ChinaAid باسىلىمى شىڭجاڭداعى مۇسىلمانداردىڭ گەنوتسيتكە ۇشىراپ جاتقانى تۋرالى كولەمدى ماتەريال جاريالادى. ءبىز سول ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. جازۋ ستيلىندەگى كەيبىر كەمشىلىكتەردى تۇزەتپەي، سول قالپىندا قالدىرىپ وتىرمىز.

"شىڭجاڭ ولكەسىندە بىلتىردان باستاپ، كەڭ كولەمدە جاپپاي مۇسىلمانداردى ۇستاۋ باستالدى. حالىقارلىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارى تۇرمەلەردە ءھام قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرىندە قامالعانداردىڭ كورگەن ازابىنىڭ  مىڭنان ءبىرىن عانا بىلەدى.ChinaAid وننان اسا مۇسىلماننان سۇحبات العان. ولاردىڭ كەيبىرى - «ساياسي تۇزەۋ لاگەرىندە» جاتقاندار، كەيبىرى - جاقىندارى سول قاماقحانادا ازاپ كورگەندەر. قاۋىپسىزدىك ءۇشىن سۇحبات بەرۋشىلەردىڭ اتى جوندەرى جاسىرىلدى.

(شۇار 2018 جىلى 26 ماۋسىم)

قىتاي جەرگىلىكتى ۇكىمەتى جاپپاي ۇيعىر، قازاق، دۇنگەن قاتارلى از ساندى ۇلتتاردى تۇتقىنداپ جاتىر. تۇتقىندالعاندار قاماققانا نەمەسە «قايتا تاربيەلەۋ لاگەرىنە» جونەلتىلەدى. ءجۇز مىڭنان استام مۇسىلماندار قوعام قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ قورلاۋى مەن تاندىك ازاپتاۋلارىنىڭ قۇربانى بولۋدا. ۇرىمجىدەگى ءبىر عانا قاماق بولىمشەسىنىڭ وزىندە ءار كۇنى كوپتەگەن قامالۋشىلار ازاپتاپ ولتىرىلەدى، نە جىندى بولادى، ءتىپتى ناگانمەن اتىپ، ازاپتايدى.

بۇل جايدى قاماۋداعى بارشاگۇلدىڭ ءسىڭىلىسى التىنگۇل بايانداعان.

وتىز جاستار شاماسىنداعى بارشاگۇلدى (اتى وزگەرتىلدى) بىلتىر كۇزدە ءۇرىمجى قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى ەش سەبەپسىز تۇتقىنداعان. وتباسى ەكى ايدان كەيىن عانا ونىڭ ۇستالعانىن بىلەدى. تاعىلعان ايىپ - تەك قانا ۇيالى تەلەفونىندا ۋاتساپ الەۋمەتتىك جەلىسى بولعاندىعى. بارشاگۇلدىڭ ءسىڭىلىسى التىنگۇلدىڭ (اتى وزگەرتىلدى) ايتۋىنشا، قوعام قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى ازاپتاۋ بارىسىنىڭ سىرتقا جايىلماۋى ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن تانىمايتىن مۇسىلمانداردى ءبىر بولمەگە قاماپ ، ءار اپتا سايىن تۇتقىنداردى كوشىرىپ وتىرادى ەكەن.

مەنىڭ اپكەم قاماۋدا بولعان نەشە ايدا (كەيدە ون كۇن، سەزىز كۇن، جەتى كۇن سايىن) وتىزدان اسا تۇرمەگە اۋىستىرىلعان.  تارتىپ ساقشىلارى قىلمىسكەر مەن تاربيەلەۋشىلەردىڭ ءوزارا دوستاسىپ كەتۋىنەن، سونىڭ سالدارىنان وتباسىنداعىلارعا حابار جىبەرۋى مۇمكىن ەكەنىنەن الاڭدايدى. جاڭا بولىمشەگە كوشىرىلگەندە تۇتقىننان ىشىندەگىلەردى تانيتىن-تانىمايتىنىن سۇرايدى.

شىڭجاڭ پوليتسياسى قاماۋعا الىناتىن ادامدى تۇنگى ساعات ون ەكىدەن كەيىن ۇستايدى، تاڭعى ساعات ۇشتەر شاماسىندا سول كۇنى ۇستالعان تۇتقىنداردىڭ ءبارىن تۇرمەگە قاماپ ۇلگەرەدى.

