بەيبىت ايات. مادەني توڭكەرىستىڭ ءمانى
XX عاسىردا ادامزاتتى ءدۇر سىلكىندىرىپ ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولىپ ءوتتى. سوعىستىڭ جويقىندىعى، قاتىگەزدىگى، ازابى حالىقتىڭ جانىنا وشپەس تاڭباسىن سالىپ، اقىل-ساناسىن ءدۇبارا كۇيگە ءتۇسىردى. جانعا تۇسكەن جارانىڭ اقىل-ويعا دا سالماق سالاتىنى تۇسىنىكتى. شىنىندا دا، سوعىستىڭ اۋىر ءحالىن كەشكەن حالىق ءۇشىن تارسىلداعان اۆتوماتتاردىڭ، گۇرس-گۇرس ەتكەن زەڭبىرەكتەردىڭ داۋسىنان، بەيبىت ەلدى-مەكەندەردى بومبالاپ جەرمەن-جەكسەن قىلعان ۇشاقتاردان وتكەن قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ دا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ دا ءبىر-بىرىنەن پالەندەي ايىرماشىلىعى بولا قويعان جوق. كەلەسى سوعىستا وسى ىڭعايدا ءوتۋى ءتيىس. قاراپايىم بۇقارا تۇگىل، ايتۋلى عالىمدار مەن تاريحشىلار دا وسىنداي پىكىرگە يلاندى. ولار اقش اسكەرى يراكقا باسىپ كىرگەندە، رەسەي شەشەن ەلىن تالقانداعاندا، سولتۇستىك كورەيا يادرولىق قارۋىنا يەك ارتقاندا، ناتو اسكەرى اۋعان جەرىن بومبالاعاندا «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعالى جاتىر» دەپ قايتا-قايتا داۋرىعىسىپ جاتتى. الايدا ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باياعىدا باستالىپ كەتكەن ەدى. اسكەري سيپاتتا ەمەس مادەني فورمادا. ءبىز بۇل جەردە كارل فون كلاۋزەۆيتستىڭ: «سوعىس دەگەنىمىز - ساياساتتى باسقا جولمەن جالعاستىرۋ» دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتىمىز. وكىنىشتىسى سول مادەني سوعىس دۇشپانداردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالۋى ابدەن مۇمكىن.
XX عاسىردا ادامزاتتى ءدۇر سىلكىندىرىپ ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولىپ ءوتتى. سوعىستىڭ جويقىندىعى، قاتىگەزدىگى، ازابى حالىقتىڭ جانىنا وشپەس تاڭباسىن سالىپ، اقىل-ساناسىن ءدۇبارا كۇيگە ءتۇسىردى. جانعا تۇسكەن جارانىڭ اقىل-ويعا دا سالماق سالاتىنى تۇسىنىكتى. شىنىندا دا، سوعىستىڭ اۋىر ءحالىن كەشكەن حالىق ءۇشىن تارسىلداعان اۆتوماتتاردىڭ، گۇرس-گۇرس ەتكەن زەڭبىرەكتەردىڭ داۋسىنان، بەيبىت ەلدى-مەكەندەردى بومبالاپ جەرمەن-جەكسەن قىلعان ۇشاقتاردان وتكەن قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ دا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ دا ءبىر-بىرىنەن پالەندەي ايىرماشىلىعى بولا قويعان جوق. كەلەسى سوعىستا وسى ىڭعايدا ءوتۋى ءتيىس. قاراپايىم بۇقارا تۇگىل، ايتۋلى عالىمدار مەن تاريحشىلار دا وسىنداي پىكىرگە يلاندى. ولار اقش اسكەرى يراكقا باسىپ كىرگەندە، رەسەي شەشەن ەلىن تالقانداعاندا، سولتۇستىك كورەيا يادرولىق قارۋىنا يەك ارتقاندا، ناتو اسكەرى اۋعان جەرىن بومبالاعاندا «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعالى جاتىر» دەپ قايتا-قايتا داۋرىعىسىپ جاتتى. الايدا ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باياعىدا باستالىپ كەتكەن ەدى. اسكەري سيپاتتا ەمەس مادەني فورمادا. ءبىز بۇل جەردە كارل فون كلاۋزەۆيتستىڭ: «سوعىس دەگەنىمىز - ساياساتتى باسقا جولمەن جالعاستىرۋ» دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتىمىز. وكىنىشتىسى سول مادەني سوعىس دۇشپانداردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالۋى ابدەن مۇمكىن.
مادەني سوعىستى جولىنداعىلاردىڭ ءبارىن ويپان-تويپان ەتەتىن توپان سۋعا ۇقساتۋعا بولادى. توپان سۋدىڭ ءۇي، ەگىن، مال، اۋىل، جۇرتتى جالمايتىنى سياقتى مادەني توڭكەرىستە دە كىتاپ، گازەت، كينو، تەاتر، جۋرناليستيكا، مۋزىكا، ونەر، ادەت-عۇرىپ ەشقايسىسى امان قالمايدى. لاي سۋمەن بىلعانادى، توپان سۋمەن ءىزىم-عايىم بولادى.
1945 جىلى اقش ورتالىق بارلاۋ قىزمەتىنىڭ باسشىسى اللەن داللەس ادامزاتقا قارسى جاڭا دوكترينا قابىلدايدى. اسا قۇپيا تۇردە دايىندالعان دوكترينا ويلاماعان جەردەن كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قولىنا تۇسەدى. بۇل قۇجاتتىڭ شىنايى ەكەندىگىن بۇعان دەيىن تالاي عالىمدار دا دالەلدەدى. اللەن داللەستىڭ اتىشۋلى دوكتريناسىندا كەلەسى قىرعىننىڭ جوسپارى بىلاي دەپ جازىلعان: «ەرتە مە كەش پە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالادى. بارلىعى رەتتەلىپ، ەتەك جەڭىن جينايدى. ءبىز قولدا بار بۇكىل التىنىمىزدى، ماتەريالدىق قۋاتىمىزدى ادامداردى ءدۇبارا ەتۋگە جۇمسايمىز. حاوستىڭ ۇرىعىن سەۋىپ، ولاردىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ ورنىنا جالعان قۇندىلىقتار جاساپ، سوعان سەنۋگە ءماجبۇر قىلامىز. ءبىز ولاردىڭ اراسىنان ءوز جاقتاستارىمىز بەن كومەكشىلەرىمىزدى تابامىز. جەر بەتىندەگى تۇعىرى بيىك حالىقتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ۇلى تراگەدياعا ۇشىراتىپ، ساناسىن ءبىرجولاتا وشىرەمىز. ادەبيەت پەن ونەردىڭ الەۋمەتتىك مانىنە باسا نازار اۋدارىپ، ادەبيەتشىلەر مەن سۋرەتشىلەردى حالىقتىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىندە بولىپ جاتقان پروتسەستەردى زەردەلەۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرامىز.
ادەبيەت، تەاتر، كينو - بارلىعى ادامنىڭ بويىنداعى الدامشى سەزىمدەردى ماداقتاپ جارنامالايتىن بولادى. ءبىز سەكس، زورلىق-زومبىلىق، ساديزم سياقتى ارسىز دۇنيەلەردى مادەنيەتكە سىڭىرەتىن جانە ەنگىزەتىن سۋرەتكەرلەرگە قولداۋ كورسەتىپ، ولاردى دارىپتەيمىز.
مەملەكەتتى باسقارۋ سالاسىنا دا حاوس پەن تارتىپسىزدىكتى ورناتامىز. ءبىز ۇنەمى بەلسەندى تۇردە ىمى-جىمىن بىلدىرتپەي شەنەۋنىكتەردىڭ ەسەرسوقتىعىنا، پاراقورلىعىنا، پرينتسيپسىزدىگىنە جول اشامىز. ادالدىق پەن ەلدىك كەلەكەگە اينالىپ، ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەپ ەسەپتەلىپ، ەشكىمگە كەرەك بولمايدى.
ۇياتسىزدىق پەن ارسىزدىقتى، وتىرىك پەن ەكىجۇزدىلىكتى، الكوگوليزم مەن ناشاقورلىقتى، جەككورىنىشتىك پەن دۇشپاندىقتى اسا شەبەرلىكپەن، ەپپەن ناسيحاتتايمىز.
تەك ازعانتاي ادامدار عانا، وتە ازعانتاي ادامدار عانا اينالاسىندا بولىپ جاتقان باسسىزدىقتاردىڭ شىعۋ سەبەبى مەن توركىنىن ءتۇسىنىپ ۇعادى. الايدا، ونداي ادامداردى دارمەنسىزدىككە ۇشىراتىپ، كۇلكىگە اينالدىرامىز، ولاردى وسەككە قالدىرۋدىڭ جانە قوعامنىڭ قوقىس جاشىگىنە لاقتىرۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن تابامىز.
ءبىز وسىلايشا ۇرپاقتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازدىرامىز... بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى ءوز جاعىمىزعا تارتۋ ءۇشىن كۇرەسەمىز. جاستاردى باستى نازاردا ۇستاپ، ولاردى بۇزىقتىققا، ازعىندىققا جەتەلەيمىز. ولاردان كوسموپوليتتەردى جاساپ شىعارامىز».
اقىل-ويدىڭ اداسۋى
ەلدىڭ تۇزەلۋى قانداي قيىن جانە ۇزاق بولسا، ءبۇلىنۋى سونداي وڭاي جانە قىسقا. دەگەنمەن، ۇزاق مەرزىم سياقتى قاس-قاعىم ءساتتىڭ دە ءوزىنىڭ تاريحى بولادى: تۋ، ءوسۋ، دامۋ، قۇلدىراۋ، توقىراۋ كەزەڭدەرىنەن وتەدى. جاقسىلىقتىڭ دا، جاماندىقتىڭ دا الدىمەن تەورياسى جاسالادى. تاس قاق جارىلماس بۇرىن وعان ءبىرىنشى سىزات پەن جارىقشاق تۇسەدى. كەمەنى سۋعا باتىرۋ ءۇشىن ونى قاق ايىرۋ مىندەتتى ەمەس، بىلدىرتپەي ءبىر بۇرىشىن تەسسەڭ جەتىپ جاتىر. ال، ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ سەتىنەۋى تىم ارىدان باستالعان ەدى. داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى دەمەكشى، بالەنىڭ باسى - ەۆروپانىڭ ورتا عاسىرداعى داعدارىسى. بۇگىندە ءبىز تاپ بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەر ءوز باستاۋىن كارى قۇرلىقتان الادى. بۇقارالىق مادەني كوممۋنيكاتسيانىڭ بۇگىنگى مازمۇنىن اشۋ ءۇشىن ونىڭ وتكەن كۇنمەن تاريحي جانە تەوريالىق اراقاتىناسىن بەلگىلەۋ كەرەك. وتكەن كۇننىڭ كوكجيەگىنە كوز جىبەرىپ، شولۋ جاساساق، باتىس حالىقتارى جىبەرىپ العان قاتەلىكتەردىڭ ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنەن شىعامىز. ونداعى تاريحي فاكتىلەردى ەكى ءتۇرلى تالداۋ جانە ارقيلى باعالاۋ وي يەلەرىن تىعىرىققا تىرەپ قويدى. پىكىر قاراما-قايشىلىعىنىڭ ىرعالىپ-جىرعالىپ سوزىلىپ كەلە جاتقاندىعىنا دا بىرنەشە عاسىردان كوپ ۋاقىت ءوتىپتى: ءبىرى «ءينديۆيدتىڭ الەۋمەتتەنۋىن» جاقتاسا، ەندى ءبىرى بوس ۋاقىتتى وتكىزۋ ماقساتىندا قۇرىلعان مەكەمەلەردىڭ جويقىن ىقپالىمەن ادامنىڭ رۋحاني الەمى جوعالىپ كەتەدى مە دەپ قايمىعا قام جەيدى. ۇيقى مەن جۇمىستان تىس بوس ۋاقىتتى قالاي تولتىرۋ كەرەك دەگەن ساۋالعا جاۋاپ رەتىندە بەرىلگەن قاراما-قايشى كوزقاراستار مونتەن مەن پاسكالدىڭ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس بەرىپ ۇلگەرگەن ەدى.
XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن مونتەن ورتاعاسىرلىق مادەني داعدارىستان كەيىنگى ادامداردىڭ بويىنداعى بويكۇيەزدىكتى مىسالعا الادى. فرانتسۋز فيلوسوفىنىڭ سوزىنشە ءدىني سەنىمنەن اگرەسسيۆتى تۇردە كەرى شەگىنۋدىڭ سالدارى مەن پوستفەودالدى قوعامنىڭ جانتۇرشىگەرلىك رۋحاني قىسىمى ادامدى جالعىزدىقتىڭ ازابىنا ۇشىراتتى. مونتەن ادامدى جالعىزدىق پەن كۇيزەلىستىڭ اسەرىنەن ايىقتىراتىن پاناتسەيا ۇسىندى. ول - ويىن-ساۋىق!
