«قازاق الماناعى» جۋرنالىنىڭ كەزەكتى سانى جارىق كوردى. قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا الماناحتا جارىق كورگەن بەلگىلى عالىم، الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ سۇحباتىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«اباي اقپارات»

-  قازاقستاندى قۋاتتى مەملەكەت ەتۋ بارىسىندا بۇگىنگى قازاق زيالىسىنىڭ دا ارقاسىندا اۋىر جۇك تۇرعانى انىق. وسى تۇرعىدان العاندا بۇگىنگى ينتەلليگەنتسيا ءوزىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن ۇلت سەنىمىن قانشالىقتى اقتاي الىپ وتىر؟

«قازاق الماناعى» جۋرنالىنىڭ كەزەكتى سانى جارىق كوردى. قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا الماناحتا جارىق كورگەن بەلگىلى عالىم، الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ سۇحباتىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«اباي اقپارات»

-  قازاقستاندى قۋاتتى مەملەكەت ەتۋ بارىسىندا بۇگىنگى قازاق زيالىسىنىڭ دا ارقاسىندا اۋىر جۇك تۇرعانى انىق. وسى تۇرعىدان العاندا بۇگىنگى ينتەلليگەنتسيا ءوزىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن ۇلت سەنىمىن قانشالىقتى اقتاي الىپ وتىر؟

- ۇلت ۇيىتقىسى - زيالى قاۋىم. ۇيتقىسىز ەل ءىرىپ، جۇرت ءجۇنجىپ، «باس-باسىنا بي بولماق تۇگىلى»، باس-باسى باسىبايلانىپ، قۇلدانىپ، كۇڭدەنىپ كەتەر ەدى. زيالىلارسىز، عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت سالاسى، مەملەكەتتىك قۇرىلىم، كاسىپتىك ءتۇزىلىم، داۋىسى بىردە پارمەندى، بىردە پارمەنسىز، ءبىرى - ماقتاپ، ءبىرى  - «داتتاپ» جاتقان ءباسپاسوز قالاي جۇمىس ىستەر ەدى. ماسەلە، سول زيالىلاردىڭ ساپاسى مەن ماقساتتارىن توعىستىرا بىلۋىندە. راس، وقىعانداردىڭ دەنى باس مۇددەسىن كوزدەپ كەتتى. عىلىمي، رۋحاني ينتەلليگەنتسيانىڭ پارمەنى مەن بەدەلى باسەڭسىپ، بيلىككە شىبىنداعىش بوپ، بوگەلەكتەگەن جىلقىداي باس يزەگىش بولىپ الدى. بىراق سولاردىڭ اراسىندا تاۋەلسىز تۇلعالار دا بار. حالىق سولاردى ارقا تۇتادى، ءىش تارتادى. تۇرسىنباەۆ، ءابدىلدين، قاجىگەلدين، قۋانىشالى، ايتالى، اۋباكىروۆ، تاسماعامبەتوۆ، ارىن، قۇلمۇحامەد، وتەلباەۆ، جۇمادىلداەۆ، ماعاۋين، كەكىلباي، شاحانوۆ، ەرعاليەۆا، قارين، ابدىعاليەۆ، راقىمجانوۆ ۇلت زيالىسى ەمەس پە؟ بيلىكتىڭ وزىندە ارىن جانىنا جولداس ەتكەن قانشاما تەكتىلەر مەن تۇلعالار ءجۇر. ەگەر قازاق ۇلتىنىڭ سانا دەڭگەيى سونداي سارامەس كۇيدە بولسا، وندا كەشەگى ءسامميتتىڭ قۇجاتتارىن قالاي تولتىردى. ماسەلە، سول زيالىلاردىڭ مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ۇلتتىق سانا دەڭگەيىندەگى ماعىناعا يە بولۋىندا.

بۇل رەتتەن العاندا، ۇلتتىق سانانى ىدىراتۋدىڭ ءوزى - مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايدا، زيالى قاۋىمنىڭ قۋاتتى كۇش رەتىندە سەزىلمەۋى زاڭدى. قازىر مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا، يدەولوگيالىق باسشىلىق تا، مەكەمەلەردە تۇلعا جوق، تەك ورىنداۋشى عانا بار. بۇل، اسىرەسە، عىلىمي-كوركەم وي سالاسىندا ەرەكشە سەزىلەدى. قازىر مەملەكەت -  ءبىر جاقتا، زيالى قاۋىم ەكىنشى جاقتا، اراسى الشاقتاپ كەتتى. سوعان قاراعاندا ەكەۋىنىڭ ويى ەكى جاققا كەتكەنى انىق. دابىرلەردىڭ كىممەن بىرگە ەكەنىن، قايدام، ال زيالىلار قاۋىمى جاقسى-جاماندى، تابىستى-تابىسسىز، ءۇمىتتى-ءۇمىتسىز، قادىرلى-قادىرسىز حالدە ۇلتىمەن بىرگە كۇن كەشىپ جاتىر. بىلە-بىلسەك، زيالىلار تاعدىرى - قوعام تاعدىرى.

-  قازىر جالپى جۇرتتىڭ اراسىندا زيالى قاۋىمعا دەگەن كوڭىل تولماستىق بارىن جاسىرمايىق. ونى ءوزىڭىز دە سەزەسىز. ءبىر عانا مىسال، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا استانادا الاش ارىستارىنا ەسكەرتكىش سالۋ تۋرالى كوتەرىلگەن باستاما ءالى كۇنگە دەيىن قاعاز كۇيىندە قالىپ وتىر. بيلىك ونى استانادان گورى سەمەيگە سالعان ابزال دەستى اۋەلىدە. اقىرى سەمەيدە دە بوي كوتەرگەن جوق، سيىرقۇيمىشاقتانىپ ءتىپتى ۇمىتىلىپ قالدى. وسى ءبىر ادەمى باستامانى، اسىرەسە، ەلوردانىڭ جايلى ۇيلەرىندە تۇرىپ، ادەمى كوشەلەرىندە الشاڭ باسىپ جۇرگەن زيالى قاۋىم نەگە ءدۇر ەتىپ كوتەرىلىپ، قولداي جونەلمەدى؟ جالپى ازات قازاقستاندا الاش رۋحىنىڭ ۇلىقتالماۋ سىرى نەدە؟

- شىندىعىندا دا بۇعان نە سەبەپ؟ زيالىلارعا اقىل سالىپ، سول قاۋلىنىڭ جوباسىن دايىنداۋعا ۇيىتقى بولىپ، قول قويۋعا ۇسىنعان ە.قارين مەن م.اشىمباەۆ جانە ب.ابدىعاليەۆ سول كەزدە پرەزيدەنتتىك اپپاراتتىڭ پارمەندى تۇلعالارى بولاتىن. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، ءبىر ايدىڭ مولشەرىندە الگى قاۋلىنىڭ ماتىندەرى مۇلدەم وزگەرىپ، الاش يدەياسىنا قارسى باعىتتاعى باپتار قوسىلىپ، قايتىپ كەلدى دە وتىردى. ول ۇسىنىس قايتا قارالدى. وسىنداي تاسقاياقتىڭ كەسىرىنەن شالا جانسار قاۋلى ءبىر جىل كەشىگىپ شىقتى جانە ونىڭ ءوزى پارمەنسىز پارمەن دەڭگەيىندە قالدى. مۇنىڭ ارتى تاۋەلسىزدىك الاڭىنداعى كەڭەستىك تۇستاعى ارابەسكا سياقتى جاپسىرما قۇيماعا، قاسىم حان مەن جانىبەك حاننىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ داۋىنا ۇلاستى. ءتىپتى الاش اتىن ەستىگەن بيلىك ورىندارى جيىرىلا قالاتىنداي جەككورىنىشكە اينالدى.

مەن بارلىق سەبەپتەردى قازبالاپ جاتپايىن، وزىمە جاقىن، ءوزىم قىرىق جىل بويى زەرتتەگەن ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسىنە بايلانىستىرا توقتالايىن. العاشقى نۇسقاسىندا ءبىزدىڭ دە بىرەر سويلەمىمىمىز كىرىككەن سۋۆەرەنيتەت تۋرالى مالىمدەمەدە قامتىلعان ۇلتتىق يدەيا بۇتاقتالىپ كەلىپ، 2002 جىلعى  جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنان كەيىن، قازاق مەملەكەتى ۇلتتىق يدەيادان تولىق قۇتىلىپ، ماسسوندىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىنا كوشتى. سونشاما ازاپ شەگە ءجۇرىپ اڭساعان تاۋەلسىزدىك يدەياسىنان ناعىپ سونشاما تەز جەرىندىك؟ ساياسات، ەكونوميكا، قوعامدىق دامۋ دەگەندى بىلاي قويعاندا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز يدەيامىزدى قادىرلەي المادىق. ونىڭ تامىرىنا بۇرىن بالتا شابىلسا، ەندى تىڭايتقىشتىڭ ورىنىنا ساتىمساق، پاسىق پيعىلمەن كوڭ توكتىك. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، تۇلعالارعا باعا بەرە المادىق. قالايدا ءوزىنىڭ جالعان نامىسى مەن پيعىلىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، الاش تۇلعالارىن بۇتارلاپ الىپ، سول كەزدەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قايراتكەرىن قايتا «سومداپ»، قولدان كوسەم جاسادىق. ءتىپتى: تۇركىستان يدەياسى دەگەن نە؟ ول قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن يدەيا ما، جوق پا؟ - دەگەن سۇراققا تاريحشىلارىمىز تۋرا جاۋاپ بەرمەي، بەتىن بۇركەمەلەپ ءوتتى. ەلىگە كەلىپ، قازاقتىڭ كونە تاريحى ساق، عۇن، تۇركىدەن ەمەس، ءۇيسىن مەملەكەتىنەن باستالادى دەگەندى «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاريحىنا» ەنگىزۋگە ۇمتىلدى. سول يدەيانى وتكىزۋ ءۇشىن كەشەگى الاش ۇراندى ازاماتتاردى قولدان جىككە ءبولدى: ولاردىڭ قاتەلىگى - تۇركىستان يەدياسىن بولىسپەدى، انا تۇلعاعا، مىنا تۇلعاعا قارسى شىقتى - دەستى. اقىرى: قازاقتىڭ جاۋى - «الاشوردا»، قازاقستان - 1991جىلدان باستاپ قانا تاۋەلسىزدىك الدى، سودان كەيىن بارىپ قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى بەكىتىلدى - دەپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارناپ وقۋلىقتار جازىلدى. سەنبەيسىزدەر. ال مەن سونىڭ تىكەلەي كۋاسى بولعاندا، قۇيقام شىمىرلاپ كەتتى.

