسى: «... جاعدايىم حانعا سالەم بەرگەندەي» دەپ جۋىپ-شايعانىمەن ءبارىبىر كىشكەنە رەنىشتىڭ سالقىنىن سەزدىرىپ قويادى. راسىندا ول قانداي رەنىش؟! ەرتەڭ ولمەسە كوتتەدجگە قايتا كوشەدى عوي. باسقا جاققا باراتىنداي مۇمكىندىگى بولسا، ءبىر كۇن تۇنەر مە. كەتەر ەدى باسىنىڭ اۋعان جاعىنا. كەتە المايدى. ون ءبىر قۇرساق كوتەرگەنىنىڭ پايداسى قايسى، ءبارىن سۇم اجال جالماعان، قالعانى ءبيبىاجار عانا. بارى دا، نارى دا وسى. جالعىز قىزدىڭ كولەڭكەسىندە كۇن كورىپ كەلەدى ءيتىنىپ-سۇعىنىپ.

كىرپىگىنە ىلىككەن ىستىق تامشىنى ساۋساق ۇشىمەن سىلىپ تاستادى. مىنەكەي، بۇل دا ءبىر عاجاپ دۇنيە. جالعىزدىقتى بىرەۋلەر جەر-جەبىرىنە جەتكىزە جاماندايدى، نەبىر كەلەڭسىزدىكتى سونىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگەدى. پاح، ال  تۇن جابىلىپ وتىر عوي، شامشاگۇلگە ونىڭ كەرى اسەرى شامالى. جالعىزدان-جالعىز جىلاپ الۋ دا جەتىستىك. جەتىستىك بوپ قايبىر جارىلقار، ءوز-ءوزىن ءوستىپ جۇباتقىسى دا كەلەتىن شىعار، بىلكىم.

ءتۇننىڭ قاي ۋاعى بولعانى بەلگىسىز. تاڭ اتىپ قالدى ما، الدە... جەلدىڭ اسەرىمەن باعانا باسىنداعى دوڭگەلەك شامدار ءارلى-بەرلى اتكەنشەك تەپكەندەي تەربەتىلەدى. كىرشەڭدەۋ تەرەزەگە تۇسكەن سولعىن ساۋلە كەمپىردىڭ شىناشاقتاي دەنەسىن سىلاعى تۇسكەن سىزدى قابىرعاعا بىردە ۇلكەيتىپ، بىردە كىشىرەيتىپ كولەڭكە تۇسىرەدى. ونى ەلەپ جاتقان كىم بار. قورقىنىش اتاۋلىدان ماقۇرىم. ءسابيدىڭ قولدى-اياققا تۇرماي شىرىلداۋ سەبەبىن دە بال اشقانداي سەزەدى.  ەم-دومى دا كوكىرەگىندە سايراپ تۇر. بارماعىمەن ىسىنگەن تاماقتى ەكى-ءۇش مارتە باسىپ-باسىپ جىبەرسە قۇداي دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. ەكىنشى ەمى اسا قۇپيا، ونى وزىنەن باسقا ءتىرى جان بايقامايدى. بالانى باۋىرىنا باسىپ، شاندىر ەمشەكتى ەكى-ءۇش مارتە سورعىزسىن. و جارىقتىقتان جارىتىپ ءسۇت شىقپايتىنى دا بەلگىلى. نە قۇدىرەتىنىڭ بارىن قايدام، ودان سوڭ بايعۇس بالانىڭ بالعىن ءجۇزى جادىراپ، ارى-اراسىندا ەسىنەپ قويىپ، ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا كۇمپ بەرەر ەدى. سودان تۇسكە تاياۋ ءبىر-اق ويانادى.

انە، ايتقانى ايداي كەلدى. ءبيبىاجاردىڭ ودان باسقا تابان تىرەيتىن امالى قايسى؟! دەرەۋ «جەدەل جاردەم» شاقىرتادى. كنوپكامەن اشىلىپ جابىلاتىن اۋىر ەسىكتىڭ شيىق ەتىپ «اندەتكەنى» سول، ۇستەرىنە اق حالات كيگەن ەكى مەدبيكە اساي-مۇسەيلەرىن ارقالاپ جەتىپ كەلدى. ودان سوڭعىسىن نەسىنە ەجىكتەيدى. ءالجۋاز دەنەگە اياۋسىز ينە سۇققىلايدى، ۋداي اششى ءدارى جۇتقىزادى. وسى زاماننىڭ ءدارى-دارمەگىمەن سىرقاتتىڭ بەتىن قايتارۋ قايدا؟ ۋاقىتشا الدارقاتۋ انشەيىن. ءۇي ىرگەسىندە وسىلاردىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ءتۇن بالاسىنا كىرپىك ىلمەي قالقايىپ وتىرعان «بالگەر» كەمپىردىڭ بار-جوعىن ەلەمەگەن سوڭ، ولاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟!..