«ارتۇرلىلىك ادامدى جالىقتىرمايدى، كوڭىلدى اۋلايدى جانە سەرگىتەدى. ەگەر مەنىڭ بويىمدى جاعىمسىز كۇش بيلەسە، ءبىر بۇرىشتان ەكىنشى بۇرىشقا، ءبىر قۋىستان ەكىنشى قۋىسقا جۇگىرسەم دە ودان ارىلۋعا تىرىسامىن. ءومىر سۇرگەن ورتامدى، جۇمىس ورنىمدى اۋىستىرۋ ارقىلى مازالاعان ويلاردان قۇتىلامىن. وسىنداي ارەكەتتەر نەگىزىندە ادام توزگىسىز تىنىشسىزدىقتان ءبىرجولاتا الىستايمىن» - دەپ جازدى ول.
مونتەنگە قارسى جاۋاپ ءجۇز جىل وتكەن سوڭ ايتىلدى. بۇل كەزدە كوممەرتسيالىق مادەنيەت قالىپتاسىپ، رەفورماتسياعا دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى ۋاقىتتاعى ءدىنننىڭ السىرەۋى ورتا دارەجەلى ادامنىڭ ومىرىنە ىقپالىن ءسىڭدىرىپ قويعان ەدى. مازاسىزدىق جايلاپ، قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيەلەرگە، ارتۇرلىلىككە ۇمىتىلىس الەۋمەتتىك سيپات العان-دى. سول كەزدە پاسكال ءوز-وزىنە جانازا شىعارعان ادامزاتتىڭ مۇنداي ۇكىمىنە قارسىلىعىن بىلايشا ءبىلدىردى:
«اركىم جەكە باسىنىڭ اماندىعى مەن قارا باسىنىڭ قامىنا ۋايىم جەپ، دەنساۋلىعى مەن ءوز اتىنا كىر كەلتىرمەۋ ءۇشىن جانتالاسۋى كەرەك ەكەنىن ءبۇلدىرشىن بوپ ءتاي-ءتاي باسقان كەزىمىزدەن ەستىپ كەلەمىز. ءتۇرلى جۇمىستارمەن، ءتىل ۇيرەنۋمەن، دەنە جاتتىعۋلارىمەن اۋرە-سارساڭ قىلا وتىرىپ، سونىمەن قاتار ءبىزدى دەنساۋلىعىڭ قالىپتى بولماسا، بەدەلىڭە، مۇلكىڭە نۇقسان كەلسە، بولماشى ماتەريالدىق مۇقتاجدىق كورسەڭ باقىتسىزدىققا دۋشار بولاسىڭ دەپ ۇرەيلەندىرەدى. سولاي دەي وتىرىپ ادامدارعا تاڭ اتقاننان كۇن باتقانشا سەندەلدەتىن اۋىر مىندەتتەردى جۇكتەپ، قولبايلاۋ شارۋالارمەن بۇعاۋلادى. ءتۇرلى-ءتۇرلى حوببيلار (ەرمەكتەر) ويلاپ تاۋىپ، بوس ۋاقىتتارىن ويىن-كۇلكىگە، قىزىق قۋعا جۇمساۋعا كەڭەس بەرىپ، تەرەڭ ويلانۋ قابىلەتىنەن ايىردى. ەگەر بۇل بوس ەرمەك، ساۋىق-سايران، ءونىمسىز تىرلىكتەردى ادام ومىرىنەن الىپ تاستاساڭ، ول «مەن كىممىن، قايدان كەلدىم، قايدا بارامىن؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، شاشىراعان ويىن جيناپ جۇرەگىنىڭ تۇبىنە بويلايتىن ەدى». بۇل پىكىر - پاسكالدىڭ كوزقاراسى مەن جەكە ومىرلىك تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى. ول بىلاي دەپ ءسوزىن جالعايدى: «ادامداردىڭ ساراي ماڭىندا ءجۇرىپ تە، سوعىس دالاسىندا ءجۇرىپ تە مازاسىزدىق پەن قاۋىپ-قاتەردىڭ قۇشاعىندا بولۋ سەبەبى مەن ۇنەمى داۋ-جانجالعا، راقىمسىزدىققا، قاتىگەزدىككە جانە حايۋاني قىلىقتارعا بەيىم بولۋ سەبەبىنىڭ شىعۋ توركىنىن ىزدەپ ۇزاق ويلاندىم - دەي كەلەدى دە قورىتىندىسىن ايتادى - ادامنىڭ ەڭ باستى قايعى-مۇڭى - ءبىر ورىندا، ءۇي-جايىندا تاپجىلماي تىنىش وتىرا الماۋى».
دەمەك، مونتەن ءۇشىن جانساۋعا بولىپ تابىلاتىن امالدار، پاسكال ءۇشىن ءوز-وزىنە قول جۇمساۋمەن تەڭ. دۋەل پويىز جولدىڭ رەلسىندەي ءالى كۇنگە شەيىن جالعاسىپ كەلەدى جانە مونتەنشىلەردىڭ پىكىرى ۇستەم شىعۋدا.
العاشقىدا سۋرەتشىلەر، جازۋشىلار، قولونەرشى-لەر، زەرگەرلەر كوپشىلىكتىڭ ەمەس، ات توبەلىندەي كورولدەردىڭ، لوردتاردىڭ، بيلەۋشىلەردىڭ قىزىقشىلىعى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. ساراي باسقارۋشىلارى تالانتتار مەن دارىنداردى ماڭايلارىنا جيناپ، ولارعا قورعاندار مەن ساراي ماڭىنان شىعۋعا تىيىم سالدى. تەك جوعارعى ەليتانىڭ ءسان-سالتاناتى ءۇشىن شىعارماشىلىق جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ۋاقىت وتە كەلە كومپاس ءتىلىنىڭ باعىتى وزگەرىپ، مادەنيەتتىڭ دەموكراتيزاتسيالانۋى كورىنىس بەردى. فيلمدەر مەن ويىن-ساۋىقتاردىڭ بارلىق تۇرلەرى جالپىحالىقتىق يگىلىككە اينالدى. كوپشىلىككە ارنالعان ستاندارتتار تاقتىڭ اينالاسىنداعى شەبەرلەردىڭ قولتۋىندىلارىنىڭ ساپاسىنان تومەن بولعانىمەن، كوپتەگەن سۋرەتشىلەر قاراپايىم ادامدارعا كۇلكى مەن قۋانىشتى كوڭىل-كۇي سىيلاپ، كەڭ اۋقىمداعى مادەني قوزعالىستان ءلاززات الۋ ارقىلى جىگەر تاباتىن. ولار جالعىزدىقتىڭ سالدارىنان بولاتىن پسيحولوگيالىق قيىندىقتىڭ سەبەبىن ادامنىڭ بۇقارالىق مادەني كوممۋنيكاتسياعا قىزىقپاۋىنان، وعان بەلسەنە ارالاسپاۋىنان دەپ تۇسىندىرەدى. قازىرگى ادامداردىڭ قاڭىراپ تۇرعان جان سارايلارىن، ۇڭىرەيگەن قۋىس كوكىرەكتەرىن وزگە جانداردىڭ باقىتىمەن، قۋانىشىمەن، جۇبانىشىمەن، يلليۋزياسىمەن ءبولىسۋ ارقىلى تولتىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
قاراما-قايشى تەوريالىق كوزقاراستار قاي كەزدە دە جوعالعان جوق. زامان اعىمى اۋىتقىپ تۇرلەنسە دە، كوزقاراستاردىڭ سىرتقى فورماسى عانا وزگەرىپ ىشكى ۇستانىم ءوز پوزيتسياسىنان تانبادى. XVI-XVII عاسىرلارداعى فيلوسوفتار ءدىني تەرميندەردى پايدالانىپ ايتىسسا، جاڭا زامانعى اۆتورلار عىلىمي سوتسيولوگيا تىلىمەن تاجىكەلەستى، قاتارداعى قاراپايىم جاندار اراسىنداعى الشاقتىقتار كۇندەلىكتى تۇرمىستىق ماسەلەلەردى شەشۋدە بوي كورسەتتى. تەرميندەردىڭ ءار تۇرلىلىگىنە قاراماستان قاراما-قايشىلىق قاراما-قايشىلىق بولىپ قالا بەرۋدە.
فەوداليزم داۋىرىندە مەملەكەت پەن ءدىني ورتالىقتار ءاربىر ادام ءۇشىن مىندەتتى ءبىرتۇتاس ەرەجەلەر جۇيەسىن بەكىتىپ ۋاقىتتىڭ بوس بولۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيتىن. ەليتا مەن قارا بۇقارانىڭ اراسىندا مادەني مۇددە بويىنشا ەشقانداي جاناسۋ نۇكتەسى بولمادى. الايدا، كوپ ۇزاماي ەليتانىڭ ىزىنشە قارا حالىقتىڭ دا جاڭا مادەني قۇندىلىقتارعا «تابەتى اشىلدى». اتالعان وزگەرىس تىم باياۋ ەنگەندىكتەن ونىڭ قاي كەزەڭدە ورىن العانىن ءدال ساندىق ۋاقىت كورسەتكىشىمەن بەلگىلەپ بەرۋ وتە قيىن. دەگەنمەن مادەني وزگەرىستىڭ دۇنيەتانىمدىق وزگەرىسپەن بايلانىسى بارى انىق. بۇرىن قانداي دا ءبىر بايشىكەشتىڭ تالعامىنا قاراپ جۇمىس جاسايتىن سۋرەتشى، ەندى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان قالىڭ جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن سۋرەت سالاتىن بولدى. پروتسەستىڭ جىلدامدىعى بىردە باياۋ، بىردە قارقىندى سيپات الىپ تۇرسا دا ەۆروپا قۇرلىعىن جاۋلاپ ۇلگەردى. XVII عاسىردىڭ ورتاسىندا جاڭا اۋديتوريانىڭ سۇرانىسىنا قىزمەت ەتەتىن جازۋشىلار مەن دراماتۋرگتەر پايدا بولدى. سونىمەن قاتار، سول كەزدە بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ وركەنيەتكە تيگىزەر زاردابى جونىندە اڭگىمە كوتەرىلە باستادى. مونتەننىڭ پىكىرىنشە، ادامنىڭ تابيعاتىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس، وعان سۇراعانىن بەرۋ كەرەك جانە ىزدەگەن زاتىنان باس تارتقىزۋ اقىلعا سىيىمسىز. ويىن-ساۋىقتى ىشكى مۇقتاجدىق دەپ قاراعان مونتەن، ونىڭ مورالدىق، ەستەتيكالىق، پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك فۋنكتسيالارىن تىزبەلەپ شىقتى.
ال، كوزقاراسى مەن يدەيالارى تەرەڭ ءدىني فيلوسوفياعا نەگىزدەلگەن پاسكال رۋحاني ىلگەرىلەۋدى جاقتادى. ول ويىن-ساۋىققا دەگەن قۇمارلىق ادامنىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت ەمەس، جۇرەكتىڭ تۇبىندەگى گۋمانيستىك نيەتتى وياتۋ ارقىلى ونىمەن كۇرەسۋگە بولادى دەپ سانادى. ويىن-كۇلكى مەن ۋ-شۋدان الىس ءجۇرىپ عانا ادامنىڭ ءوز-وزىمەن كۇرەسۋىنە مۇمكىندىك بار، جالعىزدىقپەن جولداس بولىپ عانا ءوزىن-ءوزى تاني الادى، سوندا ونىڭ الدىنان تىنىشتىقتىڭ داڭعىل جولى اشىلادى دەگەن پايىمدى باعىت ۇستاندى.