سوندا، 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك جاريالانعاندا، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىعان ەلۋ ءتورت ەل قانداي مەملەكەتتى، ونىڭ قانداي شەكاراسىن مويىندادى؟ ول شەكارا قاشان جانە قالاي قۇرىلدى، ولاردىڭ باسىندا كىم تۇر ەدى؟ وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ بەكتىلىپ، اۆتونوميالى مەملەكەت بولىپ جاريالانعانىنا 90 جىل تولدى. «وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىنىپ كەتۋىنە قۇقى بار» - دەگەن باپتى كىم كەڭەستىڭ كونستيتۋتسياسىنا كىرگىزىپ ەدى؟ ارينە، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى، ونىڭ ىشىندە تىكەلەي وسى ماسەلەمەن اينالىسقان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەر.

ءبىز ولاردى ۇلىقتاپ، تالداۋدىڭ ورىنىنا، ۇلتتىق يدەيانى وشىرگەن، حالىقتى ءوز قولىمەن اشارشىلىققا ۇشىراتقان، «كەڭەس وكىمەتى جولىندا بۇكىل قازاق حالقىن قۇرباندىققا شالۋعا دايىنبىز» دەپ راپورت بەرگەن يساەۆ، قۇلىمبەتوۆ، قۇرامىسوۆ سياقتى كوممۋنيستەردى جانە كۇنى كەشە ساتباەۆتىڭ، بەكماحانوۆتىڭ، اۋەزوۆتىڭ باسىن وققا بايلاعان، قازاقستانداعى عىلىمي كوممۋنيزم مەن ساياسي ەكونوميكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى س.بايىشەۆ سياقتى جالدامالى جالعان عىلىمنىڭ يەلەرىن ماداقتاپ، الماتى مەن استانادان كوشە اتىن بەرىپ جاتىرمىز. وسىندايدا، ەڭ بولماسا ورىستاردىڭ لىسەنكو مەن گوركيدىڭ اتىن بارلىق جەردەن الىپ تاستاۋىنىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ، تاعىلىم نەگە المادىق.

مەن «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 90  جىلدىعى جاپپاي اتالماي قالعاندا وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءا.بايمەنوۆ باۋىرىمىز باسقارعان «اق جولعا» دا وكپەمدى ايتىپ ەدىم. ەندى قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزى مەن شەكاراسى بەكىتىلگەن، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىكەلەي كەپىلى بولىپ وتىرعان ۇلى وقيعانىڭ اتالماي قالعانىنا، كىمدى كىنالارىمدى تاعى دا بىلمەي وتىرمىن.

مەن وپپوزيتسيونەر ەمەسپىن، قازاق مەملەكەتىنە ەشقاشاندا وپپوزيتسيونەر بولمايمىن، بىراق مىناداي قاسيەتسىزدىككە توزگىم دە كەلمەيدى.

بۇل ءسوزدىڭ باستى تۇيتكىلى - مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتسىزدىق يەدياسىن ۇستانعانىندا جاتىر. ال ونداي يدەيا بار ما ەدى. بار ەدى. ول، ءبىز جيناقتاپ ۇسىنىپ، سوڭعى ەكى جىلدا تىكەلەي جاريالاۋعا كوشكەن ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى.

1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىلقازاقتىق ءى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، «الاش» پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. ءدىني باسقارما مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان تىس مەكەمە دەپ تانىلدى. الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.

ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.

بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.

قازاق ەلىنىڭ ءوزىنىڭ قوعامدىق دامۋ ساتىسىندا تىعىرىققا تىرەلىپ، جان داۋىسى تاماققا تىعىلىپ، ارپالىسقا تۇسكەن شاعىندا زامانالار تولقىنى شىعارعان بۇل يدەيانىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت تۇسىندا اياققا تاپتالۋى، شىندىعىندا دا، زيالىلاردىڭ ىقپالسىزدىعىن تانىتادى.

-  كوتەرەم سيىردىڭ كەبىن كيىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كۇيىنە بيلىكپەن قاتار قازاق زيالىلارى دا جاۋاپتى. زيالىمىز قانشالىقتى تاباندى، قانشالىقتى قايراتكەر بولسا، بيلىك تە سونشالىقتى ولارمەن ساناساتىن جانە سوعان ساي ءىس ارەكەت ىستەيتىنى قاق. ماسەلەن، حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا گۇرجى وقىمىستىلارى بىلەك تامىرىن كەسۋ ارقىلى كرەملدىڭ گۇرجى ءتىلىن جانشۋ ساياساتىنا تاباندى قارسىلىق كورسەتتى. ءسويتىپ ماسكەۋدى اۋەلگى رايىنان قايتاردى. تاپتالعان قازاق رۋحى مەن ءتىلى ءۇشىن قازاق زيالىسىنان بۇگىن مۇنداي ەرلىكتى كورە الامايتىنىمىزعا كوز جەتتى. ءتىل ءۇشىن اشتىق جاريالاۋعا ۇمتىلعان اقىن شاحانوۆ تا اقىرى بيلىك الدىندا تىزە بۇككەندەي. ارينە، ءبىز زيالىلارعا وزدەرىنە قول جۇمساسىن دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق ۇلت ءۇشىن قۇربان بولۋ ناعىز زيالىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ بىزدە ءوزى زيالى قاۋىم قالدى ما؟

-  قازاق ۇلتىنىڭ سانالى ۇلتتىق دامۋ جولى ءدال قازىرگى تاڭدا توعىز جولدىڭ توراۋىندا تۇر. ۇلتتىق سانانى جويۋدىڭ قيسىنىن ناقتى ساياساتقا اينالدىرا بىلگەن ساياساتكەر لەنين ايتقانداي، قازاق ۇلتى ەندى بۇرىنعىسىنشا كومپىستىكپەن حالىق اسسامبلەياسىنىڭ بۇركەمەلەنگەن كولونيزاتورلىق، ميسسيونەرلىك قوندىرعى يدەولوگياسىمەن ءومىر سۇرە المايتىن، ال بۇعان بويىن ۇيرەتكەن بويكۇيەز، «پاپاسىنىڭ توبەتايى» مەن ماسسوننىڭ مانتياسىن كيمەسە ايىزى قانبايتىن دابىرلەر ۇلتتىق يدەيامەن ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن، ياعني، بەيبىت رەۆوليۋتسيانىڭ الدىنداعى تىمىرسىق كۇندەردى باسىنان كەشىرىپ وتىر. بۇل قاراما قايشىلىق، ءتىپتى، «حالىقتار دوستىعىنىڭ كەپىلى» اتاندى دەپ جاتقان كەشەگى سامميتتە دە انىق بايقالدى. حالىقتىڭ تاعدىرى سەنىپ تاپسىرىلعان، ءبىر گازەتتىڭ تاۋىپ تاقىرىپ قويىلعانىنداي، «قاڭعىباستار مەن جەزوكشەلەردىڭ قاتارىندا» استانادان  شەتتەتىلگەن حالىق وكىلدەرىنىڭ ساياساتتان سىرتتاتىلۋى سونىڭ ءبىر دالەلى.

بۇنىڭ بارلىعى نەنى تانىتادى؟ جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە قاراما-قارسى باعىتتاعى ەكى ۇلتتىق اعىمنىڭ قالىپتاسقاندىعىن انىق اڭعارتادى. اشىعىن ايتايىن، مەملەكەت حالىقتان اجىراپ قالدى. قازىر مەملەكەت پەن حالىق باسقا: «مەملەكەت تەك رەتتەپ وتىرۋى كەرەك. قالعانىن بازاردىڭ ءوزى رەتتەيدى»، - دەپ وزەۋرەگەندەر، ەندى بىرەر جىلدان سوڭ حالىقتان مۇلدەم قول ءۇزىپ، تاعى دا سول لەنين ايتقانداي، «حالىق بۇرىنعىسىنشا ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن، ال بيلىكتەگىلەر بۇرىنعىسىنشا باسقارا المايتىن جاعدايعا» دۋشار بولارى انىق. بىلتىر عانا بولۋى مۇمكىن بولجام، بيىل، شىندىققا قاراي بەتىن بۇرىپ وتىر.

