ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكىگە بولىنگەن كورەيانىڭ ەكونوميكاسى دا قاق جارىلدى. نەگىزگى ونەركاسىپ كوممۋنيستىك سولتۇستىكتە قالدى، ال كورەيانىڭ تۇسكەيى قاشان دا اگرارلىق ايماق بوپ كەلدى. سوندىقتان وڭتۇستىك كورەيا باسشىلىعى ەكسپورتقا باعىتتالعان ەكونوميكا قۇرۋعا تالپىندى. كوپ ۇزاماي جاڭا ساياسات ءوز ناتيجەسىن بەردى: ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ەلەكترونيكا، اۆتوكولىك جاساۋ، مۇناي-حيميا، كەمە قۇراستىرۋ سالالارى پايدا بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى كۇرىش ءوسىرىپ قانا جۇرگەن كورەي شارۋاسىنىڭ بالاسى بۇگىندە LG, Samsung, Hyundai سياقتى الەمگە ايگىلى كومپانيالاردىڭ قوجاسى بولىپ وتىر. ءموبيلدى ەكونوميكا مودەلىن قۇرعان وڭتۇستىك كورەيا ەكسپورتتىق الپاۋىتقا اينالۋ ءۇشىن قازىنالى جەرى مەن ۇلكەن اۋماقتىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ەڭ باستىسى – جاقسى، ساپالى جانە ەرەكشە تاۋار شىعارا ءبىلۋ قاجەت.
دەمەك، سىرتقى نارىقتىڭ ەسىگىن ەشكىم كەپ ايقارا اشىپ بەرمەيدى، وعان كىرۋ ءۇشىن وزىنشە جول، جاڭا ءدالىز جاساۋ كەرەك. ءبىر قاراعاندا، ءبارى تۇسىنىكتى. ال ءىس جۇزىنە كەلسەك، بىزدە «ەكسپورتتى دامىتۋعا نە كەدەرگى» دەگەن ساۋال جاۋاپسىز قالادى.
مەملەكەتتىك قولداۋ – پروتەكتسيونيزم ەمەس

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكىگە بولىنگەن كورەيانىڭ ەكونوميكاسى دا قاق جارىلدى. نەگىزگى ونەركاسىپ كوممۋنيستىك سولتۇستىكتە قالدى، ال كورەيانىڭ تۇسكەيى قاشان دا اگرارلىق ايماق بوپ كەلدى. سوندىقتان وڭتۇستىك كورەيا باسشىلىعى ەكسپورتقا باعىتتالعان ەكونوميكا قۇرۋعا تالپىندى. كوپ ۇزاماي جاڭا ساياسات ءوز ناتيجەسىن بەردى: ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ەلەكترونيكا، اۆتوكولىك جاساۋ، مۇناي-حيميا، كەمە قۇراستىرۋ سالالارى پايدا بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى كۇرىش ءوسىرىپ قانا جۇرگەن كورەي شارۋاسىنىڭ بالاسى بۇگىندە LG, Samsung, Hyundai سياقتى الەمگە ايگىلى كومپانيالاردىڭ قوجاسى بولىپ وتىر. ءموبيلدى ەكونوميكا مودەلىن قۇرعان وڭتۇستىك كورەيا ەكسپورتتىق الپاۋىتقا اينالۋ ءۇشىن قازىنالى جەرى مەن ۇلكەن اۋماقتىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ەڭ باستىسى – جاقسى، ساپالى جانە ەرەكشە تاۋار شىعارا ءبىلۋ قاجەت.
دەمەك، سىرتقى نارىقتىڭ ەسىگىن ەشكىم كەپ ايقارا اشىپ بەرمەيدى، وعان كىرۋ ءۇشىن وزىنشە جول، جاڭا ءدالىز جاساۋ كەرەك. ءبىر قاراعاندا، ءبارى تۇسىنىكتى. ال ءىس جۇزىنە كەلسەك، بىزدە «ەكسپورتتى دامىتۋعا نە كەدەرگى» دەگەن ساۋال جاۋاپسىز قالادى.
مەملەكەتتىك قولداۋ – پروتەكتسيونيزم ەمەس
«سامۇرىق-قازىنا» مەملەكەتتىك حولدينگىنە قاراستى Kaznex ەكسپورتتى دامىتۋ جانە العا باستىرۋ كورپوراتسياسى وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، ەكسپورتقا تاۋار شىعارىپ جاتقان، سونداي مۇمكىندىگى بار جانە ەكسپورتقا ەندى ۇمتىلىپ وتىرعان كاسىپورىنداردىڭ اراسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ناتيجە مىناۋ: ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر ءۇشىن ەكسپورتقا تاۋار شىعارۋداعى ەڭ باستى كەدەرگى، شەتەلدىك نارىقتار تۋرالى اقپاراتتىڭ جوقتىعىنا كەپ تىرەلەدى ەكەن. دامىعان ەلدەردە شەتەلدىڭ نارىعىن زەرتتەۋ سىرتقى ماركەتينگتىك ساياساتقا ۇلكەن كوڭىل بولەدى. فينليانديا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى ەلدەردە ەكسپورتقا ءونىم شىعاراتىندارمەن، جۇمىس ىستەيتىن ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىك اگەنتتىك قۇرىلعان. ولار ەكسپورتتاۋشىلارىنا وزگە ەلدەردە كومەك كورسەتەتىن ينفراقۇرىلىمدار جاساۋمەن، قوسىمشا مالىمەت جيناۋمەن اينالىسادى.