ەكى تاراپتىڭ دا قولداۋشىلارى از بولماعانىمەن، مونتەندىك كوزقاراس بىرتىندەپ ۇستەمدىگىن كورسەتتى. الاپات سوعىستاردىڭ كوپشىلىگى ءدىني سەبەپ سالدارىنان تۇتانعاندىقتان ءدىني فيلوسوفياعا بۇرىنعىداي ورىن جوق ەدى. جاڭا كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن رۋحاني ينتەللەكتۋالداردىڭ كەزەك كۇتتىرمەس باستى مىندەتى ءاربىر ءينديۆيدتىڭ ساناسىنا السىرەپ بارا جاتقان ءدىني جانە مورالدىق قۇندىلىقتاردى جاڭادان توبە كورسەتىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ قاتاڭ تالاپتارىمەن بىتىستىرە وتىرىپ ءسىڭىرۋ بولدى. ءدىننىڭ ءرولى قاتتى السىرەگەندىكتەن ينتەللەكتۋالدى ەليتا حالىقتى جەڭىل قىلىق پەن بەيادەپ تىرشىلىككە ۇرىندىرماس ءۇشىن وسىلاي ەتۋگە ءماجبۇر ەدى. شىركەۋ ىشىندەگى پوپتاردىڭ مەنمەندىگى مەن ءدىندارلاردىڭ ەكىجۇزدىلىگى كەسىرىنەن قارا حالىق ءوز-ءوزىن تانۋدان سانالى تۇردە باس تارتتى. ولاردىڭ ويىن-ساۋىققا باس قويىپ كەتۋىنە فيلوسوفتار راتسيونالدى (اقىل-وي) ەڭبەكتەرى ارقىلى كەدەرگى قويىپ باقتى. فيلوسوفتاردىڭ بويىندا اتان كوتەرە الماس اۋىر جۇك تۇردى: دىننەن تەرىس اينالعان بۇقارانى ارى قارايعى تىنىس-تىرشىلىگىن قايماعىن بۇزباي، ءبىراۋىزدان ساليقالى تەرەڭ عىلىمي ەڭبەكتەرمەن، ويلارمەن قورەكتەندىرۋ. بىراق، بۇل ءىستىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. ويتكەنى وي يەلەرىنىڭ ماقساتى حالىقتى قامتاماسىز ەتۋ ەمەس، ولاردى تاربيەلەۋ بولاتىن، سول سەبەپتى الدىمەن تۇتىنۋشىنىڭ تالعامىمەن كۇرەسۋ كەرەك-ءتى. كوپشىلىكتىڭ سۇرانىسىنىڭ ىعىنا جىعىلۋ تەڭىز تولقىنىنىڭ جاردى قاق ايىرۋىمەن تەڭ ەدى. دەسە دە، كوپشىلىكتىڭ تالعامى ينتەللەكتۋالدى ەليتانىڭ ىرگەسىن سوكتى. حالىق فيلوسوفتاردىڭ كوزقاراسىمەن ەمەس، فيلوسوف حالىقتىڭ كوزقاراسىمەن ءومىر سۇرەتىن كۇيگە ۇشىرادى. قاراپايىم بۇقارا بويلاي الماعان شىندىققا، كوز جەتكىزە الماعان اقيقاتقا عۇلامالار قول جەتكىزىپ، ونى جۇرتشىلىققا ناسيحاتتاۋى ءتيىس ەدى. تومەندە تۇرعان ەل-جۇرتتىڭ توبەسىنە ءتونۋى ءتيىس تۇعىردا تۇرعان فيلوسوفتاردىڭ قولىنداعى الىپ فونارلار كوپشىلىكتىڭ قولىنداعى ۇساق فونارلاردىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ ءجۇزىن كەرى بۇردى. قوعام ينتەللەكتۋالدى ەليتانىڭ باقىلاۋىنان شىعىپ، زيالىلار كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ىلىگۋ ءۇشىن عانا كۇرەسەتىن دەڭگەيگە ءتۇسىپ قالدى.
جاڭا زامانعى مادەنيەتتىڭ العاشقى بەلگىلەرى XVIII عاسىردا انگليادا بايقالا باستادى. مادەني كوممۋنيكاتسيانىڭ بۇقارالىق تەتىكتەرى ىسكە قوسىلدى. جازۋشىنىڭ كاسىبيلىگى مەن قارجىلىق مۇمكىندىگى ەرمەك ىزدەگەن، ۋاقىتىن قالاي وتكىزەرىن بىلمەگەن اقسۇيەكتەردىڭ، ورتا تاپ وكىلدەرىنىڭ، بۋرجۋازيا شونجارلارىنىڭ قىزىعۋشىلىعىنا تاۋەلدى بولىپ قالدى. تۆورچەستۆولىق نارىق ازۋىن كورسەتتى. جازۋشى كىتاپ ساۋداسىنىڭ تاپسىرىسىن ورىنداپ عانا تالانتىن مويىنداتادى. ولار تۋعىزعان ادەبي تاۋار بارلىق زاماناۋي باسپا ونىمدەرىنىڭ ءپروتوتيپى بولىپ سانالادى: جاڭالىققا اۋەس وقىرمانداردى شاعىن حابارلار مەن ارنايى ماقالالارمەن تانىستىراتىن گازەتتەر; الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتىعان جانە ءۇمىتسىز كۇيكى تىرشىلىكتەن مەزى بولعاندارعا اقىل-كەڭەس ۇسىناتىن، مىڭ ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن «وتباسىلىق» جۋرنالدار; اپتاداعى ساياسي جانە قوعامدىق جاڭالىقتارعا شولۋ جۇرگىزەتىن باسىلىمدار; تەاتر مەن وپەرا الەمىن بەينەلەيتىن جۋرنالدار ءوز ۇلگىلەرىن سول زاماننان العان.
بەركليدەگى (اقش) كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى لەو لوۋەنتالدىڭ زەرتتەۋىندە ەۆروپادا XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان وراسان ادەبي سۇرانىس پايدا بولعان. نارىققا قالتا كىتاپشاسى تۇرىندەگى روماندار شىعادى. كاسىپقوي باسپا يەلەرى ءار گازەت سانىنا رومانداردى ءبولىپ-ءبولىپ جاريالاپ وتىردى. سول عاسىردىڭ ورتاسىندا بۇگىنگى انتولوگيا جيناقتارىنا ۇقساس «تاڭدامالى» شىعارمالار باسىلعان كىتاپشالار سانگە اينالعان ەدى. XVIII عاسىردا قاتتالعان جۋرنال بەتتەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن كىتاپقا جاسالعان جارنامالار الدى. كىتاپ بيزنەسى نارىقتىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالىپ، ادەبي شىعارمالار باسىلعان گازەت-جۋرنالدار تەز ساتىلىپ كەتتى. الاياق كاسىپكەرلەر سۇرانىسى السىرەگەن كىتاپتاردىڭ اتىن وزگەرتىپ نەمەسە وقىرمانداردىڭ سۇراۋىمەن ەكىنشى رەت باسپاعا دايىندادىق دەگەن جەلەۋمەن جالعان العىسوزدەر ەنگىزىپ، قايتا باسىپ شىعارۋ ارقىلى پايداعا كەنەلىپ وتىردى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا XVIII عاسىرداعى مادەني كوممۋنيكاتسيا الەمىندە ورىن العان وزگەرىستەر اۋەسقويلىق پەن شەكتەۋلى اۋديتوريادان ۇيىمداسقان كاسىپكەرلىككە جانە شەكسىز تۆورچەستۆولىق نارىققا جول اشتى. بۇل وزگەرىستەر جازۋشىنىڭ اقىل-ويى مەن ءومىر ءسۇرۋ ستيلىنە عانا ەمەس، ادەبيەتتىڭ مازمۇنى مەن فورماسىنا، ەتيكاسى مەن ەستەتيكاسىنا اسەرىن تيگىزدى. ادەبيەتتىڭ ىشىندە سەنتيمەنتالدى جانە گوتيكالىق باعىت پايدا بولدى. سۋرەتكەرلەر مەن تۇتىنۋشىلاردىڭ اراسىندا قاراما-قايشىلىق تۋىپ، ونەردى بۇقارالىق مادەنيەتپەن ىمىرالاستىرۋدىڭ العاشقى جولدارى ىزدەستىرىلدى. فەودالدىق قوعام ىدىراعان سوڭ ورتا تاپتىڭ ءرولى كۇشەيىپ، حالىق يندۋسترياليزاتسيا مەن ەڭبەك بولىنىسىنە ءبىرجولاتا اياق باستى. سۋرەتشىلەر مەن ينتەللەكتۋالدار كۇن سايىن كۇش جيناپ جاتقان ورتا تاپتىڭ ەمانسيپاتسياسىنا ۇرەيلەنە قارادى: شىركەۋ مەن مەملەكەتتەن ارەڭ دەگەندە الاسۇرىپ اراشالاپ الىپ قالعان ولاردىڭ فيلوسوفيالارى مەن ونەر تۋىندىلارى بوس ۋاقىتىن وتكىزە الماي ەرىگىپ جۇرگەندەردىڭ ەرمەگى عانا بولماق! ەڭبەكتەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن ەندى قالاي سىڭىرمەك؟ الماعايىپ زامانداعى ينتەللەكتۋالدى ەليتانىڭ باستى ابىگەرى - ەلدى ازعىرۋمەن شۇعىلداناتىن ادەبيەتتەگى مانيپۋلياتورلارمەن، ادەبيەت يميتاتورلارىمەن جاعا جىرتىسۋ بولدى. الايدا، بۇل شىعارماشىلىق يەلەرى مەن تۇتىنۋشىلاردىڭ مۇددەسى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەگەن، ءبىر-بىرىمەن ۋاقىتشا كۇرەستىرگەن تاريحتاعى وتپەلى كەزەڭ عانا ەدى.
1850 جىلى ورتا تاپ ەۆروپا مەن امەريكادا تولىقتاي جەتەكشى كۇشكە يە بولىپ، «ماسسالىق قوعامنىڭ» جاڭا زامانعى فورماسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. مادەني كوممۋنيكاتسيانىڭ بۇقارالىق تەتىكتەرى قوعامنىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە تۇبەگەيلى مويىندالدى. ادەبيەت نارىعى وقىرمانداردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋعا تىرىسقان ونىمدەرگە لىق تولدى. قابىلەتتەرىنىڭ ەزوتەريكالىق ء(داستۇرلى تانىمدىق) سيپاتىن ساقتاي بىلگەن جازۋشىلار مەن سۋرەتشىلەر وزدەرىن قوعامنان وقشاۋلانىپ قالعانداي سەزىندى. ولار ونەردىڭ بۇرمالانىپ بارا جاتقانىنا دابىل قاعىپ، نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، بۇقارانىڭ مادەنيەتكە تۇرا ۇمتىلعان باسقىنشىلىق ارەكەتىنەن قاۋىپتەندى.
ونەردى زەرتتەۋ، ادەبيەتتى زەرتتەۋ، مۋزىكانى زەرتتەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسى قالىڭ ەلدىڭ تۇتىنىمىن زەرتتەۋمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. قوعامدىق پىكىر ەلدىڭ تالعامىنىڭ فرازالىق كورىنىسى عانا بولاتىن.
كەزىندە ن.ا.نەكراسوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن باسىلعان «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي» جۋرنالىندا «ءبىزدىڭ عاسىرىمىزداعى ادەبي ونەركاسىپ تۋرالى بىرەر ءسوز» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. سول ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «ەۆروپا مەن رەسەيدە ءبىر-بىرىنەن تۇرپاتى بولەك ەكى ادەبيەت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءبىرىنشىسى - بىلىمسىزدىكپەن كۇرەسەتىن ادەبيەت، ەكىنشىسى - كۇنكورىس ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن جالدامالى ادەبيەت. العاشقىسىنا توقتالار بولساق، تالاي عاسىردان بەرى ءار ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، مازمۇنى جاعىنان وزگەرىپ تۇرسا دا، رۋحاني سيپاتى مەن كەلبەتىن ەش وزگەرىسسىز ساقتاپ كەلەدى. ءوزىنىڭ تارالىمى ءۇشىن بوس جارناماعا، ءازازىل سوزگە مويىن بۇرىپ، قيسىق جۇرىسكە قادام باسپايتىن. زامانعا كوندىگۋ، ىمىرالاسۋ وعان جات ەدى. ونىڭ جالعىز قارۋى - شىندىق. قاراڭعىلىقتا عۇمىر كەشىپ جاتقان حالىققا، مەيلى ەل قالاسىن، قالاماسىن ونىڭ كومەسكى ساناسىن ساۋلەلەندىرۋدى وزىنە مىندەت سانايتىن. قاراڭعى ەلدىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، ەڭبەكتەرى زايا كەتسە دە يەسىز جۇرتتى تۇنەكتەن شىعارۋدىڭ باسقا امالدارىن ىزدەستىرەتىن. ناداندىقتىڭ تۇمانى سەيىلگەنشە ارپالىسىن توقتاتپاۋشى ەدى.