ال «جانكەشتىلىك» ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، الاشتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قۇربان بولعانداردىڭ سانى از ەمەس. ول كەشە دە بولدى، بۇگىن دە بار، ەرتەڭ دە بولادى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ەكەۋارا اڭگىمەدە ايتىپ قالعان وسىنداي وكىنىشىن جۇزەگە اسىرامىن دەپ تەكتى تەنتەك دىنشە ادىلەۆ ءوزىن دە، تۋعان اعاسىن دا، بۇكىل «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن دە ارانداتىپ الدى. بۇل  - «تەگىن قۇرباندىق». بەرنياز كۇلەەۆ، شاكارىمنىڭ ۇلى قابىش، بۋتىركادا وزىنە-ءوزى قول سالدى-مىس دەلىنەتىن سىبىسى بار حالەل عابباسوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، وتىز ءتورتىنشى جىلى شاھيتتىككە بەل بۋعان الكەي مارعۇلان، كەشەگى بەردىبەك، بۇگىنگى اياۋلى ءبىر اعامىز... تەگىن ومىردەن باس تارتۋعا بارعان جوق. «اڭ شادىرىن وق شالار» دەگەندەي، زامانبەك پەن التىنبەك جانە اسكەري كاسىپورىندى ۇيىمداستىرۋشى، بارلاۋشى پولكوۆنيك ىبىراەۆ تا كەزدەيسوق قۇرباندىقتىڭ قاتارىنا جاتپايدى. جانىن شۇبەرككە ءتۇيىپ، شىقپا جانىم شىقپالاپ وتىرعاندار قانشاما. ال اقىن زەينوللا تىلەۋجاننىڭ سوناۋ الپىس سەگىزىنشى جىلى ايتقان: «اقىندار قاڭعىپ، جەندەتتەر بيلەپ جۇرگەن ەل» دەگەن تۇسپالىنىڭ بۇگىنگە دە قاتىسى بار. قاي مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى مەن قارسى بارلاۋىنا، قارۋلى كۇشى مەن ازاماتتىق قورعانىسىنا، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەتىن بەس بىردەي ءمينيسترى شەتەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ، الشاڭ باسىپ ءجۇر؟ الگى ۇيىمداسقان قىلمىسپەن، كوررۋپتسيامەن كۇرەسەتىن مەكەمە قايدا، حالىقارالىق ينتەرپول قايدا، ەكونوميكالىق قىلمىس پوليتسياسىنىڭ ولارعا ىرقى جۇرمەي مە، الدە، ءبىزدىڭ ولارمەن بايلانىسىمىز جوق پا، جوق، سۇراۋ سالماي وتىرمىز با، نەمەسە سۇراۋ سالعىمىز كەلمەي مە؟ ايتپەسە، ءوزىن ءوزى سىيلايتىن جانە سىيلاتقىسى كەلەتىن مەملەكەتتىڭ مۇنداي قىزمەتتىك بەيباستاقتىق پەن باسىنۋعا كونۋى قالاي؟ ونى كورىپ وتىرعان كەيىنگى مينيسترلەر نە ىستەمەيدى، نەگە ىستەمەسكە، نە ىستەمەي جاتىر؟!. وسىلاردىڭ جاساعان قىلمىسى ءبىر تەكتەس، ال ولارعا قولدانىلعان شارا مەن جازا نەگە ەكى ءتۇرلى. كەيدە مەن ەلۋىنشى جىلدارداعى «دارىگەرلەر ءىسى» قايتالانىپ جاتقان جوق پا دەگەن دە ويعا قالامىن. بەتىن ارى قىلسىن. اباي ايتقانداي، «اۋرۋدى ويلاپ تاپقان اللا، بىراق، اۋىرتقان اللا ەمەس». «قاۋپىڭ نەدەن بولسا، قاتەر سودان» دەگەن قۇنانبايدىڭ ءسوزى تاعى بار. بۇل دا قوعامداعى پىكىرلەردىڭ ءبىر ەلەسى، ال ونى ساياسي ساندىراققا اينالدىرۋعا بولمايدى. ونىڭ ار جاعىندا... ۇرەي مەن حاوس جاتىر. ال وسى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى باعدارلاماعا قارسى ون مىڭنان اسا قول جيىپ، ءتيىستى جەرىنە جەتكىزىپ جۇرگەن س.باتىرشاۇلى باستاعان، ج.سومجۇرەكوۆ قوستاعان زيالىلار توبى استاندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇعان الماتىداعى، جەرگىلىكتى جەردەگى زيالىلاردى قوسىڭىز. ءاليحان بايمەنوۆتىڭ «تەمىرقازىق»، بەرىك ءۋالي جۇرگىزەتىن «امانات» پىكىرسايىس وتاۋىن، وسى «قازاق الماناعىن»، «داتتى»، «سۆابودا سلوۆانى»  الىڭىز. بۇلاردىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە  قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرىپ جاتقانى انىق. ەندى تەك ۇيىمداسقان ءىس بىرلىگى باعدارلاماسى قاجەت.

- ۇلتىمىزدىڭ جارتىسىنان كوبىن جالماعان 32-جىلعى اشتىقتى گەنوتسيد دەپ تانۋدا قازاق قوعامىنىڭ ءوزى تۇتاستاي ءبىر توقتامعا كەلە الماي وتىر. كەلگەن كۇننىڭ وزىندە اق وردا كرەملدىڭ الدىنا مۇنداي ماسەلەنى بۇگىن ەرتەڭ قويا المايتىنى تاعى انىق. سوندا دەربەس ەل بولا تۇرا وزگەنىڭ قياناتىنان قىرىلعان ەكى جارىم ميلليون قازاقتىڭ قۇنىن داۋلاماۋدى ءسىز نە دەپ تۇسىنەسىز؟

- ءسىز بۇعان 1921-1922 جىلعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان، ءوز ازاماتتارى، ءوز اۋىلى اشتان قىرىلىپ جاتسا دا، ازىق-تۇلىكتى، ارالدىڭ بالىعىن پوۆولجەنىڭ مۇجىقتارىنا جىبەرگەن، وبالىن س.مەڭدەشەۆ، ءا.ايتيەۆ، ءا.جانكەلدين كوتەرۋگە ءتيىستى ءبىر ميلليونعا جۋىق (قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە جىبەرگەن رەسمي مالىمەتى بويىنشا) اشتان قىرىلعانداردى قوسىڭىز. سوندا دا ول ەسەپ تولىق تۇگەندەلمەيدى. ال گەنوتسيدكە كەلەتىن بولساق، ول تۋرالى حالىقارالىق زاڭ، بەلگىلەنگەن قۇقىق ولشەمى، ارناۋلى كوميسسيا بار.  ارمياندار جيىرماسىنشى عاسىرداعى ارميان -تۇرىك سوعىسىنداعى جۇرگىزىلگەن قىرعىن تۋرالى تۇركيانى سوتقا بەردى، سونى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا تۇرىكتەرگە قارسى حالىقارالىق پىكىر قالىپتاستىردى، ءتىپتى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋككە سونى مويىنداتتىرىپ كىتاپ تا جازدىردى. بالقان تۇبەگى، بالتىق جاعالاۋى، ۋكراينا دا سونداي تالاپپەن حالىقارالىق قاۋىمداستىققا شىعىپ وتىر. پولشانىڭ پرەزيدەنتى «حاتىن قاسىرەتىن» گەنوتسيد رەتىندە مويىنداتۋ ءۇشىن وقيعا وتكەن جەرگە ۇشىپ بارا جاتقاندا ۇشاق اپاتىنان مەرت بولدى. ول وقيعانىڭ، شىندىعىندا دا، كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان جاسالعان گەنوتسيدتىك ارانداتۋ ەكەنىن د.مەدۆەدەۆ رەسمي تۇردە مويىندادى.

ونداي گەنوتسيدتىك ساياساتتار بۇگىن دە بۇركەمەلەنىپ جۇرگىزىلىپ جاتقانى قۇپيا ەمەس. قازىرگى اۋعانستانعا، يراكقا، شەشەنستانعا قارسى قولدانىلىپ جاتقان ساياسات تا سونى كوزدەيدى. ەگەردە، نيۋ-يوركتەگى «11 قىركۇيەك وقيعاسى» اقش-تىڭ قارسى بارلاۋ مەكەمەسى ارەكەتىنىڭ ارانداتۋى بولىپ شىقسا، مەن وعان تاڭقالمايمىن. باسپاسوزدەگى جاريالانىمدار مەن تاۋەلسىز كوميسسيانىڭ شەشىمدەرى سوعان الىپ كەلەدى. ايتپەسە، ورتاڭعى قاباتتاردى كوشىرىپ، ونداعى تەمىر سالداۋلاردى كەسىپ، عيمارات تۇبىرىمەن قوپارىلىپ تۇسەتىندەي ەتىپ دايىنداپ قويعان كىم؟ تۋرا سول ساتتە اقش-تىڭ، رەسەيدىڭ، انگليانىڭ، ءيزرايلدىڭ، جالپى ەۋروپانىڭ نەگىزگى ەلدەرىنىڭ ءبىر دە ءبىر باسشىسىنىڭ سول كۇنى ءوز ەلدەرىنىڭ استاناسىندا بولماي، ستراتەگيالىق قارۋلار ورنالاسقان اسكەري ايماقتا جۇرگەنى قالاي؟ پۋتين سول كەزدەگى سۇحباتىنىڭ بىرىندە، وسىنداي تەررورلىق ارانداتۋدىڭ دايىندالىپ جاتقانى تۋرالى امەريكانىڭ ءتيىستى ورىندارىنا ەسكەرتىلگەنىن ايتىپ، تەررورعا قارسى بىرىگىپ كۇرەسەيىك دەپ ورتاق قيمىلعا شاقىرعانى ەسىمدە. ناتيجەسىندە، يراك پەن شەشەنستان جەرمەن جەكسەن بولدى. بۇل مەنىڭ دولبارىم ەمەس، ناقتى جاريالانىمدار مەن تەرگەۋ مەن تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە جاسالعان ارنايى كوميسسيالاردىڭ بارشاعا جاريا ەتىلگەن قورىتىندىلارى. ونى جوققا شىعارىپ ەش ءبىر ەلدىڭ باسشىسى ازىرشە مالىمدەمە جاساعان جوق. دەمەك، شىندىق بولعانى-عوي.

ال وسىنداي دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرە الاتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، بۇرىنعى كومپارتيانىڭ، قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ ارحيۆىنە رۇقسات الىنسا: «گولوششەكين جولداستىڭ جوسپارىن تولىق قولدايمىن»، - دەگەن ءستاليننىڭ بۇرىشتاماسىنان باستاپ، نە ءبىر قۇيقا شىمىرلاتار دەرەكتەر مەن قاۋلىلارعا، نۇسقاۋلارعا جولىعارىنا مەن تولىق سەنەمىن. سونىڭ ىشىندە: «قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ مەن كونفيسكاتسيانى بيىلدان قالماي شۇعىل جۇرگىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن «الاشورداشىلاردى» جاپپاي تۇتقىنداۋ قاجەت. بۇل ساياسي ناۋقاندى كەدەرگىسىز جۇرگىزۋگە تىكەلەي جاعداي جاسايدى» دەگەن «اسا قۇپيا» «دومالاق ارىز» دا الدىڭىزدان شىعاتىنى انىق. سوندا، «الاشتىڭ قولدان جاسالعان كوسەمىنىڭ» «الاش» قايراتكەرلەرىن ۇستاپ بەرگەنى اشكەرەلەنەدى، جالعان «الاشورداشىلدىڭ» بەتى اشىلادى. گەنوتسيدتىڭ دە دالەلى تابىلادى. كەيدە، سونى بىلەتىن «كوسەمشىلدەر» پرەزيدەنتتىك ءارحيۆتى ادەيى اشقىزباي وتىرعانداي  اسەر قالدىرادى.