                                               حح

– سەندەر ۇلكەن جىگىت بولدىڭدار عوي تۇگە! بۇلارىڭ نە، ا، بۇلارىڭ نە؟! – شامشاگۇل ەسكى سارايعا ەنتىگە كىرگەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى نەمەرەسىنە سۇراۋلى كەيىپپەن نازار جىقتى: – مەكتەپتە تازالىق جونىندە ەشنارسە وقىتپاي ما؟ ىلگەرىدە ارنايى ساباق ءجۇرۋشى ەدى عوي، – دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن ەكىۇشتىلاۋ اياقتادى. اياقتاعانى بار بولسىن، ءبىرتۇرلى... جازىقسىزدان-جازىقسىز بالالاردىڭ بەتىن قايتارىپ تاستاعانداي، ەكى قولىن قايدا سيعىزارىن بىلمەي، ابدىرادى دا قالدى. كورشى وتىرسا دا اكە-شەشەسىنىڭ تىرلىگىنەن بەيحابار كىسىشە كودي-ءسودي بىرنارسەلەردى تۇرتپەكتەپ سۇراعان بولدى.

– بۇل ارانىڭ توي-دۋمانى تاقيالارىنا تار كەلىپ، كورشى وبلىسقا قىدىرىستاپ كەتتى دەڭدەر. ال قاشان كەلەدى؟ اكەلەرىڭنىڭ جۇيرىك ماشينەسى ۇيدە عوي.

– ارناۋلى ۇشاق جالداپتى.

– ءبالي، سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟

– ايتتى عوي... – جەتىنشى سىنىپتاعى قارلىعاش اجەسىنىڭ بەكەرگە ۋاقىت ولتىرگەنىنە ريزا بولماعانداي، جەڭىل كراسسوۆكاسىنىڭ تۇمسىعىمەن اعاش كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىن تۇرتكىلەدى. بەسىنشىگە بيىل بارعان ساندۋعاشى وعان قاراعاندا پىسىق. ەتى ءتىرى، اجەسىن جانىنداي جاقسى كورەدى. جاقسى كورگەندىگىن ىسپەن دە دالەلدەي بىلەدى. شەشەسى بيبىاجارمەن دە توننىڭ ىشكى باۋىنداي امپەي-جامپەي سىرلاسپايدى. سالقىن. كوڭىلى قالاماعان ىسكە جۋىمايتىندىعى بىلاي تۇرسىن، مىڭ مارتە اينالىپ-تولعانساڭ دا مويىن بۇرمايدى. ونداي دا ۇزىن كىرپىكتەرىن قاعىپ-قاعىپ، قولىن ءبىر سىلتەيدى دە ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەرەدى. سودان جۇلقىنىپ سىرتقا شىعىپ كەتەدى، نە بولمەسىن ىشتەن بەكىتىپ، ءتىرى جانمەن تىلدەسپەي تىم-تىرىس جاتىپ الادى. انا جولى اكەسى پۇلىنىڭ از-كوپتىگىنە قاراماي، ارنايى ادام جالداپ، بي ۇيىرمەسىنە قاتىساسىڭ دەپ ۇگىتتەگەن ەكەن. كوڭىل ءۇشىن ەكى مارتە باردى ما، بارمادى ما، سوسىن «اتاقتى بيشىمەن» ۇرىس-كەرىسسىز قوشتاسقان. مۇلدە جولامادى. اقشا شىركىن كوزدىڭ قۇرتى، «ۇستازى» اپتاسىنا ءۇش كۇن ۇيىڭىزگە ءوزىم-اق بارىپ تۇرايىن دەپ جالىنعانىمەن ودان دا وندى ناتيجە شىعارا الماپتى. سول، سولاي، ساندۋعاشتىڭ بولمەسى ىشىنەن كىلتتەۋلى. دىبىس  بىلىنبەيدى. اكە-شەشەسىنىڭ كوزدەرى اتىزداي، شەكتەن شىققان ۇنسىزدىك، توماعا تۇيىقتىقتىڭ اياعى قايعىلى وقيعاعا ۇلاسپاسا... ونىڭ جاسىنداعىلار پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلارعا بەيىم، تەرەزەدەن سەكىرىپ جازىم بوپ جاتقاندار از با؟! ءبيى بار بولسىن، ءبيسىز دە ءومىر سۇرەر. اقىرى ساندۋعاشتىڭ دەگەنى بولدى. كەيىن... بىرنارسەنىڭ اق-قاراسىن تۇسىنەتىندەي، ارا-تۇرا كوڭىلدەنگەن ساتىندە ءارى ۇيدە كۇيەۋى جوقتا «كورشىسىن» شايعا شاقىرعان ءبيبىاجار شەشەسىنە قالجىڭداعانسيدى كادىمگى: – وسى قىزدىڭ كىمگە تارتقانىنا تاڭىم بار. بالانى كىم اۋىزداندىرسا سوعان ۇقسايدى دەۋشى ەدى بۇرىڭعىلار. ءبارىن ەمىزگەن ءوزىم...

