وتكەن اپتادا ەلباسى جارلىعىمەن شىمكەنت رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا ستاتۋسىن يەلەنىپ، وبلىس ورتالىعى تۇركىستان قالاسىنا كوشىرىلگەنىن سۇيىنشىلەپ حابارلادىق. ال وسى ىستەر قالاي ءجۇرۋى كەرەك، ولاردى جۇزەگە اسىرعاندا نەنى ەسكەرگەن ابزال دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، كورنەكتى ەكونوميست، اكادەميك، تۇركىستان تۋرالى مەگاجوبانىڭ اۆتورى ورازالى سابدەندى اڭگىمەگە تارتقان بولاتىنبىز.

– بىلتىر ءبىزدىڭ باسىلىم ارقىلى «تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا اينالدىرۋ تۋرالى» ۇلتتىق يدەيانى ۇسىنعانىڭىز ەسىمىزدە. ورىن الىپ جاتقان وزگەرىستەر  سىزدىڭ ويىڭىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ وتىر. بۇنداي وي قاشان، قالاي تۋدى؟

– ءيا، بۇل شىنىمەن دە قۋانىشتى، تاريحي وقيعا. جالپى اتالمىش وي سوناۋ 2000 جىلدارى تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىن باسقارىپ تۇرعان شاقتا كەلگەن-ءتىن. ححI عاسىردا الەم اسا جىلدام وسۋدە. جاڭالىقتار ءسات سايىن تارايدى. تەحنوكراتيالىق قوعام سالتانات قۇرىپ، ادامدار رۋحاني تۇرعىدا مەشەۋلەنىپ بارادى. سوندا ماعجان اقىن ايتپاقشى «ەكى دۇنيە ەسىگى، ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى – تۇركىستان» ويىما كەلدى. بۇل جوبا بىرنەشە جىل بويى ءپىسىپ-جەتىلىپ، اقىرى تولىق جاساقتالىپ 2012 جىلى ەلباسىعا جولداندى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ۇكىمەتكە تاپسىرىپ، ۇكىمەت، مادەنيەت ءمينيسترى جوباعا وڭ باعا بەرە وتىرىپ، بىراق قارجىنىڭ جوقتىعىنان جوبانى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە ەكسپو – 2017 ىسكە اسىرىلۋى كەرەك ەدى.

باسىنان باقايشىعىنا دەيىن كاسىبي ماماندارعا ەسەپتەلىنگەن جوبانى ۇكىمەت ماقۇلدامادى دەپ ۇمىتا سالۋعا بولمايدى عوي. ءسويتىپ ەل ىشىلىك، حالىقارالىق كونفەرەنتسيا، جيىندار تالقىسىنا سالىندى. الدىمەن تۇركىستان كەيىن، تۇركيا، رەسەي، قىرعىزستان، ازەربايجان ءتىپتى لونداندا وتكەن كونفەرەنتسيالاردا جوبا قولداۋ تاپتى. ءبارى زاڭدى بولسىن دەپ جوباعا حالىقارالىق پاتەنت تە الىپ قويدىق. نە دە بولسا تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعى بولعانىنا شىنايى قۋانىشتىمىن.

– وبلىس ورتالىعىن اۋىستىرۋ بۇعان دەيىن تاجىريبەمىزدە كەزدەسكەن-ءدى. ال تۇركىستاننىڭ جاعدايىندا نەنى  قاپەردە ۇستاعان ءجون؟

– تۇركىستان يدەياسى جاي عانا وبلىس قۇرۋ، وبلىس ورتالىعىن ەكىنشى قالاعا كوشىرۋدەن الدەقايدا ماڭىزدى، ستراتەگيالىق مۇمكىندىكتەرى بار جوبا. بۇل جوبا ءبىرىنشى قازاققا، ەكىنشى تۇركى الەمىنە سەرپىلىس بەرۋ ءۇشىن قاجەت. وعان ورتاازيالىق، ەۋرازيالىق دەڭگەي بيىگىنەن قاراۋىمىز كەرەك. بۇل ۇلى جىبەك جولىندا   ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ءھام مادەني بەلدەۋدىڭ ورتالىعى بولا الاتىن مۇمكىندىكتەرى ەسكەرىلىپ، تۇركىستاننىڭ دامۋى تولىققاندى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل جەردە «جارلىق شىقتى، عيماراتتار سالىندى، تاپسىرما ورىندالدى» دەگەن كەلتە ويعا، وكىنىشكە قاراي كوپ ۇشىراسىپ جۇرگەن سيىرقۇيىمشاقتىققا ورىن جوق.