- 37-جىلدارى رەسەي تۇرمەلەرىندە اتىلعان، اسىلعان قازاق زيالىلارىنىڭ سۇيەگىن ىزدەۋ 90-جىلداردىڭ باسىندا قولعا الىنىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە كەيبىر الاش ارىستارىنىڭ سۇيەگى ەلگە اكەلىندى. جالپى وسى جىلدارى ۇلتتىق سانا سىلكىنىپ ەدى. ال قازىر قالىڭ ۇيقىعا قايتا كەتىپ، تاز كەيپىمىزگە تاعى تۇسكەندەيمىز. ارىستاردىڭ جات جەردە قالعان سۇيەگى مەن كەيبىرىنىڭ ورتەنگەن سۇيەگىنىڭ كۇلىن اكەلۋدى قايتا جاڭعىرتۋعا نە كەدەرگى؟ الدە ونىڭ قاجەتى جوق پا؟

- مەنىڭ ويىمشا، كەڭەستىك جازالاۋ ساياساتى تۇسىندا جاپپاي اتىلعان ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ، ع.مۇراتباەۆتىڭ، ت.رىسۇلوۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ، ن.نۇرماقوۆتىڭ، ءتىپتى م.شوقايدىڭ  سۇيەكتەرىن، نە كۇلىن ەلگە اكەلۋگە ساياسي كەدەرگى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ول ءۇشىن ءبىر ادام سونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، تياناقتى ەڭبەك ەتۋى ءتيىس. مىسالى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى سابىر قاسىموۆ سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ كۇلى سالىنعان كۇلدىكتى وتانىنا قايىرىپ، استانادا رۋحىنا تاعزىم جاساتتى. ەندى وسى ورايدا انانىڭ سۇيەگى قايدا، مىنانىڭ سۇيەگىن نەگە اكەلمەدى، ونىڭ ەڭبەگى انادان ارتىق ەدى، اناۋ اندا جەرلەنۋگە ءتيىستى، مىناۋ مىندا جەرلەنۋگە ءتيىستى دەپ «قاندى قىزدىرماي»، ورتاق ۇلتتىق پانتەون ماسەلەسىن شەشىپ، سابىرمەن ارۋاقتاردىڭ سوڭعى پارىزىن وتەسە لايىقتى بولار ەدى. رەسەيدىڭ عىلىم اكادەمياسى ارقىلى كەيكى باتىردىڭ باسسۇيەگىن دە الدىرۋدىڭ رەتى بار. ال كەنسەسارىنىڭ باسسۇيەگىنىڭ ماسەلەسى قيىن. ونى تەك پرەزيدەنتتەردىڭ كەلىسىمى دارەجەسىندە عانا شەشۋگە بولادى. بۇعان سول باسسۇيەكتى ىزدەستىرۋ كەزىندەگى جيناقتاعان تاجىريبە مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزدى.

- كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى تۋرالى ءتۇرلى بولجامدار بار. اندا دەيدى. مۇندا دەيدى. ەگەر بار بولسا، نەگە ونى تابا الماي جاتىرمىز؟ وسى ءبىز تۇلىپقا موڭىرەپ جۇرگەن جوقپىز با؟

- مەن بۇل سۇراققا ون جىلدان بەرى ءار قىرىنان جاۋاپ بەرىپ كەلەمىن. سوندىقتان دا بارىنە ورتاق دايىنداپ قويعان پىكىرىمدى قايتالاپ كەتسەم، ايىپ ەتپە. بىزدە ءبىر قازاقى مىنەز بار. ءبىر ءىستى باتالاسىپ باستايمىز دا، سوڭىنان باس باسىمىزعا كەتەمىز. بىزگە ناتيجە تابان استىندا كەرەك. عىلىمدا ونداي وڭاي ولجا بولمايدى. كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ىزدەپ تابۋ ءۇشىن ءۇش ادامنان توپ قۇرىلىپ، مەن ونىڭ عىلىمي جەتەكشىسى بولدىم. ءبىز موسكۆا مەن لەنينگرادتىڭ ارحيۆتەرىندە قايرات ساتىبالديەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن ءۇش اي جۇمىس ىستەدىك. سول جولى 64 عىلىمي مەكەمەنىڭ، ارحيۆتەردىڭ، كونە كىتاپحانالاردىڭ قورلارىمەن تانىستىق. رەسەيدە 38600 باس سۇيەك بار. مەن سونىڭ 33 000-نىڭ پاسپورتىن كوردىم. ەندى قالعان 5600-دەي باس سۇيەك بار. ولار رەسەيدىڭ اسكەري مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ، فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ لابوراتوريالارىندا. وعان ەكى ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى مەن جوعارىدا اتالعان مەكەمەلەردىڭ كەلىسىمى ارقىلى عانا بارماسا، باسقا جول جوق. سول باس سۇيەكتىڭ شامامەن قاي جەردە ەكەنىن دە ايتۋعا بولادى. بىراق ناقتى فاكتى بولماعاننان كەيىن ونىڭ ءبارى بوس ءسوز. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن "كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن مەن كوردىم، ول پالەنباي جەردە جاتىر" دەپ بالەنباي دەگەن اكادەميك ايتىپتى دەگەندى دە" «ەكسپرەسس ك» دەگەن گازەتتەن وقىدىق. بىراق، سونىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ادەيى  ىزدەستىرگەندە ءبارى دە وتىرىك بولىپ شىقتى. بۇل ماسەلەنى ارانداتۋشىلىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىپ، جۇرتتى جانىقتىرىپ جۇرگەندەر بار. مەنىڭ بىلەتىنىم، بۇل ءساتىن كۇتىپ جاتقان شارۋا جانە تازا عىلىمي جۇمىس قانا ەمەس، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارالاساتىن ماسەلە. ەگەر مەنىڭ ەركىمە سالىپ، مۇمكىندىك بەرەتىن بولسا، زەرتتەۋ جۇمىسىن ومبىدان باستار ەدىم. ول باس سۇيەكتىڭ 1849 جىلى ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆقا وتكىزىلگەنى انىق، باس سۇيەكتىڭ ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن سوندا ساقتالعانى دا بەلگىلى. ال ەندى ول باس سۇيەكتىڭ ماسكەۋگە قاراي ساپار «شەككەنى راس» بولسا، وندا ول كىمگە جولداندى،  قاي جەردە، قاي بەكەتتە ات اۋىستىردى، سول ارقىلى ىندەتە وتىرىپ ىزدەستىرۋ كەرەك. رەسەيدىڭ عىلىمي باسىلىمدارىندا "گورچاكوۆتىڭ ۇيىندە كۇلسالعىش بولىپ تۇر ەكەن" دەگەن حابار باسىلعان. ودان وزگە اشىق دەرەك جوق... مەن ايتىپ وتىرمىن عوي، جاڭاعى ەرميتاجدا، كۋنستكامەرادا تىركەلگەن باسسۇيەكتەردىڭ بارلىق ارحيۆتىك تىزىمدەرىن قاراستىردىق. ءبىز عانا ەمەس، مۇراجايلاردىڭ دا، كىتاپحانالاردىڭ دا، لابوراتوريالاردىڭ دا قىزمەتكەرلەرى ىزدەستىرۋ جۇمىسىنا تارتىلدى. ءبىر ءىز بولۋعا ءتيىستى ەدى. ال ەندى وسى باس سۇيەك قوستانايدان نەمەسە ومبىدان شىعاتىن بولسا، مەن تاڭ قالمايمىن. ول دا مۇمكىن. تەك وسىعان جۇمىلا جۇيەلى تۇردە كىرىسۋ كەرەك. كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنىڭ قايدا جاتقاندىعىن ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى بولىمىندەگى ادامدار بىلەدى دەسە، ەشقانداي تاڭدانۋدىڭ ءجونى جوق.

- ال ەندى، كەنەسارىنىڭ باسسىز قالعان دەنەسى نە حالدە؟ قىرعىز ەلىندە جاتقان حاننىڭ سۇيەگىن ەلگە ورالتا الامىز با؟

- سول سۇيەكتىڭ بار-جوعىن انىقتاپ بەرگەن كىم جانە ول دەنەنى كىم كوردى؟ ءبىر-ەكى جىگىتتىڭ "قازاق ادەبيەتىنە" شىققان  ماقالاسىن وقىعانىم بار. ءوزى وتىرىككە بەيىمدەلگەن نارسە «ىلعي دا جۇمباق جانە قۇپيا» بولىپ كەلەدى. ولار كەنەسارىنىڭ سۇيەگىن قايدان تاپقانىن، قايدا كومگەنىن، قالاي اكەلگەنىن، ءبارىن قۇپيا ۇستايدى. ونىڭ باسىنا بەلگى ورناتىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراتۋعا مۇمكىندىك جاساماسا، ونى نەمەنەسىنە ىزدەگەن. كەنەسارىنىڭ دەنە سۇيەگىنىڭ تابىلۋى وتە قيىن. قازاقتا كەزدەيسوقتىق، جولى بولعىشتىق دەگەن ۇعىم بار عوي. ەسىكتەگى التىن ادام دا كەزدەيسوق تابىلدى عوي. سونداي ءبىر جاعدايدا اشىلىپ قالۋى مۇمكىن. مۇنى دا ومبىداعى ارحيۆتەن باجايلاپ قاراپ شىعۋ كەرەك. ءۇش-ءتورت ادامدىق تۇراقتى توپ قۇرىپ، ەكى-ءۇش جىلدىق باعدارلاما جاساپ ىزدەسە، باس سۇيەكتىڭ شەشىمىن تابۋعا بولادى. قايتالاپ ايتامىن، باسسىز دەنەنىڭ تابىلۋىنا كەزدەيسوق وقيعا عانا كومەكتەسە الادى. كەزدەيسوق دەرەكتەر دە تابىلىپ قالۋى مۇمكىن. مىسالى، ومبىعا باس سۇيەكتى اپارعان ادام قالىعۇل گورچاكوۆقا ەسەپ بەرگەندە، ونىڭ دەنەسىن قايدا كومگەنىن ايتپاي ما؟ قىرعىزدىڭ ءۇش بولىسى بيلىككە تالاسىپ، الماتىعا كەلىپ، كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى مەن دەنەسى تۋرالى ماعلۇمات بەرگەن. سول ەسەپ قايدا؟ ءارحيۆتىڭ ءبىر جەرىندە جاتىر. بۇنىڭ ءبىر ءساتى تۇسسە، ورايى كەلۋى مۇمكىن.