«ءوزىڭ ەمەس!» دەپ ايتا سالۋعا ءسال-اق قالدى شامشاگۇل. ورىنسىز جەرگە پىشاق  ۇرىپ نەسى بار. جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالسىن. ول «ۇرلىقتى» وزىمەن بىرگە الا كەتەدى انا جاققا. ويپىر-اي، شاندىر ەمشەكتىڭ قۇدىرەت-كۇشىنە باس يمەي كورىڭىز! تۇپتەپ كەلگەندە بۇل جارياعا جار سالاتىن دا ماقتانىش ەمەس، اركىمنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە  ساقتالاتىن قۇپيا عوي. نەسىن جاسىرادى. ۇلكەن ءۇيدىڭ بەرەكەلى داستارحانىنان جىلى-جۇمساقتى اسا ەپتىلىكپەن ەسكى سارايعا جىپ ەتكىزەتىن دە وسى ساندۋعاش. سونىسىن اراعا تىقپالاعانداي، اجەسىنە تىك قاراپ سويلەيتىن دە وسى ساندۋعاش.

– ەگەر ونى اكە-شەشەلەرىن سەزىپ قويسا، وسى كۇنىمە دە زار بولىپ قالارمىن. – ادەيى قيتىعادى. كۇيەۋبالاسى مەن قىزىنىڭ ارتىنىپ-تارتىنىپ، كورشى وبلىستاعى كادەلى قوناققا كەتكەندىگىنەن شامشاگۇل دە حاباردار:    – سەندەر مەنى جامان جولعا نەگە يتەرمەلەيسىڭدەر، ا؟

– ول قانداي جامان جول؟ – ساندۋعاش تاعى دا شاپ تە قالدى.

– ەرتەڭ پالە بوپ، ول بالا اۋىرىپ قالسا، اكەلەرىڭ بارلىعىن مەنەن كورەر. ونسىز دا كوشىرىپ جىبەرۋگە دىمى قۇرىپ ءجۇر.

– قويىڭىزشى، – دەپ ىشتەي ايانىش بىلدىرەدى قارلىعاش. – ءبارى شەشىلگەن.

– شەشىلگەنى قالاي؟

– ونى بىزدەن باسقا ءتىرى جان بىلمەيدى. دۇكەنشى ايەلدى دۇكەنگە جۇمسادىق ءسۇت اكەلۋگە.

– ءيا،  جوسپار قۇرىپ قويعان ەكەنسىڭدەر عوي الدىن الا. ەندەشە، بىراق... ۋادە – ۋادە. وسى جەردە قالسىن بارلىعى.

– كەلىستىك.

سارايدان ءبىرى قالماستان جۇگىرىپ سىرتقا شىقتى. ەكى-ءۇش جاسار ابدىعاپپار دا شامشاگۇلدى كورگەندە جىلاعانىن قويا ساپ، قۇيرىعىمەن العا جىلجيدى. كوتەر دەپ قولدارىن ەربەڭدەتەدى.

ابدەن سابىنداپ جۋىندى. بىرەۋ كورىپ قالاتىنداي تەرەزە پەردەسىن بۇركەمەلەدى.

– الگى ايەلى بار بولعىر القىن-جۇلقىن جەتىپ كەلمەسىن.

– ودان قورىقپاڭىز.

– جارايدى، سەندىك سەندەرگە.

مۇنى ەستيار نەمەرەلەرىنە قايتىپ تۇسىندىرەدى جازعان-اۋ، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن جاعداي! ءسابيدىڭ ءالجۋاز ساۋساقتارى شاندىر ەمشەككە تيگەندە باسى اينالىپ، ەسىنەن تانىپ، قۇلاپ قالا جازدايدى. تۇلا بويىنان اتويلاعان قان قىسىمى اينالىپ كەلىپ، ميىن جارىپ جەبەرەتىننەن ءارى-ءتىن. الدە،  شىنىمەن... ءبىتىم-بولمىسى ءيسىنىپ، باياعىدا... سوناۋ باياعىدا، ەپتەپ ەستەن ۇمىتىلا باستاعان انالىق سەزىمدى ويعا قايتا تۇسىرگەننەن ساۋ ما؟! شامشاگۇلدىڭ كوز الدىنان جاندى سۋرەتتەر ەلەسى جۇگىرىپ ءوتتى. كىشكەنتاي جيەن نەمەرەسىنىڭ ەمشەكتى ءبىر-ەكى مارتە سورعان سوڭ تولايىم دۇنيەگە ريزاشىلىعىن  بىلدىرگەندەي، جۇزىنەن شۋاق توگىلىپ، جىميعان سەكىلدى بوپ، ءتاتتى ۇيقىعا شومعان ءتۇرىن قاراڭىز! وۋ، مۇندا نە قۇدىرەت بار، بىلسەڭىزدەر ايتساڭىزدارشى؟! ون ءبىر قۇرساق كوتەرگەنى راس. جاۋداي تيگەن قىزىلشادان امان قالعانى ءبيبىاجار عانا. كوبىسى قۇشاعىندا جاتىپ جان تاپسىردى. بەتىن تىرناپ، تاعدىرعا مىڭ-ميلليون لاعنەت جاۋدىرعاننان نە پايدا. ءوز-وزىنە كەلە الماي، قارا سۋدان باسقا تاماققا تابەتى شاپپاي، ابدەن سىلەسى قاتىپ، جىلاپ-سىقتاۋمەن تالاي ايلاردى ارتقا تاستاعان. ۇلكەندەردىڭ دەمەۋى – بىردە قۇلاققا كىرىپ، بىردە كىرمەيتىن، ۇزاق سونار  كوڭىل جۇباتۋ. ال ءسۇت تولى جۇدىرىقتاي ەمشەك جانىڭدى كوزىڭە كورسەتىپ سىزداعاندا وسى بەينەتتى كورگەنشە اسىلىپ ولگەنىم ارتىق دەپ، جان-جاعىڭا الاقتاپ ءبىر قۇلاش ارقان ىزدەيسىڭ. سونىڭ ءوزى كوزگە تۇسپەي قور قىلادى عوي كىسىنى. ولمەيسىڭ، تۋرا كەلمەگەن اجال سەنى سىرت اينالىپ، ءجونىن تابادى. ەندى قايتىپ جولامايدى.