ادەبيەتتىڭ ەكىنشى ءتيپى ناداندىقتى ناسيحاتتايدى جانە سونىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەدى. بۇل ادەبيەت تۇراقتى دا ەمەس، شىنايى دا ەمەس، سەبەبى زاماننىڭ ىعى مەن پرينتسيپتەرىنە كوندىككەندىكتەن، ول ءار عاسىر سايىن كەلبەتىن وزگەرتىپ ۇزدىكسىز قۇبىلىپ تۇرادى... XVII جانە XVIII عاسىرلاردا اريستوكراتيالىق ءسان-سالتاناتقا، ۆەرسال اسەمدىگىنە، مەتساناتتىق پەن جالعان كلاسسيتسيزمگە كوممەرتسيالىق مادەنيەت ءوز بوياۋىن ارمانسىز جاقتى. بوياماسىز ءومىردى اياۋسىز جانىشتاپ، قاتىنجاندى سەلادونداردى كلاسسيكالىق باتىرلارعا تەڭەپ سۋرەتتەدى. جەڭىل مىنەزدى اقسۇيەكتەر ادەبيەتتەن دە ساۋىق-سايران مەن ويىن-كۇلكىنىڭ بەلگىلەرىن ىزدەپ، كوممەرتسيالىق ادەبيەت بۇل مۇقتاجدىقتى ءساتتى پايدالاندى. ولار سەنتيمەنتالدى جانە بۋكوليكالىق بەينەلەر ارقىلى جۇيكە مەن سەزىم نۇكتەلەرىن ءدال تاۋىپ، وقىرمانداردىڭ ريزاشىلىعىنا بولەندى...
فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ەۆروپانىڭ تىنىسى مۇلدەم تارىلدى. ۋاقىتتىڭ ىرقىنا باعىنىپ، ادەبي ونەركاسىپ بۇرىنعى ءستيلىن قۇربان ەتتى دە جاڭا زاماننىڭ جاڭا ادەت-عۇرپىنا باس ۇردى. شىعارماشىلىق ەڭبەكتەر ساۋدا وپەراتسيالارىنداعى كوپ تاۋاردىڭ بىرىنە اينالىپ، وندىرىستىك ادەبيەت اجيوتاجى قالىپتاستى. باسەكەلەستىكتىڭ، سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ بۇكىل زاڭدارىنا باعىنا وتىرىپ، ولار مەتساناتتاردان بولەك، بۇقارا حالىقتى قامقورىنا الدى. ۋاقىت جىلجىعان سايىن قوعامنىڭ قۇنىعۋى ارتا ءتۇستى. قىلمىس، قانتوگىس، قاتىگەزدىكتى ناسيحاتتايتىن روماندار وقىرمانداردىڭ قولىنان دەر كەزىندە تابىلىپ، جاتىن بولمەدەگى ەركەك پەن ايەلدىڭ امپەي-جامپەيى اشىق سۋرەتتەلدى» - دەپ جازدى. اقىل-ويدى لاستاۋدى كوزدەگەن لاڭكەستەر كاپيتاليستىك قوعامنىڭ رۋحاني داعدارىسى مەن عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيانى ءساتتى پايدالاندى.
گازەت-جۋرنال
XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى ارالىق ادەبيەت ءوندىرىسىنىڭ ورلەۋىمەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قالىپتاسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىرشاما ەلدەردە گازەت-جۋرنالدار ەداۋىر تيراجبەن تاراپ، XX عاسىردىڭ باسىندا اقپارات تەتىكتەرىنىڭ قوجايىندارى قولدارىندا قۋاتتى كۇشتىڭ بار ەكەنىن تولىق سەزىنە باستادى.
XIX عاسىردىڭ سوڭىندا باتىستىڭ ونەركاسىبى دامىعان ەلدەرىندەگى قوعامدىق گازەتتەر «وقىرماندار نارىعىن» يگەرۋ ماقساتىندا ءىرى كاپيتاليستىك كاسىپورىندارعا اينالدى. ەليتا وكىلدەرى بۇقارالىق باسىلىمداردىڭ پسيحولوگيالىق ىقپالىن ءتۇسىنىپ، تەك مەملەكەتتىڭ يمپەرياليستىك ساياساتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەمەس، ەلدىڭ ىشىندە رەاكتسيالىق ساياسات جۇرگىزۋ ءۇشىن، بوتەن ويلىلارعا قارسى «كرەست جورىعىن» ۇيىمداستىرۋ ماقساتىندا قارۋ رەتىندە پايدالاندى.
ورىس عالىمى ا.ۆ.كۋكاركيننىڭ پىكىرىنشە XX عاسىردا اقپاراتتىق جاڭالىقتاردىڭ ات توبەلىندەي توپتاردىڭ قولىنا شوعىرلاندىراتىن جەڭ ۇشىنان جالعاسقان «تىزبەكتى بىرلەستىكتەر» قۇرىلا باستاعان. «تىزبەكتى بىرلەستىكتەردىڭ» قۇرىلۋى سالدارىنان تەك گازەت ساندارى ازايىپ عانا قويعان جوق (ماسەلەن، امەريكا قالالارىنىڭ 94%-ندا باسەكەلەسۋشى گازەتتەر مۇلدەم قالماعان), ءبىر قىزىعى ولار كۇن وتكەن سايىن ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقساي باستاعان: ولاردىڭ مازمۇنى مەن رەداكتسيالىق كوممەنتاريلەرى امبەباپ سيپاتىنان ايىرىلدى. اقپاراتتىق اگەنتتىكتەردىڭ قۇرىلۋى جانە ستاندارتتى ماقالالاردىڭ، فەلەتونداردىڭ، قۋاقى اڭگىمەلەردىڭ بىرسىدىرعىلانۋى ۇقساستىقتى ودان ءارى كۇشەيتتى. ورتالىق باسقارۋ ورگاندارىندا دايىندالاتىن «كونسەرۆىلەنگەن» ماقالالار قولدانىسقا ەنىپ، گازەتتەرگە تاۋار رەتىندە ساتىلدى.
جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك كوررەسپوندەنتتەردىڭ قارجىلىق-الەۋمەتتىك احۋالى گازەت-جۋرنالداردى ءىرى كاپيتاليستىك مەكەمەگە (ترەستكە) اينالدىرىپ ۇلگەرگەن ورتالىق اقپارات اگەنتتىكتەرىنە تاۋەلدى ەتتى. ناتيجەسىندە باسىلىمدار حالىقتان گورى ءىرى كومپانيالاردىڭ كوزقاراسىن جاقتايتىن ءماجبۇر كۇيگە ءتۇستى. ويتكەنى، ەركىن باسەكەلەستىك دەگەنىمىز كاپيتاليستىك ەكونوميكانىڭ ۋىسىندا تۇرعان دۇنيە عانا ەدى. تابىس كوزدەرىنىڭ تەڭ جارىمىنان تورتتەن ۇشىنە دەيىنگى مولشەرىن جارناما بەرۋشىلەر تولەگەندىكتەن گازەت-جۋرنال قىزمەتكەرلەرى ولاردىڭ پىكىرىمەن ساناستى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا باسىلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگى دەگەن ۇعىم قۇر ابستراكتسيا عانا بولاتىن.
قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتۋ جاعىنان قىزىلدى-جاسىلدى بەللەتريستيكالىق جۋرنالدار گازەتتەردەن كەم تۇسپەدى. ءبىر جۋرنالدار سەكسۋالدى تاقىرىپتار مەن وسەكتەرگە بوي ۇرسا، ەندى ءبىرى زۇلىمدىق پەن قىلمىستى ۇگىتتەپ اتويلادى. بۇل تەكستەر سۋرەتتەرمەن، كاريكاتۋرالارمەن، ءتۇرلى-ءتۇستى رەپرودۋكتسيالارمەن بەزەندىرىلدى. قاپتاعان يلليۋستراتسيالار مەن سەنتيمەنتالدى فانتازيالار جۋرنالداردى پايداعا كەنەلتتى.
XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا وقىرمانداردىڭ سالماقتى سۇرانىستارىنا ءۇن قاتقان گازەت-جۋرنالدار از بولدى دەۋگە بولمايدى. (مىسالى پروگرەسسيۆتى، ليبەرالدى پىكىرلەرمەن قاتار، كونسەرۆاتورلىق كوزقاراستار دا جۋرناليستەردىڭ نازارىنان تىس قالمادى). بىراق، ولاردىڭ سانى ونداعان مىڭ تيراجبەن عانا شەكتەلەتىن دە، ال ارزانقول جاريالانىمدارعا تولى باسەكەلەستەرىنىڭ تيراجى ميلليوننان اسىپ جىعىلاتىن. جانە ولاردىڭ تابىسى تاڭقالارلىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
باتىس باسپاسوزىندە دايدجەست-جۋرنالداردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. ونىڭ وزگە باسىلىمداردان ەرەكشەلىگى - جاڭالىقتاردى قورىتۋ. دايدجەستىڭ رەداكتورلارى قوعامداعى جانە ومىردەگى مادەني قۇبىلىستاردى ءوز كوزقاراستارىنا لايىقتاپ تۇجىرىمدادى، جەكە تالعامدارىنا ساي قورىتتى، الەمدە ورىن الىپ جاتقان ۋاقيعالاردى ءتۇسىنۋدى «جەڭىلدەتتى». وزدەرىنىڭ كەسىمدى رەداكتسيالىق پىكىرلەرىمەن وقىرمانداردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ەسەپكە المادى، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ ءوز بەتىنشە ويلانۋ قابىلەتىن كەمىتتى.
وقىرمانداردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ويلاۋ مادەنيەتىنە جويقىن اسەر ەتكەن بىردەن-ءبىر الدىڭعى قاتارلى باسىلىم دايدجەست بولعاندىعىن عالىمدار بۇگىندە مويىندايدى. دايدجەستەردىڭ تيراجى اسپانداپ، استرونوميالىق تسيفرلارعا قول جەتكىزدى. ءباسپاسوزدىڭ بۇل ءتيپى قوعامدىق ينستيتۋت دارەجەسىنە ءوستى. دايدجەستەردىڭ ارتىندا كوبىنەسە كەرتارتپا باعىت ۇستانعان ساياسي تۇلعالار تۇردى.
«قاۋىرت جۇمىستىڭ سالدارىنان ويلانۋعا مۇمكىندىگى جوق» ادامدارعا ارنالعان باسىلىمداردىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى - قۋاقى جۋرنالدار. سوراقىلىق پەن ەروتيكاعا قانىققان قۋاقى جۋرنالداردىڭ سانى گازەت تيراجدارىنان كەم تۇسپەدى. 1930 جىلدان باستاپ جۋرنال مەن شاعىن كىتاپشا تۇرىندەگى قوسىمشا تارالىمدار رىنوكقا قايتا شىقتى. 20 جىل وتكەن سوڭ «فوسەت كوميكس كومپاني» جارناما اگەنتتىگى جۇرتشىلىققا ءباسپاسوز نارىعىنداعى قۋاتىن جاريا ەتتى: ەگەر ءبىر ايدىڭ ىشىندە ساتىلعان قۋاقى جۋرنالداردى ءبىر تىزبەكتىڭ بويىنا تىزەتىن بولساق جەردەن ايعا دەيىنگى ارالىقتىڭ تورتتەن ءبىرىن الادى ەكەن.
امەريكان عالىمى ءارى ساياسي كونسەرۆاتور گارري وۆەرستريت «جەتىلگەن سانا» كىتابىندا اقپاراتتىق مايدانعا سىني كوزبەن زەر سالادى: «ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزدى قالىپتاستىرۋعا ءتورت قوعامدىق ينستيتۋت ۇزدىكسىز ىقپال ەتەدى: ءباسپاسوز، راديو، كينو جانە جارناما. بۇدان شىعاتىن پسيحولوگيالىق ءمانى بار زاڭدى سۇراق: ولاردىڭ ىقپالى ادامنىڭ ساناسىن وسىرە مە، الدە وشىرە مە؟» - دەپ ۋايىمىن جاسىرمايدى.
IV <!--pagebreak--><!--pagebreak-->
جوعارىداعى تورتەۋ تەحنيكالىق تۇرعىدان مىقتى جاراقتانعاندىقتان مادەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگىن قۇرايدى. دەسەك تە ەستە ۇستاۋ كەرەك: بۇلار باستى يگىلىگى تاۋار قۇنى بولىپ تابىلاتىن اقشا جاساۋشى مادەنيەتتەر. ەگەر كاسىپكەر تاۋارىن ارشىنمەن ولشەسە، ول ءبىرىنشى كەزەكتە قارجىلىق ولشەم بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار مورال مەن جەتىلگەن سانانى تاربيەلەيتىن رۋحاني باسەكەنىڭ كوزى ەمەس، اقشالاي تابىستى كوزدەگەن مادەني بيزنەس وشاقتارى.
