قايرات جولدىبايۇلى. تاربيەنىڭ ءتورت تىرەگى
پايعامبارىمىز بالانى قالاي تاربيەلەگەن؟
بىردە مادينالىق ءبىر كىسى باقشاسىندا ءوسىپ تۇرعان قۇرماسىنا تاس لاقتىرعان بالانى سۇيرەپ وتىرىپ پايعامبارىمىزعا اكەلدى. بالا - جاس تا بولسا يسلام ءدىنىن قابىلداعان رافيع يبن امر ەدى. كەلگەن كىسى قاتتى كەيىگەن سىڭايدا. قاباعى قاتۋلى. پايعامبارىمىز بولسا، سول سابىرلى قالپىن ساقتادى. «بالاپانىم، قۇرما اعاشىنا نەگە تاس لاقتىردىڭ؟»،- دەپ سۇرادى. بالا: «قارنىم قاتتى اشتى. قۇرما جەگىم كەلدى»،- دەگەننەن ارتىق ءسوز ايتپادى. مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) بالاعا: «جەرگە تۇسكەنىن جەسەڭ جە، بىراق ەندىگارى قۇرمالارعا تاس لاقتىرما، جاراي ما؟»،-دەدى. سوسىن بالانىڭ باسىنان سيپاپ، وعان بىلاي دەپ دۇعا جاسادى: «ۋا، اللا تاعالام! بۇل بالانىڭ قارنىن تويدىرا گور!»[2]
ال ەندى وسى وقيعاعا پسيحولوگيالىق تالداۋ جاساي وتىرىپ، استارىنداعى پەداگوگيكالىق ءتالىم-تاربيە نەگىزدەرىن ۇعۋعا تىرىسايىق.
بىرىنشىدەن، الدىنا اشۋمەن الىپ كەلگەن بالاعا، ونىڭ كىنالى ەكەنىن بىلە تۇرا نەگە پايعامبارىمىز سالعان جەردەن ۇرىسپادى؟ ويتكەنى، بالاعا ۇرىسقاننان گورى وعان جاقسى كورەتىنىڭدى ءبىلدىرۋ اسا ماڭىزدى. پسيحولوگيا عىلىمىندا دالەلدەنگەن وسى ءبىر ارەكەتكە توقتالىپ وتەيىك.
بالاعا مەيىرىمدىلىك تانىتۋ مەن
سۇيىسپەنشىلىگىڭدى كورسەتۋ
پايعامبارىمىز بالانى قالاي تاربيەلەگەن؟
بىردە مادينالىق ءبىر كىسى باقشاسىندا ءوسىپ تۇرعان قۇرماسىنا تاس لاقتىرعان بالانى سۇيرەپ وتىرىپ پايعامبارىمىزعا اكەلدى. بالا - جاس تا بولسا يسلام ءدىنىن قابىلداعان رافيع يبن امر ەدى. كەلگەن كىسى قاتتى كەيىگەن سىڭايدا. قاباعى قاتۋلى. پايعامبارىمىز بولسا، سول سابىرلى قالپىن ساقتادى. «بالاپانىم، قۇرما اعاشىنا نەگە تاس لاقتىردىڭ؟»،- دەپ سۇرادى. بالا: «قارنىم قاتتى اشتى. قۇرما جەگىم كەلدى»،- دەگەننەن ارتىق ءسوز ايتپادى. مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) بالاعا: «جەرگە تۇسكەنىن جەسەڭ جە، بىراق ەندىگارى قۇرمالارعا تاس لاقتىرما، جاراي ما؟»،-دەدى. سوسىن بالانىڭ باسىنان سيپاپ، وعان بىلاي دەپ دۇعا جاسادى: «ۋا، اللا تاعالام! بۇل بالانىڭ قارنىن تويدىرا گور!»[2]
ال ەندى وسى وقيعاعا پسيحولوگيالىق تالداۋ جاساي وتىرىپ، استارىنداعى پەداگوگيكالىق ءتالىم-تاربيە نەگىزدەرىن ۇعۋعا تىرىسايىق.
بىرىنشىدەن، الدىنا اشۋمەن الىپ كەلگەن بالاعا، ونىڭ كىنالى ەكەنىن بىلە تۇرا نەگە پايعامبارىمىز سالعان جەردەن ۇرىسپادى؟ ويتكەنى، بالاعا ۇرىسقاننان گورى وعان جاقسى كورەتىنىڭدى ءبىلدىرۋ اسا ماڭىزدى. پسيحولوگيا عىلىمىندا دالەلدەنگەن وسى ءبىر ارەكەتكە توقتالىپ وتەيىك.