سول ءسۇت تولى سىزداعان ەمشەكتىڭ سونداعى وبال-ساۋابىن مىنا جامان نەمەلەر اقتاپ، ەسە قايتارىپ جاتپاسىن! بۇل ارالىقتى دا انىق اجىراتا المادى. جەتپىستەگى كەمپىردىڭ كوكىرەگىن كەرىپ بارا جاتقان قايداعى ءسۇت. سۋ تاتىر مىقتاسا. ال بۇلار بولسا وسى ۇيدەگى اعىل-تەگىل تاتتىلەرگە نازار جىقپاستان بىردەن شامشاگۇلدىڭ شاندىر ەمشەگىنە جارماسادى. ۇلكەنى دە، كىشىسى دە.

– كەلىستىك قوي، تىستەرىڭنەن شىعارماڭدار،– دەپ تاعى ەسكەرتتى كەنجە نەمەرەسىن توسەگىنە جاتقىزىپ جاتىپ.

– اجە؟

– اۋ...

– ءسىز مەنى دە ءوستىپ ەمىزدىڭىز بە؟ – ساندۋعاشتىڭ سۇرامايتىنى بولسايشى.

– ەمىزبەگەندە، سەن ءتىپتى شاقار ەدىڭ. ءسۇت شىقپاعان سوڭ دولدانىپ، ەمشەكتى قىرشىپ، تىستەپ الاتىنسىڭ.

– قويىڭىزشى.

– نە قوياتىنى بار. بۇل – شىندىق.

دۇكەننەن ونى-مۇنىسىن ارقالاپ، ۇيگە دىڭكەلەپ جەتكەن كۇتۋشى كەلىنشەك تابالدىرىق الدىندا قاننەن-قاپەرسىز  ەنتىگە دەمالىپ وتىر.

                                                ححح

شامشاگۇلدىڭ قاشاننان ۇيقىسى سەرگەك. كەيدە ءتۇن بالاسىنا كوز ىلمەي شىعاتىنى دا بار. تاڭ بىلىنە ەسىك الدىنا وقىس توقتاعان ماشينەدەن دومالاپ ءتۇسىپ جاتقانداردىڭ كىمدەر ەكەنى ونسىزدا بەلگىلى ەدى. ءىشى ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي، قاراپتان-قاراپ ساڭىراۋ بولعان كىسىشە تۇك ەستىمەي، تاس بۇرەنىپ جاتايىنشى-اق دەگەن-ءدى. سارايدىڭ ەسىگى اركەز اشىق قوي، اكەسىنىڭ ءوشى قالعانداي نەمەنەگە ۇرعىلايدى، ا؟! جاۋ قۋىپ كەلە مە. كوز ۇيرەنگەن تانىس تىرشىلىك. كۇيەۋبالاسىنىڭ  ولگەنشە ماستىعىنا كىمدى كۋاگە تارتادى، ءسىرا، تالتىرەكتەپ اياعىنا ازەر ءمىنىپ تۇرعان بولار. ەرتەڭ ەڭگەگەردەي كىسى ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا سەرەيىپ جاتسا، ەستيار قىزدارىنان ۇيات ەمەس پە. ءويتىپ-ءبۇيتىپ ۇيگە كىرگىزىپ الارمىز دەپ ءتۇيدى سوڭعى ويىن.

– سەن، سەن سۇمپايى... جات وسىندا! بالكىم، شەشەڭنىڭ ەمشەگىن دە ساعىنعان بولارسىڭ! كىمنىڭ ارقاسىندا كىسى بوپ جۇرگەندەرىڭدى نەگە ۇمىتاسىڭدار، ا؟! ءوي، وڭشەڭ ازعىندار!..