پايداعا كەنەلۋ نىساناعا اينالعان كەزدە بيزنەس وكىلدەرى قالىڭ جۇرتتىڭ قالاۋى مەن اڭساعان زاتىن تىنباي ىزدەستىرەدى. ءىلىمى تەرەڭ ازعانتاي ادامداردىڭ تالعامىن «تاماقتاندىرۋ» ەكونوميكالىق ءتيىمسىز بولعاندىقتان وعان نازار اۋدارىلمايدى. پايداكۇنەمدەر ەلدىڭ ءبىلىمى مەن تالعامىن وسىرۋگە قۇلىقتى ەمەس. ويتكەنى، تانىم وسسە حالىقتىڭ سۇرانىسى مەن تالعامى وزگەرىپ كەتەدى دە كليەنتتەر سانى كۇرت ازايادى. بيزنەس قۇرىلىمدارى جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، بانكروتقا ۇشىرايدى. تاۋار ءوندىرۋ جانە ساۋدا-ساتتىق كوپشىلىكتىڭ «سۇلۋ كەلبەتىنە» سيقىرلانعان. تۇتىنۋشىلاردىڭ نازارى قايدا بۇرىلسا بيزنەس وكىلدەرى دە الەك بولىپ ولاردىڭ سيقىرلى جۇزىنە قاراي ىڭعايلانا اۋناپ توڭكەرىلەدى. وقىرمانداردىڭ نازارىن اۋدارىپ الۋ ءۇشىن ولاردى تاڭ ازاننان وقىس اقپاراتپەن تاڭ قالدىرىپ، گازەتتىڭ ءبىر بەتىنەن ەكىنشى بەتىنە، ءۇشىنشى بەتىنە اۋىسقان سايىن تىڭ جاڭالىقتارمەن قانىقتىرۋى ءتيىس. گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ۇلكەن ارىپتەرمەن جاڭاشىل ءارى درامالىق اقپاراتتاردىڭ ايقايلاپ تۇرعانى قۇبا-قۇپ. قىسقاسىن ايتقاندا كۇندەلىكتى وقيعالار ءبىر-بىرىنە ۇقساماعانى ابزال. وتكەن كۇننىڭ ەنشىسىندەگى بۇيىمتايدى ءسوز قىلۋ، ەسكىرگەن اڭگىمەلەردى قايتالاۋ وقىرمانداردى جالىقتىرىپ جىبەرەتىندىكتەن، گازەت بەتتەرى ولاردان ايرىقشا حابارلارعا تولى بولۋى كەرەك. راس، ادامنىڭ اقىلى وي جۇگىرتۋ ارقىلى، ناقتى قۇندىلىقتاردى سەزىمتالدىقپەن قابىلداۋ ارقىلى جانە ومىردە ورىن الىپ جاتقان وقيعالارعا نازار اۋدارا قاراۋ ارقىلى ەسكىلىكتىڭ مي باتپاعىنان سىتىلىپ شىعۋعا قابىلەتتى. الايدا، بۇل ءادىس ءبىر ساتتىك الدانىش عانا، مالىمەتتەرى مەن ساندىق كورسەتكىشتەرى الماعايىپ وزگەرىپ تۇراتىن ءار زاماننىڭ ورتاق تالابىنا ساي فورمۋلا ەمەس. بويكۇيەزدىكتەن، مورالدىڭ السىرەۋىنەن ادام ءوزىن-ءوزى تانۋ ارقىلى جانە رۋحاني الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ارىلادى. ال، اقپاراتپەن الداۋسىراتۋدىڭ پايداسىز بولعاندىعى بىلاي تۇرسىن، جاڭالىقتار بۇقارالىق وندىرىسكە نەگىزدەلگەندىكتەن ادامعا زيانىن تيگىزەدى. بۇقارالىق مادەنيەت ادامنان جەكە ينتەللەكت پەن نازىك ينتۋيتسيانى تالاپ ەتپەيدى. مازاسىزدىقتىڭ تۇنەگىنەن تەك ەلىكتىرەتىن، سەزىمدى تولقىتاتىن اقپاراتتار اعىنىمەن شىعارۋدى ماقسات ەتەدى.
ارينە، باتىستاعى باق-تاردىڭ بارلىعى بىردەي شىنايى فاكتلەردى جاريالامايدى دەسەك، ونىمىز اعات بولار ەدى. بىراق بۇل جەردە باستى باعدار جايلى اڭگىمە بولىپ جاتىر. «ۆاشينگتون پوست» گازەتىنىڭ بۇرىنعى باس رەداكتورى مەنكەن: «ادىلەتتى جۋرناليستيكا دەگەنىمىز - ميف. سەنساتسيا مەن «كرەست جورىقتارى» - گازەت ونەركاسىبى موينىنداعى قارعىس تاڭباسى» - دەگەن بولاتىن. ونىڭ پىكىرىنشە اقش گازەتتەرى وركەندەۋ مەن ادىلەتتىلىكتى قاتار الىپ جۇرە المايدى، باسىلىم بەتتەرىندەگى ەركىندىك پەن بوستاندىق تۋرالى اڭگىمەلەر مەن ساراپتامالار مەيلىنشە ەكىجۇزدىلەنگەن. ءدال وسى سىقپىتىمەن بۇقارالىق مادەني ءوندىرىس ەكىنشى كەزەڭگە اياق باستى: بۇل كەزەڭدەگى سالتاناتتى شەرۋدى كينو، راديو جانە تەلەديدار ءىلىپ اكەتتى.
كينونىڭ اسەرى
كينەماتوگرافيا (گولليۆۋد) بۇقارالىق باسىلىم-داردىڭ قوجايىندارى باستاپ بەرگەن يدەيالاردى، ەكونوميكالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق ادىستەردى وڭدەۋدى جالعاستىرىپ عانا قويماي كوركەم تۋىندىلارمەن قارۋلانعان كونۆەيەرلى ءوندىرىستىڭ جارنامالىق-ۇگىت جانە كوممەرتسيالىق ماقساتتارىن ايقىنداپ بەردى. ول كونتۋرى «ادەبيەت ونەركاسىبىندە» بەلگىلەنگەن بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ەستەتيكالىق پرينتسيپتەرىنىڭ ىرگەتاسىن بەكىتتى. كينەماتوگرافتار كورەرمەندەردى تارتۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرىن ويلاپ تاپتى، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىسى - يلليۋزيامەن ەلىكتىرۋ. مۇنى جاقسى تۇيسىنگەن كينوبيزنەسمەندەر تىنىشسىزدىقتىڭ ازابىنان ءبىر مەزەت بولسا دا ازات ەتەتىن، جاندى جادىراتاتىن يلليۋزيالاردى حالىققا تارتۋ ەتتى. ومىردەن ءتۇڭىلىپ باز كەشكەندەرگە «قيال سىيلاۋ» ارقىلى كينو كاسىبى ءىرى مامانداندىرىلعان كاسىپورىنعا اينالدى. كينوفيلم ادامداردىڭ رۋحاني ورلەۋىن جانە ولاردىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن شەشۋدى ماقسات ەتىپ قويمادى. شىنايى ومىرگە قاتىسى از وي-قيالدار ادامداردىڭ ساناسىنا ەركىن ورىن تەپتى. تۇرعىندار قيالعا بەرىلۋ ءۇشىن قايتا-قايتا كينوتەاترلارعا باس سۇعۋدى ادەت قىلدى. بۇل اقشاعا قارق بولۋدىڭ تاماشا جۇيەسى ەدى. روماندار مەن درامالار كينورەجيسسەرلەردىڭ ديىرمەنىنەن وتكەندە مۇلدەم باسقاشا سيپاتقا ەندى: ادەبي كوركەم جانرلار ەكران بەتىنە ارمانعا مۇقتاج جانداردىڭ تۇتىنىمىنا دالمە-ءدال سايكەستەنىپ شىعاتىن. گولليۆۋد ەسكاپيزمدى (اعىل. escape - «قاشۋ»، «قۇتىلۋ» دەگەن ماعىنادا، شىنايىلىقتان يلليۋزياعا ۇمتىلۋى) جارنامالاۋعا مۇددەلى ەدى. جارناماعا قۇيىلعان قارجى كاپيتاليستەردىڭ مۇددەسىنە وراي كورەرمەندەردىڭ ەموتسيانالدى ءدۇبارا كوڭىل-كۇيى مەن تۇماندى سانا-سەزىمىن بىرقالىپتى ۇستاۋعا قىزمەت ەتتى. گولليۆۋدتىڭ كينوونىمدەرى دوڭىزتالعامدىلاردىڭ قورەگى ىسپەتتى بولدى.
ءبىرشاما كينو شەبەرلەرى گولليۆۋدتىڭ ىزعارىنا قارسى تۇرا الدى، بىراق ولاردىڭ شىعارماشىلىعى ءتۇرلى قۇقىقتىق جانە كوممۋنيكاتسيالىق زاڭداردىڭ مازمۇنىنا لايىق بولماعاندىقتان قولداۋ تابا العان جوق.
كينو - بۇقارالىق مادەني تەتىكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جويقىنى. 100 رومان جابىلىپ باسا كوكتەپ كىرە الماعان سانانى ءبىر كينو وپ-وڭاي جاۋلاپ الا الادى. ادامنىڭ ميى «بوس» بولۋدى قالامايدى. ەگەر مي «بوس» بولسا، پەندە تىرشىلىك يەسى رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى. سول سەبەپتى ول جاعىمدى اقپاراتتارعا مۇقتاج. كوپ جانداردىڭ جالعىزدىقتى سەرىك ەتۋگە ءتوزىمسىز ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سانانىڭ جوعارى-تومەندىگى كوكەيگە قونعان قۇندىلىقتاردىڭ قۇنىمەن ولشەنەدى. مادەني سوعىس دەگەنىمىز - ادامزاتتىڭ ميىنداعى «تەرريتورياعا» تالاس. كينونىڭ قۇدىرەتى سول: بۇرىنعى دۇنيەتانىمدى توڭكەرىپ تاستاپ، جاڭا كوزقاراسقا بەتبۇرىس جاساي الاتىندىعىندا. قۇددى اتوم بومباسى ءتارىزدى. كۇنى كەشەگە دەيىن ارسىزدىقتىڭ، يمانسىزدىقتىڭ بەلگىسى سانالعان كورىنىستەردىڭ بۇگىندە زاماناۋي ستاندارتقا ءتۇسۋى كينولاردىڭ ارقاسى.
امەريكاندىق ءبىر جازۋشى ايتپاقشى «ادام جەكسۇرىندىقتى كىتاپتان وقىسا جيىركەنەدى، كينودان كورسە قۇمارلانادى». 400 بەت رومان جازىپ ازەر بايانداپ بەرەتىن ۋاقيعالاردى 4 مينوتتىك كادرگە سىيعىزىپ جىبەرەتىن كينورەجيسسەرلەردى اقىل-ويدىڭ دەڭگەيىنە وزگەرىس ەنگىزە الاتىن ءپۋلتتى قولىنا ۇستاعان تاساداعى كاردينالدار دەسە دە بولادى. كورەرمەن كينو كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەۋ ارقىلى، قيالعا كوگەندەلە وتىرىپ كينوجاساۋشىلاردىڭ نازارىنا كىرىپتار بولعانىن بايقاماي قالادى.
ىقشامدىلىعى، سيۋجەت سىيىمدىلىعى، كورىنىس-تەردى «تىرىدەي» سۋرەتتەۋى كينووندىرىسىن بۇكىل مادەني جاھاندانۋدىڭ العى شەبىنە شىعاردى. باسىنا شلياپا كيگەن، اۋزىنا جۋان تەمەكى قىستىرعان، ۇناماعان ادامدارىن بەلىنە جاپسىرعان تاپانشاسىن سۋىرىپ الىپ اتىپ تاستاي سالاتىن كوۆبويلار، جالعىز ءوزى ءبىر توپ ادامدى تۋ تالاقاي ەتەتىن، ماڭايىنداعىلارعا مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن كوشە «قاھارماندارى»، كۇيەۋىن قۇتقارۋ ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالاتىن «پاتريوت» ايەلدەر، ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ اتا-اناسى مەن ۇستازدارىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇياتىن جاس جەتكىنشەكتەر، جالاڭاش ەركەكتەر مەن قىز-كەلىنشەكتەر، ساسىق نامىستى تۋ ەتىپ ۇيىمداسا قالاتىن جىگىتسىماقتار مەن قىزسىماقتار ەكراننىڭ كوركى بولىپ، كورەرمەننىڭ كوكىرەگىندەگى الدەبىر جەلىك سەزىممەن، بەدەلسىز مەنمەندىكپەن اۋىز جالاسىپ جاتتى. كينو كەيىپكەرلەرى جۇرتتىڭ كۇندىز قيالىندا، تۇندە تۇسىندە ءجۇردى. نارىق زامانى باسقا كەزەڭدەردەن ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇرىن كىتاپتى اۋدارىپ-توڭكەرىپ وقيتىن حالىق تۇرمىستىق مۇقتاجدىقتىڭ سارساڭىنا ۇرىندى. تاۋلىك بويى تيىن ءۇشىن تىنىمسىز تىرباڭدايتىن جانداردىڭ كىتاپ وقىپ وتىرۋعا ۋاقىتى دا جوق. ولارعا تاريحتى بولسىن، ساياساتتى بولسىن، استرونوميانى بولسىن كوركەم ءارى تۇسىنىكتى تۇردە جەتكىزە الاتىن مەحانيزم كەرەك بولدى. بۇعان كينو مەن ۆيدەوروليكتەر تاپتىرماس قۇرال ەدى. بۇگىندە الەكساندر ماكەدونسكي مەن كولچاك تۋرالى سان ءتۇرلى پىكىرلەردەن، كىتاپتاردان، مونوگرافيالاردان گورى «الەكساندر» مەن «ادميرال كولچاك» ءفيلمى حالىقتىڭ جانىنا جاقىن. گومەردىڭ «ترويا» جىرى گولليۆۋدتىڭ «ترويا» فيلمىنە ورىن بوساتتى. اتستەكتەر تۋرالى كىتاپ وقىعاننان گورى مەل گيبسوننىڭ «اپوكاليپسيس» ءفيلمىن كورە سالعان ابزال.