ءار كۇنى تۇندە، ساعات ون ەكىدەن وتكەن سوڭ، ولار ادام ۇستاۋدى باستايدى. قازىر قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى تاڭەرتەڭ ەشكىمدى تۇتقىندامايتىن بولدى. ەگەر تاڭەرتەڭ ادام ۇستاسا، جۇرتقا بايقالىپ قالادى، سوندىقتان دا قاماۋ ءىسى تۇندە جاسىرىن جاسالادى. الدىمەن پوليتسيا بولىمشەسىنىڭ باستىعى ساعان قوڭىراۋ شالىپ، مەكەمەگە قول قويىپ كەتۋدى بۇيىرادى.  بۇيرىقتى ورىنداۋعا سىرتقا شىققان جەرىڭنەن دەرەۋ ۇستاپ، قولىڭا كىسەن سالادى دا، بايلاپ اكەتەدى. التىنگۇلدىڭ اپكەسى "مەنى نەگە ۇستايسىڭدار؟" دەپ سۇراپتى، سوندا بولىمشە باستىعى "اۋزىڭدى جاپ، ءبىزدىڭ بارىمىزدە قارۋ بار" دەپ قورقىتقان. سوسىن اپكەسىنىڭ باسىنا قارا قاپ كيگىزىپ، ورتا جولدا توقتاپ، قاماق بولىمىنە جاۋاپتى ساقشىلارعا وتكىزىپ بەرگەن.

التىنگۇلدىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اپكەسىن ءبىر ورىندىققا ۇزاق ۋاقىت بايلاپ قويىپ، توق تاياقپەن ۇرعىلاعان.

وسىلايشا ءبىرىنشى كۇنى قاتتى سوققىعا جىعىلعان. باعىنبادىڭ دەپ، قولىنا الدىمەن ەكى كەلى قول كىسەن سالعان. بارشاگۇل ءۇش كۇن جىلاپتى، ءتورتىنشى كۇنى بەس كەلىلىك كىسىن سالعان. ونىنشى كۇنى كىسەن سالماعى سەگىز كەلىگە اۋىرلاعان. سونىڭ سالدارىنان قولى مەن اياعى قاناپ، ىرىڭدەپ كەتكەن. جۇرە الماي قالعان سوڭ، ونى ورىندىققا بايلاپ قويعان. ۇلكەن-كىشى دارەتتى سول ورىندىقتا وتىرىپ سىندىرادى ەكەن.وسى ازاپتاۋدان كەيىن بارشاگۇل دارەتحاناعا ءوز اياعىمەن بارا المايتىن جاعدايعا جەتكەن.

قازاقستانعا كەلگەن نۇرلان اتتى ازامات تا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ەڭ جوعارى دارەجەدەگى ازاپتاۋىن باستان كەشكەن.

«ولار ادامدى ءولتىرۋ ءۇشىن ازاپتايدى. سەنى اۋىر جارالى قىلىپ تۇرمەدەن شىعارادى، ەگەر تۇرمەدە ءولىپ قالساڭ، ولىگىڭدى بىلدىرتپەي كومە سالادى».

ءبىر قازاق كىسىنىڭ ايتۋىنشا، بارشاگۇلدى تالاي رەت جيتس(سپيد) ناۋقاستارمەن بىرگە جاتقىزعان. تۇرمەدەگىلەردىڭ كەيبىرىنىڭ اۋىز-مۇرنى ءشىرىپ، قۇرتتاپ كەتكەن.

«قۇرت اۋىزدان كىرىپ مۇرىننان شىعادى. تۇرمە باقىلاۋشىسى كوپتەگەن ەركەك ساقشىلاردىڭ الدىندا ايەلدەرگە كيىمدەرىن تىر جالاڭاشتاپ شەشكىزىپ، انال تەسىگىن تەكسەرەدى. ءبىر قىز ساقشىلارعا: "مەن ايەلزاتىمىن عوي، مەنىڭ ار نامىسىمدى سىلاساڭدار ەتتى" دەگەنىنە قاراماي وعان قاراپ تۇرا بەردى. بارشاگۇلدىڭ سۋرەتىنە قاراعاندا، ونىڭ اياعىنداعى بۇلشىق ەتپەن سۇيەكتەرى اجىراپ كەتكەن، سۋرەتتى كورگەن ادام كوز جاسىن توقتاتا الماي جىلايدى».