ءبيبىاجار جەلكەدەن تيگەن اۋىر سوققىدان ەسەڭكىرەپ بارىپ، ىشكە كىرگەن سوڭ عانا ازەر ەسىن جيدى. ماس ادامنىڭ داۋىسى بارىلداپ بارىپ  باسىلعان. مەيلى، ازعىن دەسىن، سۇمىراي دەسىن، ايتەۋىر امان-ەسەن توسەگىنە بارىپ قيسايسا، قالعانىن سوسىن-اق كورىپ الار. ۇرىس-كەرىستىڭ نەدەن تۇتانۋى مۇمكىن، ا؟ جات جەردە قىزى وعاش قىلىق تانىتىپ، قۋ اراقتىڭ بۋىمەن الدەكىمدەرمەن جىرتىڭداپ بيلەدى مە; ورتاعى شىعىپ ءان سالدى ما; الدە نە ىشەم، نە كيەم دەمەيتىن جاعدايعا جەتتىك، ءۇش قاباتتى كوتتەدجدە تۇرامىز دەپ بوگدە كوزدەردىڭ الدىندا ءبوسىپ كەتتى مە؟! ەگەر جاعداي سوعان تىرەلسە، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى توسكە شاۋىپ، ىشكەن-جەگەنى كەڭىردەگىنە تىرەلگەن كىسىنى اقىل-ەسىنەن ايىرىپ، الىپ ۇرماسىن-اي! كۇيەۋبالاسىن ءالى دە جاماندىققا قيعىسى جوق. دۇرىس ونىكى، سونىڭ ارقاسىندا قالت-قۇلتتاپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقاندارى راس. سونى ايتقىزۋعا سەبەپشى بولعان قىزى اقىماق.

ءبيبىاجاردىڭ يت-تەرىسىن باسىنا قاپتاعىسى كەلىپ، ءبىر وقتالدى. كورپەدەن باسىن قىلتيتىپ، ەسىك جاققا كوز تاستادى. تىلدەن ايىرىلعان  قىزى ۇياتتان قارا جەردىڭ تەسىگى تابىلسا كىرىپ كەتۋگە دايىن تۇرعان-دى. اعاش ساكىدەگى سۋىققا ۇرىنعان تورعايداي بوپ ءبۇرىسىپ وتىرعانى تىم ايانىشتى ەدى. ەكى يىعى سەلكەلدەپ جىلاي ما، شەشەمە مىنا بەتىممەن نە ايتامىن دەپ، ءوزىن-ءوزى ىشتەي كىنالاپ، دۇنيەدەن تۇڭىلگەندەي، الەم-تاپىرىق كۇي كەشە مە. شامشاگۇل قايراتىنا ءمىنىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، كىدىمگى سوت زالىنداعى تەرگەۋشىدەي  «ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا باستارىڭا نە كۇن تۋدى، تۇگەلەر!» دەپ تىكسىنىپ شىعا كەلمەكشى ەدى. رايىنان قايتتى. ايتسە دە «ازعىندى» بۇل جالعاندا ۇمىتپاس. ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك ءوز ارناسىنا تۇسەر عوي. ءبيبىاجاردىڭ نۇسقاۋىمەن بە، الدە قۇداي يتەرىپ ءوزىنىڭ اقىلىمەن بە، كەيەۋبالاسى دا شامشاگۇلدىڭ الدىندا كىنالى كىسىدەي ۇيالشاقتاپ، ءجۇرىپ-ءجۇرىپ، ورايى كەلگەندە انت سۋىن ءىشىپ، ارتىق كەتكەندىگىن  اراقتىڭ موينىنا جۇكتەپ، «جازدىم، جاڭىلدىم، ءبىر ريزاشىلىعىڭىزدى بەرە كورىڭىز» دەپ، اياعىنا جىعىلىپ، كەشىرىم سۇرار عوي. دامەسىنىڭ زورىن. ال «كورگەن-باققانىم وسى شۇيكەدەي كەمپىر مە ەدى، وعان مەنىڭ قاشان كۇنىم ءتۇسىپ ەدى، قايتا ءوستىپ ءومىر سۇرگەندەرىنە راقمەت ايتسىن; كەز-كەلگەنگە باس ءيىپ مۇلايىمسىگەندى جەك كورەم، مەن ءوز بيىگىمنەن تومەندەمەيتىن اداممىن» دەپ، تاناۋىن ودان بەتەر كوككە كوتەرىپ، وقتاۋ جۇتقانداي سىرەسىپ، كوز الدىندا قازداڭ-قازداڭ ءجۇرىپ السا...

