ونەردە حاھيلىقتىڭ بولۋى ءبىر عانيبەت. كوركەمدىك الەمىندە كورىنىس بەرەتىن كوركەمدىكتى شىمىر شىڭداۋدىڭ شارتتى تالابى تۇر. ونەرشىنىڭ مۇراتى سوندا. ەرتەدەگى «يليادا»، «تاڭىرلىك كومەدياسى» تۇگەلدەي كوركەمدىك حاھيلىقتى عانا  تاڭىر تۇتقان ۇلى دۇنيەلەر. كوركەمونەر ءومىردىڭ ناقتى شىندىعىن ءوڭ، رەڭىمەن كورسەتۋدى ماقسات تۇتادى، سونىمەن  دە قۇندى.

مىسالى، پوەزياداعى كەرەمەت نازىم، فورمۋلا، رامىزدىك قيسىن، قيالداردىڭ ءتۇپ نەگىزى سول ءبىر حاھيلىقتا جاتىر. تاۋ مەن ۇلى دالانىڭ تەڭدەسسىز بەدەرىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن تەك قانا جالاڭ تالانتتى بولىپ تۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز سەكىلدى. سان ءتۇرلى بوياۋ، ەسكى سۇرلەۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن تىپتەن ارلەپ، ماندەپ بەرۋ ءۇشىن زاۋ زەردە مەن بارىنشا قاناعاتتى قوسار ءبىلىم قاجەت پە دەپ پايىمدايمىز. كەي كەزدە ول ءۇشىن ونەر مەن ءومىردىڭ ءتول زاڭدىلىعىن جوققا شىعاراتىن اسىرە ابستراكتسيونيستەرلەرگە ىشتەي قىنجىلاسىڭ دا!

بىراق، امالسىز وسى زاماندىق باعىتتارعا باعىنۋعا ءماجبۇر بولاتىن كەزدەرىڭ دە از ەمەس. سوڭعى ۋاقىتتاردا لي باي (Li Bo)-دىڭ ولەڭدەرىن قايتالاپ وقىپ جۇرگەم... عۇمىرلىق ۇلى شايىر اتالىپ كەتكەن تاڭ ءداۋىرىنىڭ سۋرەتكەرى تەك تىلسىم تابيعاتپەن تىلدەسەتىن «وزگەشە ءتىلى بار»  بەي عۇلاما-دى. تاۋ-تاسپەن سىرلاسۋدىڭ تەڭدەسسىز ولشەم ءپىشىمىن وسىدان كورۋگە بولار ەدى؟! تىلسىممەن تىلدەسۋ كۇشى ءبىزدىڭ اقىنداردا دا بار  ما ەدى!؟

الايدا، سۋرەتى مەن ءۇنى ەكىۇداي سەزىلەتىن ولەڭدەر قاجىتار ەدى. مۇنداي دۇنيەلەر قازاق رۋحانياتىندا بولعان قۇبىلىس پا ەدى؟ يلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ «جەتىسۋ سۋرەتتەرىنە» ۇڭىلەمىز. ورالحان بوكەيدىڭ «مۇز تاۋى» ت.س.س كەرەمەت تۋىندىلارعا قاراساق، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن باستاۋ الاتىن جىر-داستاندارىندا دالانىڭ سىرى، جىلقىنىڭ ءدۇبىرى ەرەكشە كوپ! جۋىردا ازامات تاسقاراۇلىنىڭ ولەڭدەرىنە ۇشىراستىم.

...التاي تاۋدىڭ ۇشارى،

قوبىز كۇيىم قۇسالى.

جۋسان ءتۇبىن بوساتىپ،

بوزاڭ تورعاي ۇشادى...

مىنەكي، بۇل – ناعىز ەسكىنىڭ جاڭا وزانى! التاي – (Home  neanderthalensis) كونە ءناسىلىنىڭ كوز جاسىنان تامعان ۇشقىنداي اقىق ورىمدەر وسىلاي باستالادى. التاي تاۋلارىنان قۇلاي اققان بۇقتىرمانىڭ وتكەلسىز اعىسىنىن سەزىلەتىن دىبىستار شۋماعى.