- ءسىز قازاق دالاسىنا قاسىرەت اكەلگەن سەمەي پوليگونى ورنالاسقان ابىرالىنىڭ ىرگەسىندە تۋىپ ءوستىڭىز. تىم بولماسا ءسىز پوليگوننان ءشايت بولعان جانە ونىڭ زاردابىن ءالى كۇنگە تارتىپ كەلە جاتقان ميلليونداعان جەرلەستەرىڭىز ءۇشىن اشىق تۇردە بۇكىل الەم قۇلاعدار بولاتىنداي ەتىپ كرەملدەن نەگە تولەم تالاپ ەتپەيسىز؟

- ءسىز مەنىڭ كوپتەن ايتقىم كەلىپ، ادەپتىلىك ساقتاپ جۇرگەن ءبىر شىندىعىمدى قوزعاپ تۇرسىز. ول وسى پوليگونداعى سىناقتى توقتاتۋعا بايلانىستى «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسىنىڭ باستالۋ تاريحى. بۇل تۋرالى سىيلى اعامىزدىڭ ءبىرى عابباس قابىشۇلى ولجاستى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان، ورىس، قازاق تىلىندە جۇيەلى جانە ناقتى قارالاعان، ءتىپتى، مازاق ەتكەنگە پارا-پار ماقالاسى ۇزبەي جاريالانىپ كەلەدى. پوليگوندى جابۋ ماسەلەسىن سول كەزدەگى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆ ءبىرىنشى بوپ كوتەردى، كپسس ورتالىق كوميتەتىنە قارسىلىق ءبىلدىردى. ولجاس اتاق-داڭق ءۇشىن جولدان كىرىسىپ، قاعىپ اكەتتى - دەيدى. سول كەزدە جازۋشىلار وداعىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن اعامىزعا مۇنداي بىربەتكەيلىك تانىتۋىنىڭ سەبەبىن تۇسىنبەدىم. كەشىرىم بوزتاەۆتى مەن دە بىلەمىن، سالەمىمىز ءتۇزۋ بولاتىن. كەيىن پوليگوننىڭ زاردابىن جويۋعا كپسس ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا قىزمەت بابىمەن بەلسەنە ارالاستى، ءتيىستى ۇلەسىن دە قوستى. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىن جۇزەگە اسىردى. دەمالىسقا شىققان سوڭ ول تۋرالى ەكى كىتاپ جازدى. دەرەكتەرى مول، ويلاسۋعا تۇراتىن، جازىلۋ مانەرى ىسىلعان قالامگەرگە ءتان شيراق. ورىس، قازاق تىلىندە ءبىر دەڭگەيدە جاتىق جازۋ كاسىبي قالامگەرلەردىڭ دە قولىنان كەلە بەرمەيدى. جارايدى، ول اۆتوردىڭ قابىلەتىنە عانا ەمەس، ادەبي وڭدەۋشىنىڭ دە تاجىريبەسىنە بايلانىستى شىعار. الايدا سول ەڭبەكتەردە ءبىر-اق سوزبەن «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسى دا قولقابىس تيگىزدى» - دەپ نەمكەتتى اتاپ وتە شىعىپتى. كەشىرىم اعامىزدىڭ بۇل پىكىرىنە تاڭ قالىپ، وسى ماسەلە تۋرالى ويىمدى وزىنە ايتقىم كەلىپ جۇرگەندە، دۇنيەدەن وزىپ كەتتى. ارۋاقپەن ايتىساتىن ەمەس. الايدا ەندى بۇل ماسەلەنى ولجاستىڭ بەتىنە قارعىس تاڭباسى ەتىپ باسقىسى كەلگەن اعامىزدىڭ ماقساتى نە، سونى تۇسىنبەدىم. ول - كەڭەستىك يمپەريا تۇسىنداعى العاشقى جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى حالىقتىق قوزعالىس بولاتىن. بۇل قوزعالىستىڭ ءار مينۋتى، ءار ءسوزى، ءار ارەكەتى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، ورتالىق كوميتەتتىڭ، شەت ەل ەلشىلىكتەرىنىڭ، اسكەري اتتاشەلەرىنىڭ، ءتىپتى، بارلاۋشىلارىنىڭ، قوعامدىق قوزعالىستارىنىڭ اقپاراتتارى مەن حاتتامالارىندا قاتتاۋلى تۇر. سوندىقتان ەشكىم دە ونى جوققا شىعارا المايدى. ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە قارسى قويىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز وتىرىك اشكەرەلەپ، قولدان قاراقشى جاساۋعا نەگە اۋەسپىز وسى؟

مۇنى قازبالاپ وتىرعان سەبەبىم مىناداي. 1988 جىلى 14-17 مامىر ارالىعىندا دەگەلەڭ مەن بالاپاندا ەكى رەت قاتارىنان جارىلعان سىناق كەزىندە اسپانعا قولقانىڭ تىنىسىن بۋاتىن ۋلى گاز جايىلدى. مەن سول كۇندەرى پوليگوننان الپىس شاقىرىم جەردەگى شاعان اۋىلىندا مەكتەپ بىتىرگەنىمىزدىڭ جيىرما جىلدىق تويىنا كەلگەن بولاتىنمىن. اسكەري دارىگەر، ول كەزدە مايور سىنىپتاسىم قابىل كوشەرباەۆ سەمەيدەگى «تۋريست» قوناق ءۇيىن كورسەتىپ، ونىڭ سىناقتان ۋلانعاندارعا ارنالعان اۋرۋحاناعا اينالعانىن ايتتى. اۋىلعا كەلگەندە سابيلەر مەن قارتتاردىڭ قولقاسى تارىلىپ، اۋىزدارىنان اق كوبىك اعىپ، شەتىنەن شەتىنەپ جاتتى. تويىمىزدىڭ سوڭى كوڭىل ايتۋعا ۇلاسىپ كەتتى. الماتىعا كەلىسىمەن جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆكە كىرىپ، بارلىق جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ، كومەك كورسەتۋىن ءوتىندىم. ويلانىپ وتىردى دا: «مەنىڭ سوڭىما كولبين مەن كاماليدەنوۆتىڭ ءتۇسىپ العانىن بىلەسىڭ. كۇزگە دەيىن ولاردىڭ ارىنى باسىلار. سول كەزدە ەسىمە سال»، - دەدى. ولجاستىڭ قۋعىن-سۇرگىنى ۇزاپ كەتتى. كەلەسى جىلى اقپان ايىندا مەدەۋ سارسەكەەۆ پەن توكەن يبراگيموۆتىڭ مۇشەلتويىنا قاتىسۋ ءۇشىن مەنى سەمەيگە جىبەردى. ەكى تويدىڭ اراسىنداعى ءۇزىلىستى پايدالانىپ قاراۋىلعا باردىم. تاعى دا 14-27 اقپاندا ەكى جارىلىس قاتارىنان بولىپ، ەكەۋىنەن دە ۋلى گاز كەتكەن. اۋداندىق اۋرۋحانا سابيلەر مەن قارتتارعا لىق تولى. تاعى دا كوڭىل ايتۋعا ۇلاستى. توكەڭنىڭ تويىنا قاتىسا سالىپ الماتىعا ۇشتىم دا، اەروپورتتان بىردەن جازۋشىلار وداعىنا كەلدىم. ولجاس ساعات ون ەكىدە كەلدى. شۇعىل شارۋام بارلىعىن ايتىپ ەم، ولجاكەڭ قاپتاعان قابىلداۋدى كۇتىپ وتىرعاندارعا مەنى جىبەرۋىن ءوتىندى. سىناقتى، ۋلى گازدى، اۋرۋحانالاردى، اسكەري دارىگەر دوسىمنىڭ كۋالىگىن العا تارتىپ، ەگەردە شارا قولدانباساڭىز، مەن ءوز تاعدىرىمدى ءوزىم شەشەمىن - دەگەن ماعىنادا تۇسىنىك جازىپ بەردىم. ول ءوزىنىڭ سۇيىكتى «سۆولوچ» دەگەن ءسوزىن اۋىزىن تولتىرىپ ايتتى دا، ءدال قازىر شۇعىل كىرىسەتىنىن ءبىلدىرىپ، جارتى ساعاتتان كەيىن كەلۋىمدى ءوتىندى. وداقتىڭ حاتشىلار سايىن مۇراتبەكوۆتى، گەننادي تولماچەۆتى، اكىم ءتارازيدى، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتى شاقىرتىپ جاتتى. ۋاعىندا بارسام ءجۇرىس-تۇرىس، كىرىس-شىعىس كوبەيىپتى. ماعان: «ماسكەۋدەگى تانىس اسكەري ۇشقىش اداممەن سويلەستىم. اسا قاۋىپتى مولشەردە ۋلى گاز جايىلىپتى. ەندى قازاق سسر جوعارى كەڭستىڭ دەپۋتات جازۋشىلارى اتىنان قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنە، سسسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارى اتىنان كپسس ورتالىق كوميتەتىنە اشىق حات جازامىز. سەن سەيسەنبى كۇنى كەل. قازىر دەمال»، - دەدى. جۇما كۇنى كەشكە تەلەديدار ارقىلى سويلەپ، جەكسەنبى كۇنى سىناققا قارسى ميتينگى وتكىزەتىنىن جاريالادى. ءبىرىنشى ءسوز ماعان بەرىلۋگە ءتيىستى ەدى. بىراق جولدى باقتاجار مەكىشەۆ اعامىز الدى. ءسويتىپ، «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسى باستالدى. مەن سول قوزعالىستىڭ باستالۋىنا سەبەپشى بولعانىمدى ازاماتتىق ءىسىمنىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن. ال سول جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ باسىنداعى وبكومنىڭ بيۋروسىندا، ءساۋىر ايىنداعى وبكومنىڭ پلەنۋمىندا، پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىسىندا ك.بوزتاەۆتىڭ: «وتانىمىزدىڭ قورعانىسى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءارى ماقتانىشىمىز سەمەي اتوم پوليگونىن جابۋ تۋرالى بىرەۋلەر داقپىرت شىعارىپ، زياندى پىكىر تاراتىپ ءجۇر. سۇلەيمەنوۆ دەگەن كىم ءوزى؟ بىلەسىزدەر مە؟ اقىن كورىنەدى. ەندەشە سونىسىن شيمايلاي بەرسىن. ال ءبىز، سەمەيلىكتەر، پوليگوننىڭ ەشقانداي زاردابىن تارتىپ وتىرعامىز جوق. مۇندايعا جول بەرمەيمىز»، - دەپ سويلەگەن بولاتىن. بۇل سوزگە سول كەزدەگى وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى، وبلىستىق كاسىپوداقتار كوميتەتىنىڭ توراعاسى نىعمەتجان جوتاباەۆ پەن حافيز ماتاەۆتى، پلەنۋمنىڭ ەسەبىن جازعان «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى داۋلەت سەيسەنوۆتى كۋاعا تارتا الامىن. سونىمەن قوسا جابىق حاتتامانىڭ كوشىرمەسى دە سوعان دالەل. كەشىرىم اعامىز ءوزىنىڭ بۇل بەتىنەن سسسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارى اتىنان كەلگەن كوميسسيانىڭ جۇمىسىنان كەيىن عانا باس تارتتى. ال جيىرما ەكىنشى اقپان كۇنگى ولجاستىڭ دۇمپۋىنەن سوڭ قازاقستان مەن كپسس ورتالىق كوميتەتى ەسەپ سۇراتقانى انىق. اسكەريلەر جازىپ بەرگەن ول انىقتامانى وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ قارسىلىعى رەتىندە قابىلداۋعا بولمايدى. ول حاتتى سۇراتقان ادامداردىڭ دا اتى، حاتتاردىڭ جولدانعان ماتىندەرىنىڭ مازمۇندارى بەلگىلى.