«ءجا-ءجا، دەگەندەرى بولسىن-اق. ەشكىمدى ايىپتامايمىن، جەرلەرى كەڭىسىن; تىنىستارىن تارىلتىپ  بارىنە مەن كەدەرگى بوپ جۇرسەم قارامدى باتىرايىن. ەرلى-زايىپتىلار بىردە ۇرىسار، بىردە تاتۋلاسار – قاشاننان ەت ۇيرەنگەن جاعداي; بۇلدىرشىندەرى امان، وزدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى تىرلىكتەرىن جالعاستىرا بەرسىن; ايتتىم-ءبىتتى، مەنى ىزدەپ تە اۋىرە بولماڭدار جانە ازعىن ادامنان قايبىر مەيىرىم كۇتەسىڭدەر» دەپ،  تاستاي بەكىنگەن شامشاگۇل كەلەسى كۇنى اق پەن قىزىلدىڭ اراسىندا ەشكىمگە بىلدىرمەستەن، اسىعىس-ۇسىگىس ۇيدەن شىعىپ كەتتى.

                                        ححح

ارادان ءبىر اپتا ءوتتى مە، وتپەدى مە، ۇيىنە كەشتەتە ورالعان سالقىمباي الدىنان نەندەي وقيعا توسىپ تۇرعاندىعىن مۇلدەم سەزگەن جوق-تى. جايباراقات،  جاعاسى جايلاۋدا. بىراق ءا دەگەنشە ءبيبىاجاردىڭ جۇزىنەن الدەبىر جايسىزدىقتىڭ ءىزىن اڭعارىپ قالدى.

– امانشىلىق پا؟

– امانشىلىق... – ءسال بوگەلدى دە داۋىسى دىرىلدەپ، كۇيەۋىنە تىكتەلىپ قارادى: – قىزدارىڭ جوق!

– نە؟! جوعى قالاي؟

– سولاي.

– مەكتەپتە قوسىمشا ساباق بوپ، سوعان كەشىگىپ جاتپاسىن.

– ءبۇيتىپ كەشىكپەيتىن.

–مەكتەپكە حابارلاستىڭ با؟

– حابارلاستىم، بۇگىن ساباققا قاتىسپاعان.

– قالايشا؟

– مەن قايدان بىلەيىن. ۇيدە ومالىپ وتىرعان بەيشارا نە ءبىلۋشى ەدى؟!

سالقىمباي سىرت كيىمدەرىن شەشپەستەن جوعارى قاباتقا كوتەرىلدى. «ۇيدە ومالىپ وتىرعان بەيشارا نە ءبىلۋشى ەدى!» ءتىلىنىڭ سۇيرەڭدەۋىن. ىشتەگى بەلگىسىز بىتەۋ جارانىڭ ورنى جانىن كوزىنە كورسەتىپ، قينايدى-اۋ شاماسى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي مىنەزى جوق-تى. الدە قىزدارىنىڭ مەكتەپتەن ورالماعانىنا ءۋايىم جەپ، جۇيكەسى جۇندەي ءتۇتىلىپ، بولدىرىپ جۇرمەسىن تەرىسىنە ارەڭ ءىلىنىپ. «ومالىپ وتىرعانشا كىرپىك قاقپاستان بالالاردىڭ جۇرگەن-تۇرعانىن باقىلاماي ما; بوس ۋاقىتتارى كاكىر-شۇكىرگە ءراسۋا بولماس ءۇشىن باسقان ىزدەرىن اڭدىماي ما; ماعان قاباق شىتقانشا بار  مۇمكىندىگىن بالا تاربيەسىنە باعىشتاماي ما؟! جالعىز ءوزىم قاي جاقتارىڭا قورعان بولامىن، مۇراتتارىڭا جەتسەڭدەر جان-جاقتان تالاپ، قۋىرىپ جەڭدەر مەنى!» ايەلدىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، ءۇنىن ءوشىرىپ، سىلكىپ-سىلكىپ الاتىن وڭتايلى ءساتتىڭ كورەر كوزگە قولدان سۋسىپ بارا جاتقانىن قاراڭىزشى، اتتەڭ! تىستەرى قىشىرلادى، جاق ەتتەرى جىبىرلادى. «قالتاسىنا اقشانى مولىراق سالىپ، سەلتەڭدەتىپ قويسا بۇلاردى. پاح! سەنى ءبىر ادام سىيلاسا، مەندەي-اق سىيلاسىن! ال كوڭىلىڭنىڭ ماعان دەگەن كىرى بولسا تارتىنبا، ايت، ايتىپ قال! بايقايمىن، ويدا-جوقتا ونەر شىعارۋعا شەبەرلەنىپ كەلەسىڭ».

بالا نەمە ويىن قىزىعىنا بەرىلىپ، كورشى-قولاڭنىڭ جۇگىرمەكتەرىمەن اكە-شەشەسىنىڭ ۋايىمدايتىندىعىن ۇمىتىپ، الدەبىر كافەدە بالمۇزداق جەپ وتىرماسىن. شىعادى ولاردان ونداي-ونداي قىزىقتار. بوي تۇزەپ كەلە جاتقان قارلىعاشى بولماسا، ساندۋعاشى ءالى ءشىپ-شيكى بالا عوي. كافە نەلەرىن العان، مۇرىندارىن ءسۇرتىپ السىن الدىمەن.