بيىل ماۋسىم ايىندا ءۇرىمجى كرەماتوريىندا ەلۋ قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەر قابىلدايمىز، ايلىعى 8000 (450000 تەڭگە) يۋان دەگەن حابارلاندىرۋ جاريالانعان. وسى اقپاراتتى قىزۋ تالىقالاي باستاعان سوڭ، بۇل جارناما الىنىپ تاستالدى. التىنگۇلدىڭ ايتۋىنشا كوپ مۇسىلماندار قان ازدىقتان ءولىپ جاتىر.

«مەنىڭ اپكەم ءار جولى ساقشىدان ءوزىن قاشان شىعاراتىنىن سۇرايدى، ساقشى: "مۇندا كىرگەندەردىڭ ەشقايسىسى شىعامىن دەپ ويلاماسىن، شىققان كۇننىڭ وزىندە بىرنەشە كۇن وتپەي ولەدى" دەگەن. ولار قاماقتا ءار كۇنى تاڭەرتەڭ سيىر دا جەمەيتىن كاپۋستا سورپاسىن جەيدى، تۇستە كۇرىش سۋىن ىشەدى جانە ءبىر قاتىپ قالعان بۋعا پىسكەن نان (مومو) جەيدى، مەيلى سەندە قانداي اۋرۋ بولسىن، ءسوزسىز جەيسىڭ، ءار جولى تاماقتان بۇرىن مەملەكەت ءانۇرانىن ايتادى. شي جينپيڭدى ماداقتاعاندا عانا مومو جەي الادى. كەيبىر ادامدار اۋىرىپ جەردە جاتىپ قالادى، تاماق تا جەي الماي بەس-التى كۇن جاتقان سوڭ ولەدى. سوندىقتان ىشىنە ءتىرى ادام كىرىپ، ەكى كۇن بولماي قان ازدىقتان ءولىپ كەتەدى».

بارشاگۇل قامالعان سوڭ، ءتورت ايدان كەيىن شىداماي تالىپ قالعان. التىنگۇلدىڭ ايتۋىنشا ساقشىلار ونىڭ قاماقتا ءولىپ قالۋىنان قورقىپ ونى تۇرمە ەمحاناسىنا اپارعان:

«ول ەسىن ارەڭ جيناپ قايدا ەكەنىن سۇرادى، مەدبيكە "ەمحاناداسىڭ" دەدى، اينالاسىنداعى اۋرۋلارعا قاراسا قولدارى كىسەندەلگەن نەمەسە بايلانعان ادامدار ەكەن. ساقشىلار ونى ەمحاناعا اكەلگەن سوڭ، ءبىز وتباسىمىزبەن بارىپ، ونى الىپ كەتتىك. ول كەزدە اپكەم ءالى ەسىن جيا الماي جاتقان ەدى، كوزىن دە اشا المادى».

قاماققانادا مۇسىلماندار سارى ءتۇستى مەن قارا ءتۇستى كيىم كيەدى. سارى تۇستىلەرى - ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايرىلعاندار. التىنگۇلدىڭ ايتۋىنشا، ولارعا سارى كيىم كيگىزەدى، سارى كيىم كيگەندەرى ءومىر بويى شىعا المايدى. ولار ءۇرىمجى وقيعاسىنا قاتىسقاندار، ەسىرتكى ساتقاندار نەمەسە ون، نە جيىرما جىلعا كەسىلگەن ۇيعىر، قازاق، دۇنگەندەر. ولاردىڭ كوبى قىرىقتان اسقان ايەلدەر، ولاردىڭ كوبىسى قۇتىرىپ، جىندانىپ كەتكەن. تاربيەلەۋشىلەر سارى كيىمدىلەرگە جاڭادان كەلگەندەردى ۇرۋعا بۇيرىق بەرەدى».

ولار قامالعان ادامداردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ قويۋدان الاڭداپ، ولاردىڭ اتتارىن اتامايدى. التىنگۇلدىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اپكەسى قوعام قاۋىپسىزدىك ساقشىسىنىڭ ءبىر ۇيعىر اپانىڭ اياعىنان وق اتقانىن ءوز كوزىمەن كورگەن، ودان كەيىن ول ۇيعىر اپا عايىپ بولىپ كەتكەن.