«...التاي تاۋدىڭ بوكتەرى،

كىمدەر كەلىپ كەتپەدى...» - كوك پەن جەردى جالعاپ تۇرعان ۇشاردىڭ باسىنداعى بوزعىلت ءوڭ وسىلاي جىر بولىپ جەلبىرەيدى. حاھيلىق. التاي ءناسىلىنىڭ بۇگىنگى ءۇنى... ازاماتتىڭ ءوزى ايتقانداي:

«...دالدالاپ كەمەر تاۋلاردى،

دالاداي كوڭىلى يەن مولاداي قارايىپ،

ارۋانا كوزىنەن اقسا تەك قان اعىپ،

كورسوقىر توبىرعا تالانىپ،

شىندىق كەلەدى...».

ءيا، ادام، پەندەنىڭ پايىمى مەن ساناسى حاھىندا قانشاما ايتىلعان عيبرات، وقىلعان دارىستەر بار. اركىمنىڭ جولى ارقيلى... بىرەۋ جۇرگەن وي سۇلبادا - بىرەۋ بولمايدى. ازامات التايدىڭ ءبىر بيىگىنەن. سول بيىكتىڭ ۇشارىنان توگىلگەن ۇلار-شۋدىڭ ۇشقىنى. التاي تاۋى تۋراسىندا قانشاما سۋرەتتەر سىزىلدى، ءورىلدى. التاي - جەر عارىشى.

جاپونيادا ايگىلى فۋدزي شىڭى بار. وسى شىڭدى ءجۇز قۇبىلتىپ جاۋھارلاعان سۋرەتشى كوكۋسيدىڭ جۇمىستارى تاڭداي قاقتىرار-دى. سان بوياۋلى سول تاۋدىڭ باستاپقى ءتۇسى سول ءتول كۇيىندە كورىنىپ تۇرادى. ازاماتتتىڭ التايى دا سولاي، ازاماتتىق ليريكا، ەجەلگى ءدۇنيانىڭ سارىنى ۇندەس. سونداي كىدى.

«... سول قولىما اي قونادى، سانا-شام.

كوكىرەگىمنىڭ ءتۇپ ءيىسىن تانىتىپ،

ءسوز بۇرلەيدى كوزىنە ونىڭ قاراسام...»

ازامات اقىننىڭ ءوز ءۇنى، ءوز قاراسى، تاڭداۋى بار ەكەن. سول قۋانتادى. ارگەنتينانىڭ حورحە ليۋس بورحەسى (Jorge Luis Borges) كوپ جىر جازعان ليريك. ونىڭ «مىڭ سالا جول-باقشادا» اتتى اق ولەڭ سەكىلدى اڭگىمەسى بار. جول، باعىتتار تۋرالى ايتىلادى. ۇزاق حاوستىق اعىن. باياعى جيرەنشە شەشەننىڭ «ءبىر جول بار الىس، الىس تا بولسا جاقىن. ءبىر جول بار جاقىن، جاقىندا بولسا الىس...» دەگەن پالسافالىق دۇنيەسىمەن ءبىر نەگىزدە جازىلعان ۇقساستىق. مىسال... سول سەكىلدى ازامات تاسقاراۇلى ءوز جولىن ءجون تاڭداعان، جانە ونى ەشكىمنەن سۇرامادى. التايدا تۋعان قىران اق ۇرپەك تۇلەگىنىڭ سامعاۋى – جەرىنە تارتار. ونىڭ كەيبىر ولەڭدەرىندەگى روكەرلىك تۇسىمدەرى «ءومىر سۇرمەۋى» دە بەيحاھي.

ازامات اتاققۇمار ەمەس، اتقۇمار. التايدىڭ الاباجاق ءبىر قىرىندا قۇيماتۇياق كەرتاناۋ اتپەن جەلىپ جۇرەدى ۇنەمى.

«...تاۋ كەزگەنگە شالقىس تا تارتىس تا مىڭ،

كەرتاناۋدىڭ تىزگىنىن تارتا ۇستادىم.

ۇياسىنا باتتى، انە، قىزارىپ كۇن،

كورىگىنە تۇسكەندەي قارت ۇستانىڭ...».