بالاعا مەيىرىمدىلىك تانىتۋ مەن
سۇيىسپەنشىلىگىڭدى كورسەتۋ
تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزگى مايەگى - مەيىرىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتە. اسىرەسە، كىشكەنە بالالار ءۇشىن مەيىرىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل ماحابباتقا ولار قاشاندا شولدەپ تۇرادى. ولار تەك سۇيىسپەنشىلىكپەن عانا ءوسىپ-جەتىلەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بالا كىمنەن مەيىرىم كورسە، سول ادامدى ەرەكشە جاقسى كورەدى. ءاردايىم سونى ىزدەپ تۇرادى. ونى رەنجىتپەي، مەيىرىمى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن اجىراپ قالماۋ ءۇشىن ونىڭ ايتقاندارىن ورىنداۋعا تىرىسادى. ءوزى جاقسى كورگەن كىسىگە ەلىكتەگىش كەلەدى. ەندەشە، سۇيىسپەنشىلىك - بالا تاربيەسىندەگى نەگىزگى قاعيدا. پايعامبارىمىز بارلىق ادامزاتتان سۇيىسپەنشىلىگىن اياماعان. جان جۇرەگىمەن جاقسى كورىپ، ارقايسىسىنا جەكە-جەكە كوڭىل بولەتىندىكتەن، ءار ساحابا ءوزىن «پايعامباردىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ادامى مەن شىعارمىن» دەگەن ويعا قالاتىن. الايدا، اللا ەلشىسىنىڭ بالالارعا دەگەن مەيىرىمى تىپتەن ەرەكشە ەدى. جوعارىداعى «رافيع يبن امر وقيعاسى» - وسىنىڭ ناقتى دالەلى. دەدەكتەتىپ پايعامبارىمىزعا اكەلە جاتقاندا بۇل بالا قانداي ۇرەيدى باستان كەشتى دەسەڭىزشى؟! «قاپ، ماعان ەندى نە ىستەر ەكەن؟ نە دەپ ۇرسىپ، قالاي جازالار ەكەن» دەپ قاتتى قورقىپ كەلگەن بالاعا پايعامبارىمىز «بالاپانىم!» دەگەن جالعىز-اق اۋىز سۇيىسپەنشىلىككە تولى جىلى ءسوزىن ارنادى. سول جىلى سوزىمەن قارسى الىپ، باسىنان سيپاپ، مەيىرلەنە قارادى.
بالانىڭ قاتەسىن تۇزەتىپ، دۇرىسىن ۇيرەتۋدە جازا بەرۋدىڭ ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز. بىراق جازالاۋدان بۇرىن قاتەلەردى تۇزەتۋدە ەڭ اۋەلى مەيىرىم مەن ناسيحاتتىڭ اسەرى مول ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. سەبەبى، بالالار كوبىنە جاساعان قاتەلىكتەرىنىڭ پارقىنا بارا بەرمەيدى. مۇنداي جاعدايدا بالالارعا ۇرسىپ-زەكۋدىڭ پايداسىنان زيانى باسىم بولۋى كادىك.
ۇلكەندەردىڭ بالانىڭ باسىنان سيپاۋى، ماڭدايىنان ءسۇيىپ، يىسكەۋى ياكي قۇشاقتاپ ارقاسىنان قاعۋى، كوتەرىپ قۇشاعىندا تەربەتۋى - ءبارى-ءبارى بالاعا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. بالا ۇلكەننىڭ بۇل ءىلتيپاتىنان ءوزىن جاقسى كورەتىندىگىنە سەنەدى ءارى سول كىسىگە دەگەن قۇرمەتى دە ارتادى. قۇشاقتاپ، باسىن سيپاعان كىسىنى ءوزىنىڭ قورعاۋشىسى دەپ بىلەدى. زەرتتەۋشىلەر قۇشاققا الىنىپ، قۇشتارلانا سۇيىلمەگەن، باسىنان سيپالىپ، ماڭدايىنان يىسكەلمەگەن بالالاردىڭ كەيبىر پسيحولوگيالىق اۋرۋلارعا ۇشىرايتىنىن دالەلدەۋدە.