– كورشىلەردىڭ  بالالارى ۇيلەرىندە مە؟ – بيبىاجارعا دەگەن وكپە-رەنىشىن ۇمىتقانسىپ، سابىرلى قالپىمەن باياۋ عانا ءۇن قاتتى.

– ۇيلەرىندە! – دەدى ول دا جۇلىپ العانداي.

– سۇراستىردىڭ با؟ – ۇيرەنشىكتى ىرعاقتى ءۇزىپ الماۋعا تىرىستى.

– سۇراستىردىق، كوردىك-بىلدىك دەگەن ءتىرى جان جوق.

– جەر جۇتىپ كەتتى مە ولاردى! – داۋىسى قاتقىلدانا ءتۇستى. تەرەزە الدىنا بارىپ، كوشە بويىنداعى تاس جولعا ۇزدىگە قارادى. كەلىپ قالار دەگەن ءۇمىتتى ولتىرگىسى جوق. وسىدان امان-ەسەن قولعا ءبىر ءتۇستى بار ما، كەشىگۋدىڭ كوكەسىن سوندا كورسەتەر! قايدا جۇرگەنى، قايدا تۇرعانى قالتا تەلەفونى ارقىلى تەك وزىنە عانا حابارلانادى. ايەلگە سەنىپ  جەتىستى. «قىدىرىسپا، ساۋىق-سايرانمەن شەكەڭ شىلقىسا كورەرمىن!»

كۇتۋشى ايەلدىڭ كەشكى اسقا شاقىرعانى ۇنسىزدىكپەن اياقتالدى. مىناداي جاعدايدا تاماقتان ءولى سۋ وتسە، كانى! ءبيبىاجار تەلەفوننىڭ قۇلاعىندا. تانىس-بىلىستەرىمەن مىڭ قايتارا سويلەسكەن. «پوليتسياعا ءوتىنىش بىلدىردىڭدەر مە؟» دەپ وزدەرىنشە قامقورسيدى. پوليتسياعا حابارلاۋدى كىم بىلمەيدى. بىراق ونىڭ ارتى قالاي بولار ەكەن دەپ سودان قايمىعادى. پوليتسياعا حابارلاسسا مىنە، تۇر عوي اكەسى! ءوزى وعان باتا المادى. قالاداعى بەلدى بيزنەسمەننىڭ قىزدارى ەكى كەشتىڭ اراسىندا جوعالىپ كەتەدى ەكەن، سالقىمبايدىڭ جاناشىرلارى مەن ىشتەي جاۋلاسىپ جۇرەتىن باقتالاستارى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ورە تۇرەگەلمەي مە; ايەلدەرى ۇل تاپقانداي، نە جىرتىق-تەسىكتەرى بۇتىندەلگەندەي  وسەك دەگەن جارىقتىقتى گۋلەتىپ كەپ جىبەرمەي مە تابان استىنان؟!. «وزىنە دە سول كەرەك!» دەپ شىرەنەدى ءبىر داۋىس; ەكىنشىلەرى بالالاردىڭ اماندىعىن تىلەپ، ايرانداي ۇيىعان وتباسىنىڭ بەرەكەسى بۇزىلماسا دەپ، بوياماسىز يگى نيەتتەرىن جەتكىزەر. قولدان كەلەر كومەكتەرىن اياماس. «جاڭالىق بار ما؟» دەپ سوڭعىلارى ءۇستى-ۇستىنە قوڭىراۋ تۇسىرەدى.

سالقىمبايدىڭ دا جانى تىرناق ۇشىندا. جۇمىر باسىنا ناۋالاپ قۇيىلىپ جاتقان جاعىمدى-جاعىمسىز ويلاردى ساناپ تاۋىسا الماي اۋىرە. اقىرىندا قايىرى بولعاي دەپ تاۋبەسىنە جۇگىنەدى. جارلى-جاقىبايلارعا كومەك قولىن سوزعانى كولبەڭدەپ كوز الدىنا كەلەدى. ىشىنەن بولسا دا جاۋلارىم بار دەپ تە، جوق دەپ تە اشىق ايتا المايدى. بار بولۋى دا، جوق بولۋى دا بەك مۇمكىن. ەگەر سالقىمبايدىڭ ساعىن سىندىرعىسى كەلەتىندەر تابىلسا، بەسىكتەن بەلدەرى شىقپاعان بالالاردا نەلەرى بار، وزىمەن بەتپە-بەت جۇزدەسسىن. الدە شەتەلدىك كينولاردا كەزىگەتىندەي، بالانى ۇرلاپ، ايىرباس جاسايمىز دەسە، كەزدەسەتىن جەرىن ايتسىن. سالقىمباي قانداي شاراعا دا تاس-ءتۇيىن دايىن. قىز بالانىڭ باس اماندىعى – باستى بايلىق. پوليتسيانىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە دە كىسىنىڭ كوڭىلى تولا ما; ايقاي-ۇيقاي، اتتانداعان الاوكپە جۇگىرىس. انە-مىنە دەگەنشە، وزدەرى دە حابارلاسىپ قالار. قىزدارى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن اسا جاسىق، اسا ىنجىق ەمەس-ءتى. اسىرەسە، ساندۋعاشىنىڭ ءجونى بولەك.  بيبىاجاردىڭ قالتا تەلەفونى زىڭ ەتتى ءبىر كەزدە. قارلىعاش.