بۇل جاس اقىننىڭ «كەراۋىز» تۋما تاۋشىلدىعىن كورسەتەدى. تاۋدا جۇرگەن جان بالاسى وزىندىك سۇرلەۋىن تاڭدايدى دەپ ءمۇجىلىپ وتىرعانىمىز دا وسى. سەبەبى، تاۋ بەدەرى سان قيلى جىمنان تۇرادى. ادەبيەتتەگى سوراپ تا سوعان ۇقساس. شىنىندا، تىڭ ادەبيەتتەگى شىڭ التاي تاقىرىبىندا قالام تەربەۋى - ورالحان بوكەيدەن كەيىن ءسال تىنىس العان با دەپ ويلايمىز. پوەزياعا ءداستۇرلى سىڭىسە باستاعان تابيعات رەڭدەرى، تاۋ بوياۋلارى ولەڭنىڭ ءورىسىن كەڭەيتە تۇسەرىن كەيبىر اقىنداردىڭ ءوزى جەتە تۇسىنە الماي ءجۇرۋى مۇمكىن.

كونە ادەبيەتتەگى عاجايىپ سارىنداردى جاڭاشىلدار ءوز كەزەگىندە جاڭعىرتاتىنى ايان. اباي ءومىر سۇرگەن ءداۋىر مەن كەڭەستىك سوتسرەاليزم ۇشقىنى شاشىراعان كەزەڭنىڭ ايىرماسىندا تۋدى دا قازاق دۇنيەسىنە ۇلى ابايدىڭ رۋحاني قۇندىلىعى كەلدى. قوعامنىڭ ىشكى تىنىسى بۇعىپ، تىلسىم تۋىندىلاردى تۇگەل اشۋعا قاۋقارى جەتپەگەن قانشاما دانالار قارا جەردىڭ قيانىندا قالدى؟ بىراق، اباي مەن شاكارىمنىڭ الەمىنەن بۇگىنگى قازاق رۋحانياتى سۋسىندادى، ءنار الدى. ماعجان پوەزياسى مەن سۇلتانماحمۇت، قاسىم امانجولوۆتاردىڭ ىشكى تانىمىن قايتا-قايتا اۋدارىپ قاراۋ ارقىلى قازاق پوەزيا الەمى تولىق سىلكىنە الدى. بىراق، دالا جىلقىسى كوبىندە «يدەولوگيالىق بەساتاردىڭ» قاراۋىلىندا عانا «سىلكىندى». ال، سىلكىنىس سوڭى - جاڭعىرۋدىڭ باسى بولۋى عاجاپ ەمەس-ءتى.

ازامات تاسقاراۇلىنىڭ ايى مەن كۇنى بولەكشە ءبىر ىلكى داۋىسپەن ولەڭ بولادى-اۋ دەپ ۇمىتتەنىپ قالامىز. ونىڭ اي مەن كۇنى ايقايلاپ تۋادى! ءسوزدىڭ عۇمىرى – ولەڭ سەكىلدى. التاي تاۋلارى القانىندا ەشبىر كەدەرگىسىز وسكەن لالا گۇلدەرىندەي ءۇلبىر، كۇنگە تىرمىسا وسكەن ءوسىم - ولەڭدەر.

«كىرپىگىمدى اۋىرلاتىپ كۇز – ويىم،

كۇز – ويىمدى اق پاراققا تىزەيىن،

سالەم جولداپ جۇلدىز اقسىن سەن جاققا،

كەۋدەشەمنىڭ ءبىر تۇيمەسىن ۇزەيىن...».

ازامات وسىنداي اقىق شۋماقتارمەن-اق ۇلى سەزىم-دۇنيەنىڭ  ۇشقىنىنداي تۇزىلە تۇسەدى. ءسوز قاۋىزىنىڭ ىشىندە شۋماق-شۋماق ءمان مايدانى تۇرەندەتىپ جاتادى. وتە سەزىمتال...

«... مۇز كوك اتىم شاپتى مە ەكەن تىم ۇدەي،

قالاي ءجۇرمىن ءسۇت ءسۇدىنىم ىرىمەي؟!.

سەنى ويلاسام تىنىشتىعىم جىلان بوپ،

سول جىلاندى جۇتامىن مەن تىرىدەي...» - دەيدى.