مىنە، ونىڭ شىندىعى وسىنداي. سول قوزعالىستىڭ ەكپىنىمەن پوليگون جابىلدى. سول قوزعالىستىڭ ىقپالىمەن پوليگوننان زارداپ شەككەن سەمەيلىكتەر ءتيىستى زەينەتاقى الدى. سول پوليگوننىڭ زاردابىنا بايلانىستى العان تۇراقتى زەينەتاقى قيىن زاماندا ولاردىڭ وزەگىن جالعادى. ال ءوز باسىما كەلسەم، جۇبايىمىز ەكەۋمىز اقىلداسىپ وتىرىپ، سول زەينەتاقىنى الماۋعا كەلىستىك. قاسىرەتتى ەمىپ كۇن كورمەيىك دەستىك. ەندى رەسەي ەتەگىن دە ۇستاتپايدى. ولاردان ازعىر مەن بايقوڭىرداعى پروتونداردىڭ زارداپاقىسىن الۋعا قول جەتكىزسەك، سونىڭ ءوزى ۇلكەن مارتەبە بولار ەدى.

- ساياساتكەر ەرلان قارين «قازاق الماناعىنا» بەرگەن سۇحباتىندا بۇگىنگى بيلىك دالىزىندە جۇرگەن شەنەۋنىكتەردىڭ 20 پايىزى عانا ۇلتقا جانى اشيدى دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ ەدى. سوندا ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىكشىلدىك سانا ءيىسى مۇرنىنا دا بارماعان 80 پايىز شەنەۋنىكپەن قاي بيىككە شىعامىز؟ جالپى قازاقستان ۇلتتىق كادر دايىنداۋدا جەتىستىككە جەتتى دەپ ايتا الامىز با؟

- مەن، جاقسى ماعىناسىندا، بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن، وزدەرى تىكەلەي تابىس تاپپايتىن  قىزمەتكەرلەردى، ونىڭ ىشىندە، ءوزىم دە بار، مادەني جاتاقتار دەپ ۇشكە بولەمىن. 1. ادال جاتاقتار. 2. الاياق جاتاقتار. 3. ارام جاتاقتار. ەگەردە وسىلاردىڭ 20 پايىزى الدىڭعى توپتىڭ قاتارىنا جاتسا، وندا مەملەكەت - مەملەكەت بولىپ قالادى - دەپ ەسەپتەيتىنمىن. وكىنىشكە قاراي، ءبىرىنشى توپتاعىلاردان ەكىنشى توپ، ەكىنشى توپتاعىلاردان ءۇشىنشى توپتاعىلار باسىم بوپ كەتتى مە دەپ كۇدىكتەنەتىنمىن. باسقارۋ اپپاراتىنىڭ ىشكى قىرىن بىلەتىن ەرلان ايتسا، ءبىلىپ ايتقانى عوي. وندا ءالى دە ءۇمىت بار ەكەن. بۇل مەن ءۇشىن جاقسى جاڭالىق.

ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى دايىندايتىن قىزمەت اكادەمياسى مەن «بولاشاق» باعدارلاماسىنداعىلاردىڭ مەملەكەتكە نە پايدا، قانداي تىنىس اكەلىپ جاتقانىن بىلمەيمىن. مۇنداي تاجىريبەنى ءحۇىىى -ءحىح عاسىرلاردا رەسەي قولدانعان. پۋشكين وقيتىن ليتسەي دە سولاردىڭ ءبىرى. ولار تاريحتا «ارحيۆ جۇگىرمەكتەرى» (دەتي ارحيۆا) دەگەن اتپەن قالدى. ويتكەنى الگىلەردىڭ بارلىعى بىردەن ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ ءارحيۆىن رەتتەۋگە جىبەرىلدى. ولار بەس جىلدىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ تاريحى مەن ىشكى-سىرتقى بايلانىستارىنا، ەكونوميكاسىنا قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، يمپەريانىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىنا تالداۋ جاساپ، قورىتىندىسىن پاتشانىڭ الدىنا قويدى. ءسويتىپ جاڭا باعىت جاسالىپ، بەس جىلدىڭ مەجەسىندە الەمدىك وتارلاۋشى يمپەريانىڭ قاتارىنا قوسىلدى. سونىڭ ءبىرىنشى «ولجاسى» قازاق ەلى بولدى. «جاس تۇرىكتەر» قوزعالىسى تۇركيانى كىشى ازياداعى الەمدىك ساياساتتىڭ تۇتقاسىنا اينالدىردى. حح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا پينوچەت امەريكادان ءبىتىرىپ كەلگەن جەتى جىگىتكە ەلدىڭ ەكونوميكالىق رەفورماسىن تاپسىردى. «چيلي جۇگىرمەكتەرى» (دەتي چيلي) دەپ اتانعان  ستۋدەنتتەر التى-جەتى جىلدىڭ ىشىندە ءچيليدى لاتىن امەريكاسىنداعى دامۋشى مەملەكەتتىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزدى. مالايزيالىقتار دا سونداي سەرپىلىس جاسادى. ال ءبىزدىڭ «بولاشاعىمىز» بىزگە قانداي بولاشاق سىيلادى؟ ولار قاعاز بەن بيۋروكراتيانىڭ اعىمىنداعى سالىندىعا اينالىپ كەتىپ جاتقان سياقتى. مۇنىڭ باستى سەبەبى، مەملەكەتتىڭ جوعارى وقشانتايىنداعى پاتروندار جيىرما جىلدان بەرى ءوزارا قىزمەت اۋىستىرىپ وتىرۋمەن كەلەدى. ولاردىڭ ازىرگە زەينەتكە كەتپەيتىنى انىق. ەندەشە «بولاشقتىڭ جۇگىرمەكتەرىنە» دە ورىن جوق. ولار باسى ارتىق ماماندار. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ وتاندىق رۋحىنا دا كۇمانىم بار. قاراسۋ اعىتىلماي، كولدىڭ تاعانى تازارمايدى.

- قۇلدىق پسيحولوگيا ساناسى مەن سۇيەگىنە سىڭگەن قازىرگى سارى ءتىستى كوممۋنيست زيالىدان كوپ جاس كۇدەر ۇزگەندەي. ەندىگى جاڭا زاماندا، ازات قوعامدا قالىپتاساتىن قازاق زيالىسىنىڭ بەت-بەينەسى قانداي بولۋ كەرەك؟

-  الەۋمەتتىك تەڭدىك - ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك ارمانى. جۇماق تا، كوممۋنيزم دە سونىڭ ەلەسى. پەيىشتە اقىرەتتىك جامىلعىڭنان باسقا ەشتەڭە وزىڭە تيەسىلى بولمايدى. تاماق تا، كيىم دە، كولىك تە، اقشا دا قاجەت ەمەس، تەك جان مەن رۋح تازالىعى عانا ماقسات، يامنىڭ - ولشەم، ار بەزبەنى بولماق. شاكارىمنىڭ «ءبىلىمنىڭ ماقساتى ار عىلىمىن يگەرۋ» دەيتىنى دە سوندىقتان. بولشەۆيكتەر كوممۋنيزمگە ۇيىمداسىپ جەتكىسى كەلدى. ال قازىرگىلەر سول الەۋمەتتىك پەيىشتى جەكە-جەكە، ءوزىنىڭ قارا باسى ءۇشىن ىزدەپ ءجۇر. توقسانىنشى  - ەكى مىڭ ونىنشى جىلداردىڭ اراسىنداعى الىپساتارلار مەن بايشىكەشتەردىڭ بوزوكپەلەرى قوعامعا دا، ۇلتقا دا، مەملەكەتكە دە، ءتىپتى، اكە-شەشەسىنە دە قايىرىمسىز، ءوزىمشىل، قولىنان تۇك كەلمەيتىن ارامتاماقتار مەن بوسبەلبەۋ بولىپ، اق تەرەك سياقتى وزەگى ءشىرىپ ءوستى. ولاردىڭ جاپىراعى قازىر جايقالىپ تۇرعانىمەن، ەندى سولا بەرەدى. قىپىعىن شاشقاننان باسقا قىر كورسەتۋگە دارمەنسىز. ونى زيالىلاردىڭ سىپىرىندىسى دەسە بولادى. ال سول قيىن جىلدارى اراپالىسىپ ءوسىپ، جانتالاسىپ قوعامنىڭ جاعاسىنا جارماسقاندار ءالى دە قابىلەتىن جويمايدى. تاياۋ ون جىلدا سول تاسقاياقتاردىڭ ىقپالى ساقتالادى. ال ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەس جولىن باستاعان، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بەدەل جيناپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە ىلىنگەن، ءدامىن تاتقان، قازىر اۋىزىمەن وراق ورىپ، ەسى كەتە لاۋازىمدىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا ۇمتىلىپ، الاشاپقىن مەن الاساپىراننىڭ اراسىندا تىزاقتاعان، ءوزىنىڭ ناقتى كوزقاراسى مەن كاسىبى جوق، ازداعان ناپاقاسى ءۇشىن جان الىپ، جان بەرەتىن زيالىلار، ياعني، «جورعا جۇمابايلار» ءالى دە جيىرما جىل «شىندىقتىڭ بەتىن بويايدى» (اباي). بۇلار تۇبىندە اۋىسىپ تىناتىن بيلىك تۇسىندا دا سابىندانىپ تۇرىپ قالۋى مۇمكىن. توقىراۋدى دا، جالعان بيلىكتى دە، مەلەكەتتى دە قۇلدىراۋعا اكەلەتىن، ەڭ قاۋىپتى پسيحولگيانى قالىپتاستىراتىن زيالى قابات، ارام بەزدەر، «مايىسقاق قاراتايلار». وكىنىشتىسى، ولاردى ءدال قازىر سىلىپ تاستايتىن حيرۋرگ جوق. حيرۋرگتىڭ ورىنى بار، بوس تا ەمەس، بىراق سول ارام بەزدەردىڭ ارقاسىندا ءومىر سۇرەتىن ماي قاباتى سياقتى، ولار دا سولاردىڭ ۇستىنەن كورەكتەنىپ وتىر. ال اجىراتىپ كور ەندى.