ال بىزدە سىرتقى نارىقتى زەرتتەۋ بىلاي تۇرسىن، وزىمىزگە كەلىپ جاتقان يمپورت تاۋاردىڭ كولەمى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. الىسقا بارماي، كورشى قىتايمەن ساۋدا قاتىناسىمىزدى الايىق. ەكونوميست عالىم راحمان الشانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەكى ەلدىڭ تاۋار قاتىناسىندا 3-4 ملرد دوللارعا دەيىن الشاقتىق بار. ياعني قىتايدان كەلگەن تاۋاردىڭ ءبىر بولىگى ءبىزدىڭ شەكارامىزدان وتە سالىسىمەن، ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتەدى. رەسمي دەرەككە سەنگەن كاسىپكەر «بىزگە مىنا تاۋار از كەلەدى ەكەن، وسىنداي ءونىم شىعارايىن» دەپ نەسيە الادى. ال شەكارادا جوعالىپ كەتكەن الگى تاۋارلار بازاردا اينالىمدا ءجۇر. ياعني ءبىزدىڭ كاسىپكەر ءىسىن باستاماي جاتىپ، تاقىرعا وتىردى دەگەن ءسوز.
ەكسپورتتى قولداپ وتىرمىز با، الدە يمپورتتى قورعاپ وتىرمىز با؟
ءبىزدىڭ ەلدە تىگىلگەن كيىمدى ەۋروپا ساتىپ الادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ شەتەلدىكتەر ءتىپتى ارزانعا الۋ ءۇشىن ات ارىتىپ الماتىعا كەلەدى. الەمدىك دودالارعا قاتىسىپ جۇرگەن ۆەلوسپورتشىلارىمىزدىڭ ۇستىندەگى كيىمىن دە وتاندىق تىگىن فابريكاسى تىگەدى. «تەكستيلاين» دەپ اتالاتىن تىگىن كومپانياسى قازىر Made in Kazakhstan دەگەن بەلگىمەن الەمنىڭ 50 ەلىنە ءونىمىن ساتادى. قۇداي بۇيىرتسا، Mango سەكىلدى شەتەلدىك برەندتەردىڭ باسەكەلەسى بولاتىن قازاقتىڭ تۇڭعىش دەربەس برەندىن شىعارۋدى جوسپارلاۋدا. الەمدى قىسپاققا العان قارجى داعدارىسىنىڭ سالقىنى ولارعا دا تيگەن، سۇرانىس ازايىپ، تاپسىرىس كەمىگەن. مۇنىڭ ءبارى وتەر-كەتەر، بىراق وزىمىزدىكىلەردىڭ وزەككە تەپكەنى جىعىلعانعا جۇدىرىق بوپ تيۋدە. ماسەلە بىلاي. كاسىپورىننىڭ ماركەتينگ جونىندەگى ديرەكتورى يننا اپەنكونىڭ ايتۋىنشا، بىلتىر شۆەيتساريانىڭ كەدەنى «تەكستيلاين» ءونىمىن تيەگەن جۇك كولىكتەرىن تەكسەرۋ كەزىندە قازاقستاننىڭ كەدەن قىزمەتىنە جۇكتىڭ قازاقستاننان كەلگەنى تۋرالى جانە بۇل كومپانيانىڭ قازاقستاندىق تاۋار ءوندىرۋشى ەكەنىن راستايتىن قاعاز جىبەرۋدى سۇرايدى. ورتالىق كەدەن كوميتەتى بۇل جۇمىستى الماتىداعى وكىلدىگىنە ىسىرا سالىپتى. الايدا ول جاقتان كەلگەن جاۋاپقا شۆەيتساريالىق كەدەنشىلەر «ءتيىستى دەڭگەيدە ەمەس» دەپ قاناعاتتانباعان. وسىنىڭ كەسىرىنەن كىشكەنتاي وتاندىق كومپانيانىڭ ءونىمى شەتەلدىك كەدەن قىزمەتىنىڭ قويمالارىندا ءبىر جىل جاتىپ قالدى. ولار ءوز ءونىمىن ساتا الماعانى بىلاي تۇرسىن، ساتىپ الۋشىلارىنىڭ الدىندا ۇياتقا قالدى، ونىڭ ۇستىنە شۆەيتساريانىڭ كەدەن قىزمەتىنىڭ تالابىن ورىنداماعانى ءۇشىن ۇلكەن ايىپپۇل تولەۋگە ءماجبۇر بولدى.