– وۋ، قايداسىڭدار، تىرىمىسىڭدەر؟! ءبىزدى انا دۇنيەگە تىرىلەي اتتاندىرىپ جىبەرمەكپىسىڭدەر؟! اكەڭ ەكەۋمىز ءولىپ كەتۋدىڭ ارجاق-بەر جاعىندامىز. الدە بىزدەن الا الماي جۇرگەن وشتەرىڭ بار ما؟!  بارمىسىڭدار؟! – ءبيبىاجار تۇكىرىگىنە شاشالىپ، ءبىر سويلەمنىڭ باسىن، ەكىنشىسىنىڭ اياعىن ايتىپ، ازەر سويلەستى.

– امانبىز، اۋىلدا، اجەمىزدىڭ قاسىندامىز. – قارىلعاشتىڭ داۋىسى نىق.

سالقىمباي ايەلىنىڭ قولىنان تەلەفوندى جۇلىپ الدى: – ال-لو، ال-لو، مەن سەندەردىڭ اكەلەرىڭ...

– ءيا، ەستىپ تۇرمىن، ايتا بەرىڭىز.

– سەن كىمسىڭ؟!

– مەن، مەن قارلىعاش سالقىمبايقىزىمىن.

– بۇيتكەنشە سالقىمبايقىزى بولماي كەت، ءبىلدىڭ بە، بولماي كەت! سالقىمبايدان ساداعا! ءبىز مۇندا... اۋىلعا بارۋعا سەندەرگە كىم رۇقسات بەردى، ا؟! «اجەمىزدىڭ قاسىندامىز!» نەمەنە، اجەلەرىڭنىڭ ەمشەگىن ەمەسىڭدەر مە، تۇيەدەي بولعانشا! ودان ەڭبەك قايتسا... بار بولعىرلار-اۋ، جۇرگەن-تۇرعاندارىڭدى ايتىپ كەتسەڭدەر قايتەدى ەڭ بولماسا؟! ءبىز ءجۇرمىز مۇندا دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ... ال بۇلار اجەلەرىنىڭ ەمشەگىن ەمۋ ءۇشىن ءۇن-ءتۇنسىز اۋىلعا كەتىپ قالادى. تويساڭدار، كەشكى اۆتوبۋسپەن كەرى قايتىڭدار! الدە ماشينە جىبەرەيىن بە؟!..

– كەرەگى جوق.

– نەمەنە، تۇنەپ قالماقسىڭدار ما اجەلەرىڭنىڭ قاسىندا؟

– ەرتەڭ دەمالىس قوي.

– ءبالي، بالكىم اۋىل مەكتەبىنە ءبىرجولا كوشىپ الارسىڭدار؟!

– وعان دا قارسى ەمەسپىز.

– نە-ە؟! باستىرىڭدى دۋالاپ قويعاننان ساۋ ما سول كەمپىر؟!  ەمشەك بەرەمىن دەپ الداپ... ال-لو، ال-لو، نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟! سەن شىنىمەن قارلىعاشپىسىڭ؟! الدە پەرىنىڭ قىزى سەكىلدى...

– ايتىپ بولدىڭىز با؟

– ايتىپ بولعام جوق، مىناۋ قايتەدى-ەي، اۋزىما قاقپاق قويىپ!..

– اكە، ءبىر نارسە سۇراسام ايىپقا بۇيىرماسسىز؟!

– سۇرا، اسپانداعى ايدى اپەر دەمەيتىن شىعارسىڭ، ايتەۋىر...

– ءسىز جەتىم ءوستىڭىز، ءا؟!

– وۋ، مەنىڭ جەتىم وسكەندىگىمنىڭ قاجەتى قانشا بۇل اراعا؟ كەرەك بولسا، تاعى مىنانى قوساقتايىن. تۋعان انام ءبىر جاسىمدا جامان اۋرۋدان قايتىس بولدى. انا ءسۇتىنىڭ ءدامىن سەزبەي ءوستىم. وگەي شەشەم ەمىزگەن جوق... تاعى نەنى بىلگىلەرىڭ كەلەدى، سۇراڭدار!..

– ە، سول ەكەن عوي...

– ءاي، قارعام، مۇنىمەن نە ايتپاقسىڭ، ا؟! جۇمباقتاماي ايتساڭدارشى، تاعى نەنى بىلگىلەرىڭ كەلەدى؟!.. اڭگىمەنىڭ توق ەتەرى بىلاي، اجەلەرىڭنىڭ ەمشەگىن ەمىپ بولساڭدار، دەرەۋ كەرى قايتىڭدار! ەستىپ تۇرمىسىڭ؟!. كەرى قايتىڭدار!..

تەلەفون  كىلت ءۇزىلىپ كەتتى.

Abai.kz