– ول ءۇشىن قانداي ناقتى ۇسىنىستارىڭىز بار؟

– ەڭ ماڭىزدىسى التى كلاستەردەن تۇراتىن بۇل جوبا تولىققاندى ىسكە اسسا ەكەن. ولار رۋحاني كلاستەر، تەحنولوگيالىق، لوگيستيكالىق، جاڭا اۋىل، تۋريزم، ينفراقۇرىلىم كلاستەرلەرى.

ويىمدى جالپى ەكى باعىتتا ۇسىنعىم كەلەدى. ءبىرىنشى باعىت ەلباسىنىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيالىق يدەياسىن دامىتا وتىرىپ تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا، مادەني، عىلىمي، ءدىني ورتالىققا اينالدىرۋ. ول ءۇشىن  مىناداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.

پارلامەنتتە «جاڭا تۇركىستان – رۋحاني استانا» تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك. استانا تۋرالى، الماتى تۋرالى زاڭدار بار ەندى سول سياقتى تۇركىستان – رۋحاني استانا تۋرالى زاڭ بولعانى ورىندى.

تۇركىستان وڭىرىنە «ەركىن ەكونوميكالىق ايماق» ستاتۋسىن بەرۋ قاجەت. بۇل جەردىڭ ەۋرازيالىق ۇلكەن ەكونوميكالىق بەلدەۋ بولۋعا مۇمكىندىگى بار.

تۇركىستان ايماعىنداعى كىشى كاسىپتى 5 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتۋ قاجەت. قالانىڭ تاريحي بولىگىن ساقتاپ قانا قويماي، ەسكى ناقىشتا قالا سالىپ، ونى بايىتا تۇسۋگە ءتيىسپىز. لوندوندا كونە تاريحتان باستاپ قازىرگە دەيىنگى تاريحتى كورسەتەتىن اتاقتى گەوگرافيالىق مۋزەي بار. ءبىز دە نەگە سونداي مۋزەي جاساماسقا. تاس داۋىرىننەن باستاپ، ساق، عۇن، قاڭلى، ۇيسىندەردەن، كەيىنگى تۇرىك قاعاناتى، بەرگى قازاق حاندىعىنداعى حاندارىمىز، ۇلت-ازاتتىق كۇرەس باسشىلارى، الاشورداشىلار، جەلتوقسانداعى جالىنداعان جاستار وسىنىڭ ءبارى تاريحتان سىر شەرتىپ، ءبىر ۇلكەن حالىقارالىق مۇراجايعا توپتاستىرىلسا ەجەلگى يمپەريالىق كۇشىمىز كورىنەر ەدى. توميريس پەن اتيللادان باستاپ، ابىلايحان مەن قوناەۆقا دەيىنگى حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزعا ارناپ پانتەون سالسا دا بولادى. وسى يدەيا ءبىر حالىقارالىق جيىندا ايتىلعاندا قىرعىزدار «باستاما ىسكە اسسا ءبىز باسقاسىنا اقشا تاپپاساق تا ماناستىڭ پانتەونىن قويۋعا قارجى تابامىز» دەپ قولداۋ كورسەتكەن بولاتىن. وسىنداي ىستەر ارقىلى تۇركى حالىقتارى شىنايى جاقىنداي تۇسەدى. سوندا حالىقارالىق تۋريزم دە داميدى. كيەلى تۇركىستان ارقىلى تۇركى الەمىنىڭ بىرىگۋى باستالادى.

حالىقارالىق ءدىن اكادەمياسىن قۇرىپ، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىن سول جاققا كوشىرۋگە بولادى، جوبادا تاعى باسقا ۇسىنىستار بەرىلگەن.

ەكىنشى باعىت كەنتاۋ تەحنولوگيالىق كلاستەرىن قۇرۋ يدەياسى. وندا جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن سالىپ، ونداعى ەكسكاۆاتور، ترانسفورماتور زاۋىتتارىن، اششىسايپوليتمەتالل اق-نىڭ ت.ب. زاۋىتتاردى مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەك. جىبەك جولى ترانسپورتتى-لوگيستيكالىق كلاستەر، شاعىن يننوۆاتسيالىق بيزنەس ورتالىق، تەحنولوگيالىق كوللەدج بەن ينفراقۇرىلىمدار سالىنادى. ءبىر لوگيستيكانىڭ ءوزىن الىپ قاراڭىز. تۇركىستان ارقىلى باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا باعاتىندا بارلىق ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ كولىك-جۇگى وتەدى. جوبا بويىنشا تەك لوگيستيكا كلاستەرىنەن جالپى تابىستىڭ 30 پايىزى تۇسپەك. بۇل دەگەنىڭىز تۇركىستاننىڭ ايماقارالىق لوگيستيكالىق حاب بولۋعا مۇمكىندىگىن تانىتادى. ءبىز رۋحاني الەمىمەن جاڭا تەحنولوگيانى ءبىر تىزگىندەپ قوسۋ ارقىلى وزا الامىز. بۇل جوبانىڭ نەگىزگى جاڭالىعىنىڭ ءبىرى وسىندا دا جاتىر. انە تۇركىستانعا اۋەجاي، جاڭا اۆتوۆوكزال سالىنعالى جاتىر. وسىلايشا ينفراقۇرىلىم داميدى. حالىقارالىق دەڭگەيدە «تۇران تەلەورتالىعى» قۇرىلىپ، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە كورسەتۋلەر جۇرەر ەدى.