قاعازباستىلىق «اۋىزباستىرىققا» اكەلەدى
ەلىمىزدە قابىلدانعان ەكسپورتتاۋشىلارعا ارنالعان تەحنيكالىق رەگلامەنتتەردىڭ ۇزىن-سانىن تىزىمدەپ جاتۋعا ۋاقىت جەتپەيدى. ولاردىڭ ءبارى ءونىمنىڭ تولىق وڭدەلگەنىن راستاۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاقستاننىڭ تاعام جانە وڭدەۋشى ونەركاسىبىنىڭ تاۋار وندىرۋشىلەرى وداعىنىڭ پرەزيدەنتى ءارى «راحات» كونديتەر فابريكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اناتولي پوپەليۋشكونىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدە مۇنداي تالاپتىڭ بىرەۋى جوق. ول جاقتاعى ساتىپ الۋشى ونداي قاعازىڭدى سۇرامايدى دا. شەتەلدىكتەر ءۇشىن ءونىمىڭ قاۋىپسىزدىك تالاپتارىنا ساي بولسا بولدى. ەكسپورتقا شىعۋعا قاجەت رۇقسات قاعازدار الۋ – قازاق تاۋارلارىن سىرتقى نارىققا شىعارۋدىڭ جولىندا كەسە-كولدەنەڭ تۇرعان كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى. قاعاز كوپ بولعاسىن، بىرىنە-ءبىرى قاراما-قايشى كەلەتىن تۇستارى دا كوبەيەدى. وسى جەردە جەمقورلىقتىڭ دا ءيىسى شىعا كەلەدى.
بىزدە، ءتىپتى، قانداي ءونىمدى «قوسىمشا قۇنى جوعارى» دەپ ايتۋعا بولاتىنى تۋرالى ناقتى انىقتاما جوق. ەلىمىزدە ونداي ءونىم قاتارىنا قوسىمشا قۇنى 25 پايىزدان اسقان تاۋار جاتقىزىلادى. بۇل – وتە جوعارى كورسەتكىش. بىزدە قوسىمشا قۇنى 25 پايىزدان جوعارى ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىندى تابۋ وتە قيىن. سوندا مەملەكەت كىمگە كومەكتەسپەك؟
ءدال وسىنداي ءونىمدى «راحات» كونديتەر فابريكاسى شىعارادى. سونىڭ وزىندە فابريكا ەكسپورتقا ءونىم شىعارۋدا قيىندىققا ۇشىرايدى. قىزىقتى قاراڭىز، شەتەلدەن كەلگەن تاۋارلاردىڭ جەڭىلدىگى بار دا، ءبىزدىڭ كاسىپورىنداردا جەڭىلدىك جوق. وسىدان كەيىن مەملەكەتىنەن كومەك الىپ وتىرعان ۋكراين كامپيتتەرى رەسەي اسىپ كەلسە دە، ەلىمىزدە ارزان تۇراتىنىنا تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءبىر قۋانتارلىعى، سوڭعى كەزدەرى ەكسپورتتىق تاۋاردا شاعىن جانە ورتا كاسىپورىنداردىڭ ۇلەسى تەز ءوسىپ كەلە جاتىر. ارينە، شيكىزات ءالى دە باسىم. وڭدەلگەن، وزىندىك قۇنى جوعارى، جاڭا تەحنولوگيامەن جاسالعان ءونىم ۇلەسى شامالى. قازاقستان ءۇشىن مۇنىڭ جاعىمسىز اسەرى كوپ: بىرىنشىدەن، قوسىمشا قۇننىڭ باسىم بولىگى باسقا ەلدەردە قالادى، ءسويتىپ قازاقستان شەتەلدىڭ ءوندىرىسىن قارجىلاندىرادى. ەكىنشىدەن، شيكىزات ساتقان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىندا تاۋەكەلدەر كوپ جانە سىرتقا تاۋەلدىلىگى كۇشەيەدى.
سوندا ەكسپورتتى قولداۋ ءۇشىن بىزگە نە جەتىسپەيدى: نيەت پە، الدە جىگەر مە؟ نە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر – كاسىبي بىلىكسىزدىك پە، الدە جەمقورلىق پا؟
كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق
ترانسۇلتتىق كورپوراتسياعا اينالعان «تويوتانىڭ» ءوزى شەتەلدە وكىلدىك اشىپ، سىرتقى نارىقتى زەرتتەۋگە جۇمساعان شىعىنىنا جاپون ۇكىمەتىنەن وتەماقى الادى. جالپى، الەمدە ەكسپورتتان تۇسكەن ءاربىر 10 مىڭ اقش دوللارىنىڭ 11 دوللارىن ەكسپورتتى قولداۋعا، كورشى ەلدەردىڭ نارىعىن زەرتتەۋگە جۇمسايدى. بىزدە ءاربىر 10 مىڭ دوللاردان 1 دوللار عانا وسى ماقساتقا جۇمسالادى. ەسەسىنە، مەملەكەت ماركەتينگتىك زەرتتەۋلەر جاعىنان كومەكتەسكەن كاسىپورىننىڭ تاۋارى شەتكە ساتىلاتىن بولسا، كومپانياعا كورسەتىلگەن ءار 1 دوللار مەملەكەتكە 500 دوللار بوپ قايتادى.

دانەش بايبولات
«الاش ايناسى» گازەتى 9 ماۋسىم 2009 جىل