قۋانىشتىسى، تاۋەلسىزدىكتىڭ اششى دا ءتاتتى ءدامىن بىلەتىن، الەۋمەتتىك تەڭدىكتى اڭسايتىن، جەر ورتاق، ىرىس ورتاق، نامىس ورتاق، ءتىل ورتاق، ءدىل ورتاق، ءدىل ورتاق، عىلىم يگىلىكتى بولسىن دەپ ويلايتىن، الايدا بيلىكتەن دە، بايلىقتان دا تىسقارى، تەك مۇقتاجدىقپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتا بۋىن مەن جاڭا بۋىننىڭ ءسىڭىرى سياقتى زيالىلاردىڭ اۋقىمى باسىم جانە ولاردىڭ مۇددەلەرى دە ءبىرتۇتاس. قوعام مەن ەكونوميكا، ءومىر مەن الەۋمەتتىك شىندىق ءتۇبى ولاردى ەكشەپ وتىرىپ، بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاتادى. ويتكەنى، الدىڭعى قاباتتار بۇرىنعىسىنشا باسىنا المايتىنداي، كەيىنگى تولقىن بۇرىنعىسىنشا باسىندىرا المايتىنداي قوعامدىق، ەكونميكالىق، ۇلتتىق قايشىلىققا تاپ بولادى. مىنە، قازاق قوعامىنىڭ ناعىز شىندىعى سول كەزدە اشىلادى. تەكتى دە سانالى زيالى قاۋىم، مىنە، سول تۇستا قاجەت. سول قايشىلىقتى شەشە الاتىنداي زيالى قاۋىم مەن  تۇلعانى تاربيەلەپ، تاڭداي الماساق، وندا، شىنىمەن قۇردىمعا كەتكەنىمىز. ول تۇلعا الاش يدەياسىن جۇزەگە اسىراتىنداي، زيالىلاردىڭ ويىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق قوزعالىس دارەجەسىندەگى قۋاتتى كۇشكە اينالدىراتىنداي دەڭگەيگە جەتۋى ءتيىس. مەن، قازىرگى ساياسي پارتيالاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە قابىلەتتى دەپ ەسەپتەمەيمىن. ءتۇپتىڭ تۇبىندە اعىمى باسقا  جاڭا ءبىر قوزعالىس ومىرگە كەلەدى، سول قوزعالىستىڭ باسىندا كىم تۇرسا، حالىق كۇشى سوعان اۋدادى دەپ ەسەپتەيمىن.

- بۇگىن ءسىز مويىندايتىن نەمەسە كوڭىلىڭىزدەن شىعاتىن بويىنان زيالىلىق بايقالاتىن بەس جاس ۇلتشىلدىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرەسىز بە؟

- ۇلتشىلدىق  - يمپەريالىق وكتەمدىككە، ءبىر ۇلتتىڭ وزگە ۇلتتى ەزىپ، قاناۋىنان تۋىندايتىن، لەنين ايتقانداي، ۇلتتىق-بۋرجۋازيانىڭ ىشىندە تۋىپ، حالىقتىق سىپات الاتىن كۇرەس جاعدايىندا تۋىندايدى. يمپەريالىق بيلەۋشى ۇلتتان ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ورىنداۋدى تالاپ ەتكەن ازاماتتى -  ۇلتشىل دەپ اتايدى. ال قازاق مەملەكەتى تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندا، قاي قازاقتى ۇلتشىل دەپ ءبولىپ تاستايسىڭ. قوعامدىق قۇرىلىمعا، مەملەكەتتىك بيلىككە، جەكەلەگەن ماسەلەگە، مىسالى جەردى مەنشىككە بەرۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ساۋالعا وراي، جەكە تۇلعاعا قاتىستى ءار ءتۇرلى كوزقاراس بولۋى مۇمكىن. ول ساياسي پارتيالار، ۇيىمدار، قوزعالىستار، توپتار، تۇلعالار ارقىلى جۇزەگە اسادى. ەگەردە قازاقستاندا ۇلتشىلدىق بار دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، وندا قازاق ۇلتىنىڭ تولىق تاۋەلسىزدىككە قولى جەتپەگەنى، ءبىزدى وزگە ۇلت وكىلدەرى، مىسالى حالىق اسسامبلەياسى بيلەپ وتىر دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. سوندىقتان دا قازاق مەملەكەتىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن پاتريوتتار بار ما دەگەن ورىندى شىعار. ءوز باسىم، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنە قارسى ەشقاشاندا قارسى شىقپايمىن، كەرىسىنشە، سول مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا بارىنشا كۇش سالامىن. ال ۋاقىتشا بيلىكتە وتىرعانداردىڭ مەملەكەت مۇددەسىنە، ۇلت مۇقتاجىنا، الەۋمەتتىك تەڭدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن قاتە شەشىمدەرىنە قارسى پىكىر بىلدىرەمىن. مۇنى ۇلتشىلدىق ەمەس، پاتريوتتىق پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. ونداي ازاماتتار قازىرگى قازاق قاۋىمىنىڭ جەتپىس پايىزىن قامتيدى. تەك ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن جانە سەنىمدى قوزعالىس پەن تۇلعا عانا جەتپەي تۇر. مەن سونداي تۇلعالاردى ىزدەپ ءجۇرمىن. ەن سالىپ قويعاندارىم دا بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە ونداي قايراتكەر مەن قوزعالىستى حالىقتىڭ ءوزى ەكشەپ شىعارادى. مەن بۇعان انىق سەنەمىن. جالپىعا ورتاق حالىقتىق مۇددە سوعان ەرىكسىز ءماجبۇر ەتەدى. الگى ورتا قاباتتاعى الەۋمەتتىك تەڭدىككە قولى جەتپەگەن جاستار سونىڭ ۇيىتقىسىنا اينالادى.

مىسالى، مەنىڭ الدىمنان وتكەن ستۋدەنتتەرىمنىڭ توقسان پايىزى، كەزدەسۋ وتكىزگەن كوللەدجدەردەگى شاكىرتتەردىڭ دەنى (دەمەك جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى), مۇقىم ورالماندار، ورتا دارەجەلى عىلىمي زيالىلاردىڭ بارلىعى، ورتا بۋىنداعى ونەركاسىپ پەن شارۋاشىلىق باسشىلارى، جەكەلەگەن كاسىپكەرلەردىڭ دە سولاردىڭ قاتارىنان تابىلاتىنى انىق. بەرىك پەن ەرلان سونداي تۇلعالار. ال جيىرما بەستىڭ مولشەرىندەگىلەردىڭ ىشىنەن ءوزىم بىلەتىن بەكجان، سەرىك،  ەسبول، ەربول، ءسابيرا، نازىمنىڭ اتىن  اتاي الامىن. بۇلار ءوزىنىڭ ازاماتتىح رۋحىن، ازاماتتىق تاريحىن، مەملەكەتتىك جانە رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن سىيلاي بىلەتىن، سىيلاتا بىلەتىن مەملەكەتتىك پاتريوتتار. مۇنداي تۇلعالار مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا دا بار جانە تۇلعالى ورىنداردا دا وتىر، ولار ۇلتتىڭ كوشباسشىسى اتانۋ جولىنداعى تاجىريبەدەن ءوتىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، ۇلتتىق تۇلعا تاربيەلەمەگەن ۇلت - قۇرۋعا بەت العان ۇلت. ال قازاقتى ونداي ءمۇتتايىم كۇيگە تۇسىرۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقى جوق جانە ونداي قۇقىق ەشكىمگە بەرىلمەگەن.