كينو - كوپشىلىككە كەڭ تاراعان قولجەتىمدى دۇنيە. تەلەديدار ارقىلى كۇن سايىن كورسەتىلىپ جاتقاندىقتان، كينو ديسكىسىن ساتاتىن نۇكتەلەر ءار ەلۋ مەتر سايىن كەزدەسەتىندىكتەن ادامدار ونى كورۋگە كوپ ۋاقىتىن جۇمسايدى. كينونىڭ ىقپالى قانشالىقتى ەكەنىن ەشكىم ءدال ولشەپ بەرە الماسا دا، ونىڭ بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
جاسوسپىرىمدەر كينو تاماشالاعاندا سۇيىكتى كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەپ سويلەۋدى، ولارعا ۇقساپ كورگەندەرىن ىسكە اسىرۋدى ادەتكە اينالدىرادى. ۇنامسىز مىنەز-قۇلىقپەن سۋرەتتەلگەن جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى كۋمير سانايدى. سۇيىكتى اكتەرلەرى مەن اكتريسالارى جاساپ جاتقان كۇنالى ىستەردى كۇنا دەپ قارامايدى. ويتكەنى ول ارەكەتتى ونىڭ ماقتان تۇتاتىن، ءپىر سانايتىن ارتىستەرى سومداپ جاتىر.
جاستار ءجۇرىس-تۇرىسىن كينوعا قاراپ قالىپتاستىرادى. سونىمەن قاتار فيلمدەردەن قۇندىلىقتار مەن يدەالداردى يگەرەدى. ومىرگە قالىپتى كوزقاراسى بار جانە ومىرلىك تاجىريبەسى جوعارى ورتا جانە ەگدە جاستاعى ادامدارمەن سالىستىرعاندا جاستار ەكران بەتىندەگى كورىنىستەردى بويلارىنا ەش سىنسىز كوشىرىپ الادى.
كينو قوعامدى اۋدارىپ-توڭكەرۋگە قاۋقارلى. 1916 جىلى رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترى ا.ن.حۆوستوۆ كينەماتوگرافياعا مەملەكەتتىك مونوپوليا ورناتۋدى جاقتاپ ءسوز سويلەدى. ونىڭ پىكىرىنشە كينو تەك حالىقتى تاربيەلەۋمەن (كوڭىلىن كوتەرۋمەن ەمەس) اينالىسۋى كەرەك. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كينو تاربيە ءارى قوعامعا يدەولوگيالىق ىقپال ەتەتىن قۇرال بولدى. قازىرگى تاڭدا كينەماتوگرافيا ساياسي ومىرگە دە، الەۋمەتتىك ومىرگە دە اسەر ەتەتىن بىردەن-ءبىر اقپاراتتىق تەتىك.
كينو كورەرمەندى تاربيەلەۋشى ءارى وعان ىقپال ەتۋشى جۇيە بولعاندىقتان كينوفيلمدى تۇسىرۋشىلەردىڭ رۋحاني جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى بولۋى مىندەت. زاماناۋي كينوشەبەرلەر بۇل جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇدەسىنەن شىققان جوق. ساتقىندىقتى، جەكسۇرىندىقتى، قانىشەرلىكتى، ەكىجۇزدىلىكتى اسا جوعارى سيمپاتيامەن سيپاتتاۋدا كينوگەرلەر الدىنا جان سالماۋدا. ولاردىڭ كوزقاراستارى الەمدى زۇلىمدىق بيلەيدىگە سايادى. جاقسىلىق ۇنەمى جانىشتالىپ جاتۋى شارت. كينوگەرلەردىڭ وسى تارىزدەس نيگيليستىك فيلوسوفياسى عالامدى قۇداي باسقارىپ تۇرعاندىعى، اق پەن قارانىڭ ايقاسىنداعى اقىرعا جەڭىسكە اق جاقتىڭ يە بولاتىندىعى جونىندە اقيقات تانىمداردى بۇرمالايدى. زورلىق-زومبىلىق ەكراننىڭ سانىنە اينالعالى قاشان. ول ازداي ونى شات-شادىمان كوڭىل-كۇيمەن جالعاستىرىپ جىبەرەدى. كۇشتەۋدى، زورلاۋدى كينوعا ەندىرۋ قىلمىسقا تەڭ، سەبەبى ول كورەرمەندەردى جەڭىلتەكتىككە جانە جەڭىل ويعا اۋەستەندىرەدى.
كەك قۋ - بۇگىنگى كينو ونەرىنىڭ بىلدىرتپەي تىقپالاپ جاتقان جىمىسقي يدەياسى. تۋعان-تۋىسقاندارى مەن دوستارى ءۇشىن كەك الۋدى ادىلەتتىلىككە جاتقىزادى جانە سول ءۇشىن ادام ءولتىرۋدى قىلمىس سانامايدى.
كينەماتوگرافيادا جىنىستىق جاقىندىقتى اسپەتتەيتىن ەكى جانر بار: ەروتيكالىق جانە پورنوگرافيالىق فيلمدەر. كينوگەرلەر ءۇشىن بۇل ەكەۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىكتەرى بولعانىمەن، مورالدىق كوزقاراسپەن الىپ قاراعاندا بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق. ەكەۋى دە ارسىزدىق. جالاڭاش دەنەلەر مەن جىنىستىق اكتىلەر وزگە جانرلاردا دا كورىنىس بەرەدى. كورەرمەندەردى تارتۋدىڭ تاپتىرماس جولى. ونى وزدەرى دە جاسىرمايدى. مىسالى، اعىلشىن رەجيسسەرى پيتەر گرەنۋيدىڭ سوزىنشە، جۇرت قىزىعاتىن، ادامداردىڭ اۋەسىن اشاتىن ەكى نارسە بولسا، ونىڭ ءبىرى - سەكس. بىراق، سەكسۋالدى كورىنىستەر مەن جالاڭاش دەنەلەر مورالدىق بىتىراڭقىلىقتى تۋعىزادى. جەلىك سەزىمنىڭ بيلەۋىمەن سانالى جانە ساناسىز تۇردە كۇناعا اياق باستىرتادى. ەكىنشى جاعىنان كينوعا تۇسۋشىلەردىڭ ابىرويىنا ورنى تولماس نۇقسان كەلتىرەدى. اكتەرلەر جابايى سەزىمنىڭ وبەكتىسىنە اينالىپ كەتەدى. نەكە جانە وتباسى ينستيتۋتىن قيراتىپ، سەكسۋالدى ۇستامسىزدىققا بوي ۇرعىزدىرتادى. جالاڭاش دەنە مەن جىنىستىق اكت كورىنىسىنە قاراۋ - ۇياتسىزدىق. اتالعان كورىنىستەر ادامنىڭ ىشكى الەمى مەن سۇق كوزدەردەن تاسالايتىن ماحاببات قۇپيالارىنا قورعان بولاتىن ۇيات-يبا قاسيەتتەرىن جويادى.
اتىس-شابىسقا، زورلىق-زومبىلىققا، ۋ-شۋعا تولى فيلمدەر وسكەلەڭ ۇرپاقتى تۇسىنىكسىز قورقىنىش سەزىمدەرىنە، اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىققا ۇشىراتىپ، ال بۇل ءوز كەزەگىندە باس اۋرۋىنا، باس اينالۋىنا، ەسىنەن اداسۋعا، جۇيكەنىڭ جۇقارۋىنا ۇلاستى. جاس جەتكىنشەكتەردى ەرتە ەسەيتىپ، الپىستى القىمداعانداردى جاس بالاشا شولجاڭداتتى.
قازاقستاننىڭ مادەني كەلبەتى وزگەرۋدە
مادەني رەۆوليۋتسيا دەگەنىمىز - وتكەندى سۇزگىدەن وتكىزۋ، مادەني تۇرمىستى قايتا قۇرۋ. ونىڭ قۇندىلىقتارى جەكەلەگەن يدەولوگتاردىڭ قاداعالاۋىمەن جاڭادان جاساقتالادى. قوعامنىڭ قاجىماس كۇشى ولار سۇرىپتاعان قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا جۇمسالادى. قازاقتا «قىتاي قايىس نوقتا بولسا، ورىس تەمىر نوقتا» دەگەن ءسوز بار. قايىستى سۋعا سالساڭ سوزىلادى ەكەن. سوزىلعان نوقتادان باسىڭدى سۋىرىپ الۋعا، يەگىڭدى كەمسەڭدەتۋگە مۇرشاڭ بار. سودان بولار قىتايدىڭ تۇرمەسىنە توعىتىلعان اتالارىمىزدان وقتىن-وقتىن حابارلار، كىتاپتار جەتىپ تۇردى. ماسەلەن، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» تريلوگياسى سوعان ايعاق. ال، كوزى كوك اعايىننىڭ تەمىر نوقتاسى تالاي جاننىڭ باس سۇيەگىن قىسىپ سىندىردى. قۋعىنعا ۇشىراپ، قيىرعا ايدالعان قازاق زيالىلارى مەن مارعاسقالارىنىڭ ىشىندە يمان ءجۇسىپ پەن بالۋان شولاقتىڭ اندەرى سالەم بولىپ جەتكەنى بولماسا، قالعاندارىندا بارعان ءىز بار دا، قايتقان ءىز جوق. چەكيستەردىڭ تەگەۋرىندى تەپكىسى ءبىزدى تىرپ ەتكىزبەدى. «حالىقتار تۇرمەسى» اتالعان كەڭەس يمپەرياسى دەگەنىنە كونبەگەندەردى، ايتقانىنا يلانباعانداردى اياۋسىز ازاپتادى. قىزىل وكىمەتتىڭ «ايتقانى» مەن «دەگەنى» دەپ وتىرعانىمىز - ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قالىڭ بۇقاراعا ۇسىنعان ماتەرياليستىك سيپاتتاعى الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق تانىمى، پارامەترلەرى سوتسياليستىك ولشەممەن عانا شەكتەلگەن ماركستىك-لەنيندىك كوزقاراسى. بۇل كوزقاراسقا سايكەس كەلمەگەندەر ساۋاتسىزدار قاتارىنا جاتقىزىلدى. قازاقتىڭ شىعىس حالقى ەكەندىگى، تۇركى تىلدەس قاۋىمعا جاتاتىندىعى ەسەپكە الىنبادى. سول زاماندا تۇرىك، پارسى، اراب جانە ت.ب. شىعىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن ءبىلىمدارلار دالامىزدا جەتەرلىك ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تىلىمەن ايتقاندا «قازاق دالاسىندا سامارقان، بۇقارا، ستامبۇل، قازان مەكتەپ-مەدرەسەلەرى مەن ت.ب. مۇسىلمان ورتالىقتارىندا ءتالىم العان ناۋان سياقتى حازىرەتتەر بارشىلىق. قازاقتىڭ قانشا پايىزى ساۋاتتى ەكەنىن ءدال ايتۋ قيىن، ويتكەنى ءىلىم قۇپيا تۇردە بەرىلىپ، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر قاعاز بەتىنە تۇسپەيدى».
ال، بولشەۆيكتەردىڭ ويىنشا ءبىز قاراڭعى ەدىك. ءومىر بويى مال سوڭىنان جۇرگەننەن باسقانى بىلمەپپىز. ماركستىك-لەنيندىك كوزقاراسقا ساي كەلمەگەن حالىقتاردىڭ اراسىنا شۇعىل تۇردە اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. «بۇل بۇراتانالاردىڭ كوزىن كوممۋنيستىك تاربيەمەن اشپاساق باسقا جول جوق»، - دەپ شەشكەن قىزىل كوميسسارلار وسىنداي پيعىلمەن قازاق ساحاراسىنا ساناق جۇرگىزدى. XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا قازاقستان حالقىنىڭ 2%-نىڭ عانا وقۋ-جازۋدان حابارى بار بوپ شىقتى. قالعاندارى قىپ-قىزىل ماقاۋ ەكەن.