اتا-انا ياكي كەز كەلگەن پەداگوگ ءۇشىن بالاعا كوپ ۇرسىپ، وعان ۇزاق اقىل ايتقاننان گورى ونىڭ باسىنان سيپاپ، مەيىرىم كورسەتىپ، ارقاسىنان قاعۋى الدەقايدا اسەرلى. بۇنىڭ استارىندا قۇرعاق سوزدەرمەن جەتكىزۋگە كەلمەيتىن نەبىر سەزىمدەر بار. جوعارىدا كەلتىرىلگەن وقيعادا «قىلمىس ۇستىندە ۇستالىپ، ەندى نە ىستەر ەكەن» دەگەن ۇرەيمەن كەلگەن بالاعا پايعامبارىمىز ەڭ الدىمەن «بالاپانىم!» دەگەن جىلى ءسوزىن ارناعان. قورقىپ كەلگەن بالاعا جىلى ءسوز عانا ايتىپ قويماي، «قورىقپا، مەن سەنى قورعايمىن» دەگەندەي باسىنان سيپاۋى، ارينە، بالا جۇرەگىندەگى قورقىنىشتىڭ ورنىنا قۋانىش سىيلادى. وزىنە جاناشىر جان تاۋىپ، ونىڭ قاسىندا ءوزىن سەنىمدى سەزىنگەن بالا عانا ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتتى.
بالاعا قۇلاق اسۋ
بالانى اۋەلى تىڭداي ءبىلۋ كەرەك. سويلەگەن بالا ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن اشىپ بەرەدى. ءار نارسەنى دۇرىس تۇسىنۋگە بالا اقىلى جەتە بەرمەيدى. سول سەبەپتى بالانىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن ءبىلۋ قاجەت. ءبىز كوبىنە بالانى قاتە-لىككە ۇرىندىرعان سەبەپتەردى ىزدەمەيمىز. دەرەۋ وزىنە ۇرسا جونەلەمىز. جوعارىداعى رافيع يبن امر وقيعاسىندا پايعامبارىمىز وعان دەرەۋ دۇرسە قويا بەرگەن جوق، «ءاي، وڭباعان! بىرەۋدىڭ باقشاسىندا نەڭ بار؟! ەندى تاس لاقتىرادى ەكەنسىڭ كورەسەڭدى كورسەتەم، قولىڭدى تۋرا شاعام!» دەپ ۇرىسقان جوق. «نەلىكتەن تاس لاقتىردىڭ؟» دەپ، ونىمەن تىلدەستى. بالا سەبەبىن ايتتى. قارنى اشقانى، قۇرما جەگىسى كەلگەندىگى انىقتالدى. اش بالانىڭ مۇنداي ارەكەتكە بارۋى تابيعي جاعداي ەكەنى ءسوزسىز. نە ىستەسە دە دەرەۋ جازالاۋعا جۇگىرمەي، الدىمەن بالانى سويلەتىپ، تىڭداي ءبىلۋ قاجەت.
بالالار بالالىقپەن قاتە جاسايدى. ال ۇلكەندەر بولسا، ولاردان ۇلكەن كىسىنىڭ ىستەيتىن ءىسىن كۇتەدى. قاتە جاساسا دەرەۋ ۇرسىپ، جازعىرا جونەلەدى. كوبىنە بالالارىن تىڭداۋدى قاجەتتىلىك دەپ تە ويلامايدى. بالا بولسا، ءوز ءىسىنىڭ قاتەلىگىن تۇسىنبەگەندىكتەن اتا-اناسىنىڭ ياكي ۇلكەندەردىڭ نە ءۇشىن ۇرىسقانىن، ياكي جازالاعانىن تۇسىنبەي دال بولادى. ءسويتىپ، ۇلكەندەر ماعان جاماندىق جاسادى ياكي اتا-انام مەنى جاقسى كورمەيدى دەگەن ويعا قالادى. مىنە سوندىقتان بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىمەن سىرلاسپاستان، ونىڭ ويىن بىلمەستەن، جاساعان ءىسىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن تۇسىندىرمەستەن وعان ۇرىسۋ، جازالاۋ دۇرىس ەمەس.