ءسوز بەن ءماننىڭ مايدانى وسىلايشا بولەك-بولەك تۇيدەك ءومىر سۇرەدى. اۋەن، عارىش، اي مەن كۇننىڭ «ءۇنى»، ءتىپتى وقىس ايتىلعان ويلار اراسىندا اداسىپ قالاسىڭ. «بۋرىل تالعا تامشىلاعان قازدىڭ ءۇنىن» ەستىگەن ءساتىڭ دە، قۇلاعىڭا ادەمى اۋەن اكەلەدى. ازامات تاسقاراۇلى بارىنشا  كىناشىل اقىن. ولەڭدەرىندە تاڭ پەردەلى «رەنىش» بار. وقاسى جوق! بىرنەشە جىلدان كەيىن قازاق پوەزياسى الەم تىلدەرىنە قاراي كوپتەپ ءتارجىمالانا باستايدى. حاق. ءبىرشاما توقىراۋلار دا ءالى دە كەزدەسەدى. وقاسى جوق! بۇل دا حاق. ءسوزدى جۇلمالاۋ، مىلجالاۋدى «اۋدارما» دەپ اداساتىن ساتتەرگە دە كەزدەسەرمىز. جاپپپاي ورىستانۋدىڭ قاسىرەتىن ءالى دە تارتامىز.

ولەڭ، اسىرەسە، ازامات تاسقاراۇلى سەكىلدى اقىنداردىڭ تاۋ بەدەرلى جىرلارىن اۋدارۋ ءۇشىن دە كوپتەگەن ساۋ ارەكەتتەر دە جاسالار. باتىسقا ءسىڭۋ ءۇشىن التايدىڭ سامالىمەن بارۋدى قالار ەدىم. ءسوزدى – مازمۇن ءمانى جانە بوياۋ ارىنەن  تارجىمالايتىن تۇستا - قازاق پوەزياسىنىڭ الەمدىك نارىقتا توقتاۋسىز وتەتىنىن سەزەمىز. سوعان شاق كەلەتىن اقىنداردى بۇگىننەن باستاپ ەسەپكە الۋ كەرەك. ازاماتتىڭ (تاسقاراۇلىنىڭ) ازاماتتىق ليريكالارى ىشكى ءتۇرلى بوياۋىمەن، تىلسىم اۋەنىمەن، زاۋ شىرقاۋىمەن «مەن قازاقپىن!» دەپ ەرەك ەڭسەلى كورىنەدى. سىرتىنان قاراساڭ دا ولەڭ ءورىمى بەسەنەدەن بەلگىلى. تاۋدىڭ ءۇنى، دالانىڭ تۇگەل ءتۇر-ءتۇسى، كۇلىكتىڭ جەلىسى، تۇزەمدىكتەردىڭ بولمىس، كەيپىن باسقا وركەنيەتكە جەتكىزۋ ءۇشىن تاسقارالاردىڭ تاستاي اقىق ولەڭدەرى كەرەك-اق.

«... ءبىز جاقتا ءاۋىر، وكپەك، ىزعىرىق بار،

جەل سوزگە جانە ەمەسپىز ءبىز كىرىپتار،

ساي قۇلداپ «دۇنيە-اي»-عا سالعان سايىن،

جوڭكيدى الاسۇرىپ كۇزگى بۇلتتار...».

بۇل ازامات تاسقاراۇلىنىڭ قالام ۇشىنان ۇشىپ بارا جاتقان جىل قۇسى سەكىلدى شۋماقتار. ەۋرازيانىڭ ماۋسىمى قازاق اۋانىنان مۇلدەمگە بولەك. سوندىقتان كىل قازاق اقىندارىنىڭ ءوز-ءوز قاڭقىلدارى بار. ولاردى قالىپقا سالۋعا بولمايدى. ولار كوكتەن جەرگە قاراي بۋداق-بۋداق تۇماندى داۋىسىن لاقتىرىپ، بيىك ۇشادى. كەڭىستىك، ۋاقىتقا ءسىڭىسىپ كەتەتىن جىرلار بولسا، ونى ەكشەي الاتىن وقىرمان بولسا جەتەدى.

سۇراعان راحمەتۇلى

30.06.2018 جىل

Abai.kz