«ۇستالعان قازاق، ۇيعىرلار سارى كيىم كيەدى، اتتارى اتالمايدى، تەك "سارى كيىمدىلەر" دەيدى. ولاردىڭ كيگەن قارا بۇل اياقكيىمدەرىن لاقتىرۋعا بولمايدى، مەنىڭ اپەكەمنىڭ اياعىنداعى قارا بۇل اياقكيىمدەرىن جۇزدەن ارتىق ادام كيگەن بولۋى مۇمكىن، تەسىك تەسىك. ساقشى مەنىڭ اپكەمە ناگانىن توسەپ تۇرىپ ءسوزسىز كيۋىن بۇيىرعان. قىستا بايپاق جوق، جالاڭ اياقكيىممەن جۇگىرتكەن، اياقتا ءبارى قان، جەردە ءبارى قان، قابىرعادا دا قان. ولار ءبىر رەت جۇگىرگەن كەزدە، ءبىر ۇيعىر اپا جۇگىرە الماي اياق كيىمى ءتۇسىپ قالادى، ەندى ەڭكەيىپ الا بەرگەنىندە ءبىر ساقشى ونىڭ اياعىنان اتىپ جىبەرەدى، قاردىڭ ءۇستى بىراق قانعا بويالدى، ساقشى بۇل اپانى الىپ كەتتى، سودان كەيىن ول اپانى كورگەن ەشكىم جوق، ءولىپ قالعان بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولار مەيلى اياز بولسىن، مەيلى اياقكيىمدەرى ءتۇسىپ قالسىن، سوندا دا جۇگىرۋلەرى كەرەك، جاندارىن ساقتاپ قالۋلارى ءۇشىن».

قىستا قاماقتاعى ساقشىلار سۋىق سۋدى مۇسىلمانداردىڭ ۇستىنە قۇيادى، مۇنى باسىنان وتكىزگەن ادام ەشقاشان ەسىنەن شىعارمايدى. التىنگۇلدىڭ ايتۋىنشا، ساقشىلار توق تاياقپەن ايەلدەردىڭ ومىراۋىن سوققىلايدى ەكەن، بۇدان ءتىرى شىعاتىندار از.

ءار ايدا ءبىر تاربيەلەۋ كەزەڭى بولادى. ساقشى كەز كەلگەن ادامدى ۇرادى، جانە دە سۋىق سۋدى ۇستىنە قۇيادى.

جازالاۋشى ايەل ساقشى تىزەسىمەن اپكەمنىڭ قۇرساعىنا وتىرىپ الىپ، قولىمەن شاشىن تارتىپ ۇستاپ، ومىراۋىنان توق تاياقپەن ۇرعان.  مۇنداي ازاپتاۋدى كورگەن ۇيعىر ايەلدەردىڭ كوبى قۇتىرىپ، جىندانىپ كەتكەن.

ەگەر ادام ءولىپ قالسا ولار الىپ كەتەدى. ءبىر قاماق ورنىندا ءار كۇنى بىرنەشە ادام ولەدى. اپكەم وسىنى كورگەن سوڭ جۋاسسىپ قالعان، جىلاۋىن دا توقتاتقان. بىراق كوپ تالاتىن بولىپ قالدى. ەگەر ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرىنە بەس ادام كىرسە، سونىڭ ءبىرى عانا مەنىڭ اپكەم سياقتى ءتىرى شىعادى ەكەن.

اپكەمنىڭ بىلۋىنشە، وزىمەن بىرگە ۇستالعان ءۇش ءجۇز ادامنىڭ ىشىندە جالعىز ءوزى عانا ءتىرى قالىپ، بوستاندىققا شىققان.

بارشاگۇل تۇرمەدەن شىققانىنا كوپ ايلار بولسا دا، وعان ەركىندىك بەرىلمەپتى. ساقشى ونىڭ ءۇيىنىڭ قارسىسىنداعى قۇرىلىسقا كامەرا ورناتىپ، وعان پەردە ىلۋىنە، سول وڭىردەن كەتۋىنە، جەكە كۋالىكپەن عانا كىرە الاتىن دۇكەندەرگە كىرۋگە تيىم سالىپتى. ەگەر اپكەسى جەكە كۋالىگىمەن دۇكەنگە كىرمەكشى بولىپ، ەسىكتەگى جەكە كۋالىك تەكسەرگىشكە تيگىزسە، شيقىلداپ شىعا كەلەدى، كۇزەتشى ونى كىرگىزبەيدى.

ءتىلشى وسى تۋرالى ءۇرىمجى قالالىق قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنە قوڭىراۋ شالىپ، وسى ءىس تۋرالى سۇراعانىندا قارسى جاق تەلەفوندى ۇزە سالدى.

ChinaAid ءتىلشىسى ريشارت

Abai.kz