بالاما نارسە كورسەتۋ
اتا-انالارداعى قاتەلىكتەردىڭ ءبىرى - بالانى نە بولسا سودان تىيىپ، ءىس-ارەكەتىن شەكتەي بەرۋى. بالانىڭ قاتە قىلىعىن تىيعان كەزدە، ورنىنا باسقا ءبىر دۇرىس نارسەنى كورسەتۋ كەرەك. ولاي بولماعاندا بالا باياعى ىستەگەن قاتەلىكتەرىنە قايتا باسۋى يا بولماسا قىرسىق مىنەزدىلىككە بەيىمدەۋى مۇمكىن. مىسالى، بالا ىدىس-اياقپەن ويناعىسى كەلگەندە، دەرەۋ قولىنان ىدىستى جۇلىپ العاننان گورى «ويناساڭ، ءما، مىنا سىنبايتىن ىدىسپەن وينا» دەپ وعان باسقا ىدىس بەرۋ كەرەك. ءۇيدىڭ كەرەگەلەرىن سىزعىشتاپ ويناعان بالانىڭ قولىنا دەرەۋ باسقا ءبىر داپتەر ياكي قاعاز ۇستاتىپ: «سىزساڭ مىناعان سىز»، «جۇگىرسەڭ، مۇندا ەمەس انا جەردە جۇگىر»، «كورسەڭ، بۇل ءفيلمدى ەمەس انا ءفيلمدى كور» دەگەن سەكىلدى بالامالاردى كورسەتۋىمىز قاجەت. جوعارىداعى وقيعادا پايعامبارىمىز «قۇرمالارعا تاس لاقتىرما! جەسەڭ، جەرگە تۇسكەندەرىن جە!» دەپ، تىيىممەن قوسا بالاعا باسقا بالاما ءىس ۇسىندى.
قازىرگى كەزدەگى قالادا بالالار باراتىن ويىن زالدارى مەن كينو تەاترلاردا كورسەتىلەتىن فيلمدەر بالا تاربيەسىنە، مىنەز-قۇلقىنا زالالدى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان بالالارعا انا جەرگە - مىنا جەرگە بارما دەگەننەن گورى، ولارعا باسقا جاعداي جاساۋ كەرەك. ۇيگە كومپيۋتەر الىپ، زيانى جوق ويىندار مەن فيلمدەردىڭ سD-لەرىن دايىنداپ، ويىن ويناپ، كينو كورەتىن ۋاقىتتارىن بەلگىلەۋ دۇرىس.
تىلەك تىلەۋ نە بالاعا باتا بەرۋ
اتا-انا قاشاندا بالاسىنىڭ تىلەگىن قۇدايدان سۇراۋى ءجون. بۇل پەداگوگتار ءۇشىن دە ماڭىزدى. كوپتەگەن حاديس-تەردە بالاسىنىڭ تىلەۋىن تىلەگەن اتا-انا دۇعالارىنىڭ قابىل بولاتىندىعى ايتىلعان. پايعامبارىمىز جوعارىداعى وقيعادا بالاعا دۇعا ەتۋ ارقىلى دۇعانىڭ ماڭىزدىلىعىن بىلدىرۋدە. قولىنان كەلەر ءتالىم-تاربيە بەرگەن پەداگوگتار دا بۇدان كەيىن بالالار ءۇشىن ۇنەمى جاراتقاننان تىلەك تىلەپ جۇرگەندەرى دۇرىس.[3]
قورىتا كەلگەندە، ادامعا ءار جاسقا ساي ءتالىم-تاربيە بەرۋدە ۇلاعاتى مول تاماشا ۇستاز، اقيىق پايعامباردان الار ۇلگىمىز كوپ. ونىڭ بالا تاربيەسىنە قاتىستى كورەگەندىگى جوعارىداعى ءبىر وقيعامەن عانا شەكتەۋلى ەمەس. كەزىندە تۇتاستاي ءبىر قوعامدى جاماندىقتان تىيىپ، جاقسىلىققا تاربيەلەگەن حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ.) ءومىرى مۇقيات زەرتتەلۋى ءتيىس. ول - بالا تاربيەسىندە قيىندىق كورىپ جۇرگەن اتا-انالار مەن پەداگوگتار ءۇشىن تاپتىرماس ۇلگى.
يسلامتانۋشى قايرات جولدىبايۇلى
سىلتەمەلەر:
[1] «اڭسار» جۋرنالى. №5. ب.34, 2007 ج.
[2] تيرميزي، بۋيۋ¢، 54. يبن ءماجا، ءتيجارات، 67.
[3] «يەني ءۇمىت» جۋرنالى، №73, ب. 21, 2006 ج.
www.muftyat.kz