1919 جىلى حالىق كوميسسارلار كەڭەسى ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەس جونىندەگى دەكرەت قابىلداپ، 8 جاس پەن 50 جاس ارالىعىنداعى بۇكىل ازاماتتار مەن ازاماتشالار پارتيالىق ءبىلىم الۋعا مىندەتتى بولدى. 1923 جىلى «ساۋاتسىزدىق جويىلسىن» ەرىكتىلەر قوعامى قۇرىلدى. شىن مانىندە ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ساياساتىنىڭ ارتىندا قازاق مادەنيەتىن قۇرتۋدىڭ جىمىسقى ساياساتى تۇرعان ەدى.
كەڭەس وكىمەتى يدەولوگتارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ساناسىنا جاساعان ەڭ جويقىن شابۋىلى - ءالفاۆيتتى ءۇش رەت وزگەرتۋ بولدى: اراب جازۋىنان لاتىن الفاۆيتىنە (1930), لاتىن ارپىنەن كيريلليتساعا (1937) اۋىستى. ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىننىڭ ساناسى ەكى رەت «تازارتىلىپ» تۋعان تاريحي جادىنان كەسىلىپ قالدى. قىزىل يدەولوگياعا قىزمەت ەتەتىن ەڭبەكتەر عانا جاڭا الفاۆيت تىلىنە كوشىرىلدى. مادەني توڭكەرىس حالىقتىڭ ساۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەمەس، «جاڭا ادام»، ياعني «ماڭگۇرتتەر» دايارلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ويلاپ تابىلعان امال بولاتىن. بيىل سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسقان عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ ءوزىنىڭ «قازاق قالاي ماڭگۇرتتەندى؟» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ قولىمەن جازىلىپ، باسىلىم كورگەن ۇلتتىق رۋحتاعى تۋىندىلارى دا تۇتاس جويىلدى. كەيدە ولاردىڭ اتىن اتاپ، ولەڭىن جاتقا بىلەتىندەردىڭ ءوزى حالىق جاۋى رەتىندە ۇستالىپ جاتتى. ونى ستۋدەنتتىك شاقتا - 1951 جىلعى قازاقستانداعى يدەولوگيالىق كۇرەس كەزىندە كوزىمىزبەن كورىپ، ۇرەيلەنىپ وستىك ەمەس پە؟! قازاق فيلولوگياسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە بىزدەر اتا ۇرپاقتىڭ رۋحاني مۇراسىنان مۇلدە بەيحابار قالعانىمىزدى كەش ۇعىندىق. ولاردىڭ تۋىندىسىن جاسىرىن بولسا دا وقىپ بىلۋگە قازاق جازۋ الىپپەسىنىڭ لاتىنشاعا، ارتىنشا ورىسشاعا اۋىسىپ كەتۋىنەن وقۋعا شامامىز كەلمەدى. گولوششەكيننىڭ زىميان ويى مەن تىلەگى الدىمىزدان شىقتى. وتكەن تاريحىمىزدى تانىپ بىلۋگە ۇمتىلىسىمىز دالاعا كەتىپ، كۇن وتكەن سايىن ماڭگۇرتتەنە بەردىك».
50-جىلدارى اشىلعان 7 جىلدىق مەكتەپتەر، 60-جىلدارى اشىلعان 8 جىلدىق مەكتەپتەر، 70 جىلدارى اشىلعان ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر ورتالىق كوميتەت بەكىتىپ بەرگەن كەڭەستىك ءبىلىمنىڭ شەكاراسىنان اتتاپ شىقپادى. كوممۋنيزم دەگەن ساعىم يدەيانى نۇسقا عىپ كورسەتتى دە، ءتول مادەنيەتىن ۇمىتقان اش قۇرساق ۇرپاقتىڭ ساناسىنا پارتيالىق جەڭىستەردى، داڭعازا ۇرانداردى، كوپىرمە ۋادەلەردى ءۇيىپ توكتى.
1930 جىلدارى ىسكە اسقان ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى دا حالىقتى كوممۋنيستىك تاربيەگە يكەمدەۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلدى. حالىق كوپ شوعىرلانعان ايماققا قانداي دا ءبىر يدەيانى ءسىڭىرۋ وڭاي. قاۋىمنىڭ پسيحولوگياسى جونىندە كىتاپ جازعان فيلوسوف ەلياس كانەتتي جازعانداي ادامدار تىعىز شوعىرلانعان ورتاعا جەلوكپەلىك، ماستىق سياقتى بەيسانا تىرشىلىكتى ءسىڭىرۋ قيىندىق تۋدىرمايدى، توبىرلىق ساناعا ۇرىنعان ساتتەن باستاپ ونداعى ادامدار ىرىقسىز تۇردە دەربەستىگىنەن ايىرىلادى. قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر سۇرگەندىكتەن، تابيعاتقا جاقىن بولدى. قۇر سوزگە ەرىپ كەتۋ وتە سيرەك ۇشىراساتىن. جاراتىلىس پەن قاراپايىم جاننىڭ اراسىنداعى نازىك بايلانىس، كەلىمسەك يدەيالاردىڭ كىرىپ كەتۋىنە بوگەت جاسايتىن. 30-شى جىلدارداعى رەفورما نەگىزىندە قالىپتاسقان كولحوزدار، سوۆحوزدار كومپارتيا باسشىلارىنىڭ ۋىلدىرىق شاشاتىن مەكەنىنە اينالدى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز، قورادان ورىسكە قاراي ءبىر قويدى ايداپ اپارعان وڭاي ما، الدە ءبىر وتار قويدى الدىڭا سالىپ ايداعان وڭاي ما؟ ارينە، وتار قوي ايداعانعا تەز جۇرەدى. جالعىز قوي ماڭىراپ، وندا-مۇندا قاشىپ شوپاننىڭ ىعىرىن شىعارادى، ونى تەك موينىنا ءجىپ بايلاپ سۇيرەلەۋگە تۋرا كەلەدى.
1913 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە قازاق حالقىنىڭ سانى 6 ميلليونعا جەتكەنىن سۇيىنشىلەپ حابارلادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە حالىق سانى جونىنەن تۇركيادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الاتىنىمىزدى قۋانا جەتكىزدى. الايدا، ارادا 35 جىلداي ۋاقىت وتكەندە قازاق جۇرتىنىڭ سانى 1,5 ميلليونعا دەيىن تومەندەدى. ءالسىن-ءالسىن ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتار، دۇركىن-دۇركىن جۇرگىزىلگەن سوعىستار 4,5 ميلليون قازاقتىڭ باسىن جۇتىپتى. بۇل تسيفرلار كوشپەندىلەردى جەر بەتىنەن جويۋ ادەيى ۇيىمداستىرىلعان گەنوتسيد ەكەنىن كورسەتەدى. قالعان 1,5 ميلليون ادامدى قىرىپ جىبەرۋ دە قيىن ەمەس-ءتى. بىراق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءسوتسياليزمنىڭ جاۋى كوپ ەكەندىگىنە بولشەۆيكتەردىڭ كوزىن جەتكىزدى. كوممۋنيستىك جۇماقتى كاپيتاليستەردىڭ باسقىنشىلىعىنان قورعايتىن، قولىنا قارۋ ۇستاي الاتىن بۇراتانالار قىراعى چەكيستەرگە ءالى دە كەرەك ەكەن. سوتسياليستىك قوعام مەن كاپيتاليستىك قوعام اراسىنداعى قىرعي-قاباق پەن باسەكە باتىس ەلدەرىندەگى ازعىندىقتان، قىزىل وكىمەتتىڭ كەلەسى قاندى قىرعىنىنان ءبىزدى قالقان ءتارىزدى قورعادى. كومپارتيانىڭ قىزىل قىراندارى قاراماعىنداعى حالىقتاردى كاپيتاليست دۇشپاندارىنان «قىزعاندى». سىرتتان جاۋ كەلىپ قالار-اۋ دەگەن قاۋىپپەن ءبىزدى اسكەري رەزەرۆتە ۇستادى. وعان دەيىن ورتالىقتى كەرەك-جاراقپەن، شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتەتىن جۇمىسشى تابىن قۇراي تۇردىق. ولاردىڭ ءبىزدى اياعانىنان، مۇسىركەگەنىنەن ەمەس، ءبىز ولارعا كەرەك بولعاننان ءتىرى قالىپپىز. ءتىرى جۇرگەندەرىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان ءالى دە قىسىپ ۇستاۋ قاجەت بولدى. «بۇيىرامىن»، «ورىندالسىن»، «مىندەتتەلسىن» دەپ اياقتالاتىن جوعارىدان جەتكەن ديرەكتيۆالار سول كەزدە كۇشىنە ءمىندى. «بۇل لەنين اتامىز، بۇل لەنين بابامىز» دەگەن ولەڭ جولدارى ءوزىن پاتريوتپىن دەپ ەسەپتەيتىن ءاربىر جاننىڭ اۋزىندا ءجۇردى. 37-38-ءشى جىلدارى قىرىلىپ كەتكەن ينتەللەگەنتسيانىڭ كوزىن كورگەندەر قاتاڭ تسەنزۋرانىڭ باقىلاۋىمەن عۇمىر كەشتى. تۋعان تاريحىنان كەسىلىپ، مايىپ بولعان حالىقتىڭ مۇگەدەك كەيپى عارىشتاعى، تىڭ يگەرۋدەگى، بەسجىلدىقتاعى جەتىستىكتەرمەن كومكەرىلدى. بۇنىڭ ءبارى ورىستىڭ تەمىر نوقتاسى. بىراق كوپ ۇزاماي كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، تەمىر نوقتا سىندى. تاۋەلسىزدىك دەپ بورىگىمىزدى اسپانعا اتقانمەن، سول مەزەتتەن باستاپ باتىستىق جاھاندانۋ شەكارامىزعا باسا كوكتەپ كىردى. جاھاندانۋ قايىس نوقتا دا، تەمىر نوقتا دا ەمەس. ورمەك. جاي ورمەك ەمەس. اباي ايتقان «ەل بۇزىلسا سالاتىن شايتاننىڭ ورمەگى». پەندەنىڭ بويىنداعى جەلىك سەزىمدى قوزدىرىپ وزىنە قاراي تارتىپ، تۇزاعىنا ءتۇسىردى. تۇرمەدەن شىعىپ، تۇتقىننان بوساعان جارىمجان پەندەنىڭ قىلمىسقا، بۇزاقىلىققا، زيناقورلىققا، جەزوكشەلىككە ءۇيىر بولاتىنى سياقتى «حالىقتار تۇرمەسىنەن» قۇتىلعان بىزدەر سان ءتۇرلى ارسىزدىقتى تالعاماي قابىلداي بەردىك. وزگەنىڭ ورمەگى قاراپايىم ەلگە ورنەك ءتارىزدى كورىندى. ەرىككەنگە ەرمەك، كەمىرگەنگە كەرمەك تابىلدى.
2005 جىلى «كوشپەندىلەر» ءفيلمى ءتۇسىرىلدى. ءفيلمنىڭ ستسەناريى ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» كىتابى نەگىزىندە دايىندالدى. 70-جىلدارى جارىق كورگەن شىعارما تسەنزۋرانىڭ يلەۋىنەن ابدەن وتكەندىكتەن، حاندار مەن باتىرلارعا، ولاردىڭ انالارى مەن جارلارىنا ءتان ەمەس وبرازدار رومانعا ەندى. ەگەمەندى ەل بولعان سوڭ تۇسىرىلگەن كينومىزدا تىكسىنتەتىن سيۋجەتتەردەن قۇر قالمادى. ابىلايدىڭ اتقا تەرىس مىنگىزىلۋى، ونىڭ قونتايشىنىڭ الدىنا تىزە بۇگۋى، گاۋحار انامىزبەن جار باسىندا ەرىن جابىستىرۋى كوپشىلىگىمىزدى قاپالاندىردى. العاشقى ايتىلعان ەكى كورىنىس سىنعا ۇشىراعانىمەن، ءۇشىنشىسى جايلى كوپ پىكىر ايتىلمادى. شاماسى ءبىراز ادامدارعا جاققان بولۋ كەرەك. بىزدە وقۋشى كەزىمىزدە «ءتانتانۋ» وقۋلىعىنداعى اتالىق جانە انالىق ۇرىقتاردىڭ قوسىلۋى تۋرالى پاراگرافتاردى 1-قىركۇيەك - كىتاپتى العان كۇنى وقىپ تاستايتىنبىز. ۇنايتىن، سول سەبەپتەن ۇندەمەي كۇلەتىنبىز. ودان باسقا تاقىرىپتاردى وقۋعا موينىمىز جار بەرە قويماۋشى ەدى. ايتپاعىمىز، 30 ۇل، 40 قىزدىڭ اكەسى بولعان ابىلايحاندى قالىڭدىعىمەن سۇيىسپەگەن دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق، حان ابىلاي تاريحتا سەرىلىگىمەن اتى قالعان ادام با ەكەن؟! ايۋ مەن ايداھاردىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءبىرىن الداپ، ءبىرىن ارباپ ەلدىڭ باسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرگەن قايراتكەر ەمەس پە ەدى؟ «كوشپەندىلەر» كىتابى كومپارتيانىڭ تسەنزۋراسىمەن جارىققا شىقسا، «كوشپەندىلەر» ءفيلمى گولليۆۋدتىڭ دەمىنە تۇنشىعىپ ومىرگە كەلدى. ەڭ باستىسى قىسىمنىڭ جوعالماعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. تەك ول ءتۇر-سيپاتىن وزگەرتتى.