- ەلدىڭ كەلەسى پرەزيدەنتى قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- كەزىندە پرەزيدەنتتىك قىزمەت اكادەمياسىندا ساياسي شەشەندىك پانىنەن ءدارىس بەرىپ جۇرگەندە، رەسەي عالىمدارىنىڭ: بولاشاق پرەزيدەنت قانداي قاسيەتتەرگە يە بولۋى ءتيىس جانە وعان قانداي ادام كەلۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدارىمەن شاكىرتتەرىمدى تانىستىرىپ، سول قورىتىندىنى ساقتاپ قويعان ەدىم. ەشكىمگە بەلگىسىز پۋتين مەملەكەت باسىنا كەلگەندە، الگى بولجامدى تاۋىپ الىپ، سالىستىردىم. ءپۋتيننىڭ ءومىربايانى دا، قۇپيا اسكەري قىزمەتى دە، ءومىر سۇرۋ داعدىسى دا بولجاممەن ءدال كەلدى. مىنە،  ساياسي بولجام دەپ وسىنى ايتادى جانە رەسەي ەليتاسى كەلەشەك پرەزيدەنتتىڭ كانديداتۋراسىنا لايىقتاپ بىرنەشە ادامدى استىرتىن دايىنداعان. ونى بوريس ەلتسيننىڭ ءوزى دە سول كەزدە اشىق ايتتى. بىزدە ونداي ۇمتىلىس قىلمىسقا پارا-پار سانالادى. سوندا دا، پرەزيدەنتىككە بەس ۇمىتكەر تۇسەدى. سونىڭ ىشىندە اسكەري ءتارتىپ پەن ۇلتتىق رۋحتى بويىنا سىڭىرگەن قاتاڭ دا ءادىل بيلىك يەسى كەلەدى دەپ جوريمىن. ەلشىبەي سياقتى ەلشىل دەموكرات قازاقستاندى جاڭا دەڭگەيگە الىپ شىعا المايدى. بولاشاق پرەزيدەنت: ەندى كاپيتاليزمدى سوتسياليزمگە اۋىستىرامىن دەپ اۋرە بولمايتىن، ەڭ باستىسى ۇلتتىق رەفورما جاساۋعا قابىلەتتى، الەۋمەتتىك تەڭدىك ءپرينتسيپىن ۇستاناتىن، دەكولونيزاتسيالىق باعىتقا، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قۇرىلعان ۇلتتىق يدەيانى ۇسىناتىن، قازاق ەلىن ۇلتتىق مۇددەگە ۇيىستىرا الاتىن، وجەت ءارى قولى تازا، جاسى قىرىق پەن ەلۋ بەستىڭ اراسىنداعى ازامات بولۋى ءتيىس. ەڭ الدىمەن: بۇرىنعى كپسس-ءتىڭ ورنىنا استىرتىن كولونيزاتورلىق، ميسسيونەرلىك ساياسات جۇرگىزىپ، بيلىك قۇرىپ، سايلاۋ تەڭدىگىن بۇزىپ وتىرعان حالىق اسسامبلەياسى سياقتى قۇرىلىمداردى جويىپ، ەتنوستاردىڭ پارتيالىق جولمەن - ءبىر، حالىقتىق سايلاۋمەن ەكىنشى رەت دەپۋتات پەن سەنات سايلاپ، ەكى جەپ بيگە شىعىپ وتىرعانىنا سولاردىڭ ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزەتىن، قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىن سولارمەن تەڭەستىرە الاتىنداي باتىل دا بايسالدى، دەربەس تاۋەلسىز ويلاۋ جۇيەسىنە يە تۇلعا بولۋى ءتيىس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە: بۇرىنعى وقشانتايداعى «وقسىز پەستونداردى»  اۋىستىرىپ، كاسىپكەرلەردى ىڭ-شىڭسىز ءوز جاعىنا شىعارىپ، حالىق مۇددەسىنە بەت بۇرعىزاتىن، ماسەلەنى ناقتى قويىپ، ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزەتىن، جالعان «جاساسىنداتپايتىن»، ءبىر بەتتى، الاشتىڭ بەس نىساناسىن شەشۋگە باعىتتالعان شارا قولداناتىن ادام كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

- ۇلتتىق يدەولوگيالىق تۇرعىدان بولجاعاندا الداعى 10 جىلدا قازاقستان قالاي وزگەرەدى؟

- بۇل ءوزى وتە قاۋىپتى ءارى شەتىن ماسەلە. توقسان ءبىرىنشى جىلى مامىر ايىندا، پۋتچادان ءۇش اي بۇرىن، تۋرا وسىنداي سۇراق قويعان فرانتسۋز تىلشىسىنە: مەملەكەتتىڭ قارۋلى مەكەمەلەرى اسكەري توڭكەرىسكە دايىندالىپ جاتىر - دەپ جاۋاپ بەرگەم. سول ايەل جۋرناليست: پۋتچانىڭ كەزىندە ءبىر از ۇلتتىڭ وكىلى وسىنداي پىكىر بىلدىرگەندە سەنبەپ ەدىم. سول دۇرىس شىقتى - دەپ جازىپتى وزدەرىنىڭ باسپاسوزىندە. ول كەزدە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە جۇرگەندىكتەن، الدەنەنى اڭعارعام. جۋرناليست ايازدىڭ سوڭعى ىزعارىنان كوكتەمنىڭ ءيىسىن سەزگەندەي، الداعى وقيعانى تۇيسىگىمەن ءتۇيسىنۋى ءتيىس.

بۇل جولى ونداي كورىپكەلدىك جاساعىم كەلمەيدى. ءبىز ۇلتتىق يدەيانى ىلگەرى دامىتاتىن، ەرتەڭگى ۇلت تاعدىرى مەن تاريحىنا جاۋاپ بەرەتىن، ونى كەلەر كۇندەرگە جالعايتىن مادەنيەت پەن مادەنيەتتى زيالىلار دايىنداۋىمىز كەرەك. ال ءبىز قالىپتاسقان مادەنيەتتى ءۇزىپ الۋعا بەت الىپ بارامىز. 1.قازىرگى ءداستۇرسىز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى. ساعىز شايناپ وتىرىپ ەمتيحان تاپسىرادى. ال، بۇرىش-بۇرىشتا ەمەس، تۋرا دالىزدە: ەكى بۇتىن اشىپ جىبەرىپ، جاقتاۋعا شالقايا قالاتىن قىزدار مەن ونىڭ ەكى بۇتىنىن اراسىنا اياعىن تىعىپ جىبەرىپ، كۇيلەپ جاتقان ۇلداردىڭ بەس-التاۋىن ءوزىم اجىراتقانىم ءۇشىن، بۇل اڭگىمەنىڭ اقىرى اكە-شەشەسىنىڭ ارالاسۋىمەن اياقتالعان ەدى. سوندا شەشەسى قىزىنىڭ كوزىنشە: «نۋ، چتو جە...» - دەگەنى بار. اقىرىندا، مۇنى اكەسى ءتۇسىنىپ، قىزىنا دا، ايەلىنە دە تيىم سالىپ، تىندىم ەتتى. ءيا، ۇساق ماسەلە. بىراق كورگەنسىز ماسەلە. قازىرگى ۇرپاقتىڭ ساناسىن جاۋلاپ بارا جاتقان «ءسپيدتىڭ» ناق ءوزى. ول - ار، ۇياتقا، داستۇرگە عانا «سپيد» ەمەس، «قازاق»، «قازاقستان» دەگەن سوزگە جيىركەنتە قاراتاتىن مەرەز. 2. تاۋەلسىز عىلىم جوق. ونسىز تاۋەلسىزدىك تە، زيالى دا، بولاشاق تا جوق. 3. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى ورىس تىلىندە قابىرعا گازەتىن شىعارادى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن نەمەرەمىزدى قازاق بالاباقشاسىنا بەرەتىن بولدىق. دەمەك، مەكتەپتىڭ، باستاۋىش مەكتەپتىڭ ۇلتتىق مايەگى ۇيىماعان. 4. «ساۋداسى - ار مەن يمانى» - دەپ اباي ايتقانداي، ءدىن - ساياسات پەن بيزنەستىڭ قۇرالىنا اينالدى. ۇلتتىڭ ءوز ءدىنىن وزىنە جيىركەنىشتى كورسەتۋ ۇستانىمى جۇرگىزىلىپ وتىر (جاڭا زاڭ جوباسى سولاي دەۋگە نەگىز قالايدى). 5. مەملەكەتتىك ءتىل - مەملەكەتتىك قولدانىمنان شەتتەتىلىپ وتىر. مىسال كەرەك پە؟ «كىتاپ شىعارۋدىڭ قاجەتى قانشا. ونى كىم وقيدى. ەلەكتروندىق نۇسقا بار» - دەيتىن اقپارات ءمينيسترى مەن رەكتورلار پايدا بولدى. 6. مەملەكەت - ءوز ۇلتىنان اجىراي باستادى. ەكەۋىنىڭ ويى ەكى باسقا. ەندى ولاردىڭ باسى قايتا بىرىگە مە، جوق پا؟ ءاي، قايدام.

كەزىندە، وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن ءا.ءالىمجانوۆ: «ەي، تۇرسىن! سەن قازاقتى رۋشىلدىعى قۇرتادى دەيسىڭ. ال مەن وسى: ورىس ءتىلدى قازاق، قازاق ءتىلدى قازاق بوپ بولىنە مە دەپ قورقامىن. قالا دالانى جۇتىپ قويادى. سوندا ۇلتسىزدىقتىڭ كوكەسى باستالادى»، - دەپ ەدى. دەگدارىم-اي، سول كۇدىگىڭ - كۇدىك كۇيىنشە قالماي، شىندىققا اينالىپ بارا جاتىر ما، مەن سونىڭ كۋاسى بولىپ وتىرعان جوقپىن با. مادەني تەكسىزدىككە ۇشىراپ كەتكەن جوقپىز با؟ - دەپ قامىعامىن. شاعىنىپ وتىرعان جوق، وسىلاي ءبىر سويلەپ، ويعا قالدىرعىم كەلدى.

- سوڭعى ساۋال. پرەزيدەنتتىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ تۋرالى رەفەرەندۋمعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟

- ناۋقان باستالىپ كەتتى. ەندى ونىڭ بەتىن قايىرۋ قيىن جانە ءسوزىڭنىڭ ءۋاجىنىڭ دۇرىس قابىلدانۋى دا قيىن. ءبىز ىقتاعان جىلقى مىنەزدى ەلمىز عوي. ءبىر بەت الساق، اران دا توقتاتا المايدى. ەگەر ماعان سالسا، وسى رەفەرەندۋمعا تاعى دا مىناداي ەكى ماسەلەنى سالۋعا قوسا ۇسىنار ەدىم. ءبىرىنشى: جەردى مەملەكەتتىك مەنشىككە قايتا كوشىرۋدى قولدايسىز با، جوق، قارسىمىسىز؟ ەكىنشى: قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە جاڭا سايلانعان پرەزيدەنتتىڭ قىزمەتىمەن قوسا قولدانۋدى قولدايسىز با، جوق پا؟ مىنە، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابى ارقىلى قازاق قاۋىمىنىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن ۇلتتىق بەلسەندىلىگىن تولىق انىقتاۋعا بولادى جانە داۋدىڭ باسى ءوز-وزىنەن تىنار ەدى.

ەرەنعايىپ قۋاتايۇلى

«قازاق الماناعى» جۋرنالى №06(10)