– الىپ جوبانىڭ قارجىلاندىرۋ جاعى قالاي بولماق؟

– عاسىرلارعا كەتەتىن بولاشاق ءۇشىن جاسالىناتىن بۇل جوبا ءۇشىن اقشانى اياماۋ كەرەك. قاراجاتتى بىرنەشە قارجى كوزدەرىنەن الۋعا بولادى. ولار جوبادا كورسەتىلگەن.  ايتالىق، ۇلتتىق قور، رەسپۋبليكالىق، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر بار. ارنايى حالىقارالىق قور ۇيىمداستىرۋعا بولادى. يننوۆاتسيالىق جوبالارعا تارتىلاتىن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى قوسىڭىز. جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان كورشى تۋىستاس ەلدەردىڭ قارجىلاي كومەگى بولۋى مۇمكىن. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى حالىقتىڭ ەسەبىنەن بايىعان قانشاما ميللياردەر، ميلليونەرلەر بار. سولاردى نەگە تارتپاسقا، بيزنەس ادامدارىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن نەگە وياتپاسقا.

– جارلىقتىڭ شىققانى كەشە بولعانىمەن وبلىس ورتالىعىن اۋىستىرۋ ءىسى جوسپارلانعان، كۇتىلگەن وقيعا ەكەنى بەلگىلى. وسى ىسكە ءسىز قاتىستىرىلدىڭىز با؟

– العاش جارلىق شىققاندا كۇللى زيالى قاۋىم حابارلاسىپ، «جوباڭ ىسكە اسقالى جاتىر ەكەن» دەپ قۇتتىقتاپ جاتتى، تۇركىستاننان دا كوپتەگەن قوڭىراۋ شالىندى.  بيلىكتە قوزعالىس باستالدى عوي. ەندى شاقىرىپ، سۇراپ جاتسا مەن كەلەشەگىمىز ءۇشىن، حالقىمىز، جاستار ءۇشىن، ەلىمىز الەمدىك وركەنيەتكە قوسىلۋى جولىندا رياسىز ەڭبەك ەتۋگە دايىنمىن. باتىستا وسىنداي يدەيالارى ءۇشىن ەڭبەگىن پۇلداپ ميلليونداعان دوللار اقشا سۇرايدى. بىزگە ونداي وي قاپەرىمىزگە دە كىرمەيدى. تۇركىستاننىڭ بىرەگەي جوبا بولۋعا ابدەن مۇمكىندىگى بار. ەكى شىلبىردى تەڭ ءبىر قولدا ۇستاپ، تەحنولوگيالىق كلاستەر مەن رۋحانياتتى قاتار دامىتساق جاڭاعى مۇمكىندىككە جاقىندايمىز.

رۋحانياتقا نەگە سونشا كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز؟ ويتكەنى تەحنولوگيامەن ەشكىمدى تاڭعالدىرا المايمىز. تۇركىستاننىڭ اقش-تىڭ سيليكون القابىنان ايىرماشىلىعى دا سول رۋحانيات بولماق. وسى باستامانىڭ نەگىزىندە سەمەي وبلىسىن نەگە اشپاسقا؟ اباي شىققان جەردى، الاش قايراتكەرلەرى شىققان جەردى نەگە ۇلىقتاماسقا؟ «قازاق تەكتى حالىق» دەيمىز. تەگىمىز تەرەڭ، مىقتى بولسا دا  وكىنىشكە قاراي رۋحاني الەمىمىزدى ءبىر جەرگە جيناي المادىق. ەندى وسىنىڭ ۋاعى كەلدى. ول تۇركىستاندى رۋحاني جاڭعىرتۋ جوباسى.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت، ءالى دە بولسا ۇكىمەت ءسىزدىڭ جوباڭىزعا ۇلكەن ءمان بەرەدى، شاقىرادى دەگەن ۇمىتتەمىز. سەبەبى، تۇركىستاندى رۋحاني ورتالىققا ايلاندىرۋ جوباڭىزدى بۇكىل حالىق، زيالىلار ءبىلىپ، قولداپ جانە ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر! ىسكە ءسات!

مەلىس سەيداحمەتوۆ،

Abai.kz