ساقتانىڭىزدار... تەلەگونيا!!!
تەاتردىڭ، كينونىڭ، كىتاپتىڭ، كوركەم سۋرەتتىڭ، ونەردىڭ مىندەتى - ادامدى عاپىلدىققا ۇرىندىرماۋ. شىققان تەسىگىن، قاعار ەسىگىن ۇمىتتىرماۋ. ۇمىتشاقتىق - تەكتىلىكتىڭ جاۋى. تەك دەمەكشى XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا جىلقى وسىرۋشىلەر تاڭعاجايىپ جاڭالىققا تاپ بولدى. اسىل تۇقىمدى جىلقىنى ومىرگە اكەلمەك بولعان اتبەگىلەر جىلقى مەن زەبرانى شاعىلىستىرادى. ولاردىڭ ەركەگى دە، ۇرعاشىسى دا ۇرىقتانبايدى. ەكى جانۋاردى دا ءوز جونىنە قويا بەرىپ، بۇل وقيعا ۇمىتىلا باستايدى. ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ، ۇيىرىنە قوسىلعان الگى بيە ونداعى ايعىرمەن شاعىلىسقاندا الا-قۇلا قۇلىندار تۋىلىپ، بۇرىنعى تاجىريبە سەلەكتسيونەرلەردىڭ ەسىنە قايتا تۇسەدى. بۇل ءادىستى اسىل تۇقىمدى يت وندىرۋشىلەردە بۇرىننان پايدالانىپ كەلگەن ەكەن. عالىمدار بۇل كەرەمەت جاڭالىقتى تەلەگونيا («تەلە»- الىس، «گونيا» - تۋىلۋ دەگەن ماعىنادا) دەپ اتايدى. ياعني، العاشقى ەركەكتىڭ «تاڭباسى» ايەلدىڭ انالىق ۇرىعىندا سۋرەت بوپ ماڭگى قالادى. پاكتىگىنەن ايىرىلعان قىز بالا، ەكىنشى جىگىتكە كۇيەۋگە شىعىپ، ودان بالا تاپسا دا، ءسابي قىزدىڭ ەتەگىن ءبىرىنشى تۇرگەن ەركەككە تارتىپ تۋادى. كۇتپەگەن جاڭالىق كوپتەگەن ادامداردىڭ - چ.ءدارۆيننىڭ، ءفلينتتىڭ، فەليكس لادەنتەكتىڭ جانە تاعى باسقالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتادى. ف.لادەنتەك ءوزىنىڭ «تۇلعا، دامۋ، تۇقىم، قۋدالاۋ جانە جاڭادارۆينشىلەر» (1889 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن) دەگەن كىتابىنىڭ «تەلەگونيا نەمەسە العاشقى ەركەكتىڭ اسەرى» اتتى تاراۋىندا بۇل جايىندا ەگجەي-تەگجەي باياندايدى.
عالىمداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ەمبريون اتالىق ۇرىق - سپەرماتوزويد پەن انالىق ۇرىق - ووتسيتتەن قۇرالادى. بىراق، اتالىق ۇرىق پەن انالىق ۇرىقتىڭ جاراتىلۋىندا ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەر بار ەكەن. قىز بالا ءاۋ باستا قانشا ووتسيتپەن دۇنيەگە كەلسە، ولە-ولگەنشە سول كلەتكامەن بولادى. ەر بالانىڭ ۇرىعى سياقتى جوعالىپ جاڭادان پايدا بولمايدى. تەك ازداپ جەتىلىپ، دامىپ وسەدى. ال، ەر بالانىڭ سپەرماتوزويدى كۇن سايىن، اپتا سايىن جاڭارىپ كوبەيىپ، وزگەرىپ تۇرادى. ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىك سياقتى كەسەلدەر ءسوز جوق ۇل بالانىڭ دا ۇرىعىنا زيانىن تيگىزەدى. الايدا، ونى ەمدەپ، تازارتىپ، ساپاسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بار. قىز بالاعا جاراتۋشى مۇنداي مۇمكىندىكتى بۇيىرتپاپتى. قىز بالانىڭ ومىرىندەگى ىشىمدىك، تەمەكى، زياندى قىلىقتار ونىڭ انالىق ۇرىعىن ورنى تولماستاي ەتىپ زاقىمدايدى. ەڭ وكىنىشتىسى، قىز بالا قايتادان ءتۇزۋ جولعا بەت بۇرىپ، تازالىق جولىنا تۇسسە دە ەسكى قاتەلىكتەردىڭ ءىزى ووتسيتتە سول كۇيىنشە وزگەرىسسىز تۇرا بەرەدى. جارانىڭ ورنى جازىلمايدى.
العاشقى ەركەكپەن جاقىنداسقاندا قىزدىڭ حروموسومالىق ساقيناسى مۋتاتسياعا ۇشىرايدى. قىز العاشقى ارىپتەسىمەن جاراسىپ، وتباسى قۇرىپ ۇيلەنىپ كەتسە قۇبا-قۇپ. ال، جىگىتتەن اجىراپ، ەكىنشى جىگىتكە تۇرمىسقا شىعىپ، بالالى-بازارلى بولسا دا، بۇل وتباسىنداعى كىشكەنتايلاردىڭ دەنە تۇرقىندا، قانىندا، جۇزىندە، بويىندا و باستاعى «سەرىنىڭ» بەلگىلەرى ساقتالىنىپ قالادى. ەركەكتە سان ميلليون سپەرماتوزويد بولعانىمەن، جىنىستىق قاتىناس كەزىندە ولار جارىسىپ جاتىرعا تۇرا ۇمتىلسا دا، وندا انالىق كلەتكا بىرەۋ-اق. جاقسى بولسا دا، جامان بولسا دا سونى قاناعات تۇتادى. ايەل ۇرىعىنىڭ جاڭارۋ مۇمكىندىگى جوق بولۋى سەبەپتى ەركەك ۇرىعىنىڭ دا تاڭداۋ مۇمكىندىگى جوق.
تەلەگونيا عىلىمى XIX عاسىردا اشىلعانىمەن، جالعاسىن تاپپادى. سەبەبى، ول جاڭادان بۇرشىك اتىپ كەلە جاتقان پورنوگرافيالىق يندۋسترياعا، سەكسۋالدى رەۆوليۋتسياعا، ەروتيكالىق جانرلارعا توسقاۋىل قويىپ، وسى ارقىلى پايدانى كوكسەپ وتىرعان قالتالىلاردىڭ بيزنەسىنە نۇكتە قوياتىن ەدى. جاڭالىقتىڭ رەنەسانس-تىعى ونىڭ تارالۋىنا، قولداۋ تابۋىنا بوگەت بولدى. تەك، ەنتسيكلوپەديا جيناعىنا «تەلەگونيا قۇبىلىسى دالەلدەنبەدى» دەگەن تىركەستى ەنگىزە سالدى.
ساحنانى «ۇلكەن ساحنا» جانە «كىشى ساحنا» دەپ ەكىگە بولۋگە بولادى. «كىشى ساحناعا» كينو ءتۇسىرۋ الاڭىن، تەاتر ساحناسىن، سالتانات سارايلارىنىڭ ءتورىن جاتقىزامىز. ءبىز ءجيى سىنعا الاتىن ارتىستەر، اكتەرلەر، اكتريسالار - ءالسىز جاندار. ءالسىز بولعاندىقتان ولار «كىشى ساحنانى» پانالايدى. بۇلار ءارتىس بولىپ اركىمنىڭ بەينەسىن سومداعانمەن، پەيىلى كەڭ ادامنىڭ، سابىرلى ادامنىڭ، ءتوزىمدى ادامنىڭ ءرولىن سومداي المايدى. كينو مەن سپەكتاكلدەگى رولدەرگە تالاس كەزىندە جومارت جاننىڭ، قىزعانشاق ەمەس ادامنىڭ وبرازىن ساقتاپ، شىداپ وتىرا تۇرۋعا ولاردىڭ ارتىستىك قابىلەتى دە، سان جىلدىق ساحنالىق تاجىريبەسى دە جەتپەيدى. قارىندارى اشىپ، ىشەكتەرى شۇرىلداسا توق ادامنىڭ كەيپىندە تومپيىپ تاعى وتىرا المايدى. بىراق، مۇنداي قيىندىقتارعا شىداس بەرەتىن، دەر كەزىندە ادال جان، جومارت ادام بوپ تانىلا قالاتىن، كوپشىلىكتىڭ ءتىلىن تابۋدى بىلەتىن «ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن ارتىستەر» دە بار. ولار - «ۇلكەن ساحنانىڭ» مايتالماندارى. ولاردىڭ ءارتىس ەكەنىن بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيدى. قازاق «شاباقتارى قارماققا ءتۇسىپ، شورتاندارى قۇتىلىپ كەتتى» دەپ، نازارعا ىلىگۋى قيىن وسىندايلاردى مەڭزەسە كەرەك. «ۇلكەن ساحنا» شەبەرلەرى عالىم، فيلوسوف، دانىشپان سيپاتىنا ەنىپ، ولاردىڭ سوزدەرى، عىلىمي تۇجىرىمدارى 98%-99% دۇرىس، 1%-2% قاتە بولىپ، جۇرتشىلىققا جاريالانادى. بۇل پروپورتسيا ولار جاساعان يدەيالاردىڭ جۇرتشىلىققا تارالۋىن، ساناعا ءسىڭۋىن تەزدەتەدى. ياعني، وتىرىكتى شىندىققا «وراپ» ۇسىنادى. كارل ماركستىڭ ماتەرياليستىك كوزقاراسى، زيگمۋند فرەيدتىڭ سەكسۋالدى تەورياسى، وگيۋست كونتتىڭ «دەنەنىڭ جانى جوق» دەۋى، لەنيننىڭ بوستاندىقتى ۇرانداتۋى ءبارى-ءبارى شىندىقتى بەتىنە بۇركەمەلەگەن جالعان يدەيالار ەدى. يدەيا اۆتورلارى گيگانت رەتىندە حالىقتىڭ جادىندا ءالى كەلەدى. مۇنداي ەكىجۇزدىلەر يسلام سەپاراتيستەرى مەن ەكسترەميستەرى اراسىندا ءتىپتى كوبەيىپ، ءتۇرلى اعىمداردىڭ قاۋلاۋىنا جول اشتى.
بولاشاقتى بولجايتىن دا، تاريحتى جاسايتىن دا «ۇلكەن ساحنانىڭ» ارتىستەرى جانە جاپا شەككەن ادامزاتتىڭ وبالى دا سولاردىڭ موينىندا. فيلوسوف ورۋەلل: «حالىقتىڭ وتكەن شاعىن (تاريحىن) ۋىسىڭدا ۇستاساڭ، بولاشاعىن باسقاراسىڭ. ال، وتكەن كۇنىن باسقارۋ ءۇشىن، بۇگىنگى كۇننىڭ تىزگىنى قولىڭدا بولسىن» دەپ ايتقان ەكەن. تەلەديدار، ينتەرنەت، كينو، گازەت-جۋرنالداردىڭ ناسيحاتىنا قاراپ بۇگىن تىزگىن كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ايتپەسە، بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار تۇرىك، پارسى، سلاۆيان حالىقتارى نەگە 200 جىلدىق عانا تاريحى بار امەريكاندىق مادەنيەتكە ۇمتىلادى؟ ويتكەنى بۇل حالىقتار وسى شاعىنان ايىرىلىپ قالعان. وتكەن كۇنگە ساعىنىشى مەن كەلەر كۇندە ءۇمىتى بولعانمەن، ءدال قازىرگى قولدا بار قىزمەتى مەن اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىنىڭ باياندىلىعىنا سەنىمى جوق. ساعىنىشتىڭ سارعايىپ قۇر ەلەسكە، ءۇمىتتىڭ سولىپ دامەگە اينالۋى ءبىزدى بۇگىنگى كۇننىڭ جاسامپازدارىنا تاۋەلدى ەتۋدە.
«جالىن» جۋرنالى
