جومارت ابدىحالىق: «اقسەلەۋگە جازدىم حات…»
اقسەلەۋ سەيدىمبەك پەن جومارت ابدىحالىق! ەكەۋى دە بىرەگەي جاراتىلىستى ەگىزدەي ەدى: سۇلۋ سۇڭعات، سىرباز مىنەز، سىرىقتاي بوي، سابىرلى وي، تەرەڭ ءبىلىم، تەلەگەي ءتالىمدى ءىلىم... ۇلت قامىن ءدىتتەگەن ناعىز زيالىلار وسىلارداي-اق بولار. جان اياماس، تاعدىرلاس دوستار-تىن. زامانى ءبىر، زارى دا ءبىر قۇرالپى. ءومىردىڭ كەيبىر وكسىگى مەن وكىنىشى جالىن اتقىزىپ، اھ ۇرعىزاتىن. تاعىلىمدى دا تانىمدىق ەڭبەكتەرىن اماناتتاپ كەتىپتى. قايسىبىرىن تىزەرسىڭ. اقسەلەۋدىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعى جۋىردا عانا وقىرماندار كوزايىمىنا اينالدى. جومارتتىڭ ءوزى كورمەي كەتكەن «101 تولعام، 1001 ءتۇيىن» كىتابى مەن «وي-قازىنا انتولوگياسى (حح عاسىر)» جوباسىنىڭ العاشقى تومى ىسپەتتى سۇبەلى ەڭبەكتەرى عۇمىرىنىڭ جالعاسىنداي بوپ قالدى.
قابىرعالى قالامگەرلەر حات جازىسۋعا دا مۇرسات تاۋىپتى. مىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان توپتاما-حاتتاردىڭ ۇزىك-ۇزىك سوراپتارى 1970-1998 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. ويعا تۇرتكى بولار تەبىنگىدەي تۇستارىن ويىپ العانبىز... تاستاي قاشالعان تىركەستەر... قان-ءسولى مول ماتىندەر... اينالىپ كەلگەندە، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن ويمەن نىعايتىپ، تۋىن اسقاق جەلبىرەتەدى!
حاتىڭدى الىسىمەن ىلە اڭگىمەنى دە وقىپ شىقتىم. ءجاي قوڭىر سالقىن عانا اسەر بەردى. ەكى شالىڭدا دا دارالىق مىنەز ءورىلىپ شىعاتىن وزەك بار، بىراق اڭگىمەدە كوزدەگەن يدەياعا جىعا الماپسىڭ جانە نەگىزگى يدەيا كومەسكى قالعان.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك پەن جومارت ابدىحالىق! ەكەۋى دە بىرەگەي جاراتىلىستى ەگىزدەي ەدى: سۇلۋ سۇڭعات، سىرباز مىنەز، سىرىقتاي بوي، سابىرلى وي، تەرەڭ ءبىلىم، تەلەگەي ءتالىمدى ءىلىم... ۇلت قامىن ءدىتتەگەن ناعىز زيالىلار وسىلارداي-اق بولار. جان اياماس، تاعدىرلاس دوستار-تىن. زامانى ءبىر، زارى دا ءبىر قۇرالپى. ءومىردىڭ كەيبىر وكسىگى مەن وكىنىشى جالىن اتقىزىپ، اھ ۇرعىزاتىن. تاعىلىمدى دا تانىمدىق ەڭبەكتەرىن اماناتتاپ كەتىپتى. قايسىبىرىن تىزەرسىڭ. اقسەلەۋدىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعى جۋىردا عانا وقىرماندار كوزايىمىنا اينالدى. جومارتتىڭ ءوزى كورمەي كەتكەن «101 تولعام، 1001 ءتۇيىن» كىتابى مەن «وي-قازىنا انتولوگياسى (حح عاسىر)» جوباسىنىڭ العاشقى تومى ىسپەتتى سۇبەلى ەڭبەكتەرى عۇمىرىنىڭ جالعاسىنداي بوپ قالدى.
قابىرعالى قالامگەرلەر حات جازىسۋعا دا مۇرسات تاۋىپتى. مىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان توپتاما-حاتتاردىڭ ۇزىك-ۇزىك سوراپتارى 1970-1998 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. ويعا تۇرتكى بولار تەبىنگىدەي تۇستارىن ويىپ العانبىز... تاستاي قاشالعان تىركەستەر... قان-ءسولى مول ماتىندەر... اينالىپ كەلگەندە، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن ويمەن نىعايتىپ، تۋىن اسقاق جەلبىرەتەدى!
حاتىڭدى الىسىمەن ىلە اڭگىمەنى دە وقىپ شىقتىم. ءجاي قوڭىر سالقىن عانا اسەر بەردى. ەكى شالىڭدا دا دارالىق مىنەز ءورىلىپ شىعاتىن وزەك بار، بىراق اڭگىمەدە كوزدەگەن يدەياعا جىعا الماپسىڭ جانە نەگىزگى يدەيا كومەسكى قالعان.
راس، «شالدارعا قوعام پەنسيادان وزگە نە بەرىپ وتىر؟ رۋحاني راحاتى قايسى؟» قارتايعان دا - ءبىر بالا. قوعام ولاردى الپەشتەۋى كەرەك شىعار. ال، شىن ءمانىندە جاعداي قالاي قالىپتاسىپ وتىر؟
* * *
سەن تولەننىڭ (ابدىكوۆ) «قوناقتارىن» وقىدىڭ بىلەم. مىنە، ءدال سوندا ءىش اۋىرتاتىن الەۋمەتتىك وبەكتيۆتى پروبلەما بار. سەندەگى ماسەلە ودان قوراش ەمەس. وندا: بالا قۋانىشىن قىزىقتاي الماي ىنتىزار ءارى ىشقۇسا بولعان اتا-انا قالاي كەيىپتەلەدى؟!
* * *
سەنىڭ اڭگىمەگە العان ەكى شالىڭ ءوز حالدەرىن (يدەياسىن) وزدەرى جەتكىزىپ بەرە الماي تۇر: ولاردىڭ بەيۋانا «كۇيكىلەۋ» تىرشىلىگى ولاردىڭ قانداي جاعدايدى قالايتىنىن ايعاقتاپ بەرسە كەرەك ەدى; سول ءوز كوكەيىڭدەگى يدەيانى سۋىرتپاقتاپ دەتالعا، ديالوگقا جانە باسقا ەپيزودتارعا تاراتا وتىرىپ جەتكىزۋ قۇپ بولار ەدى; ماسەلەنى شەشىپ تاستاۋ اڭگىمە ءۇشىن شارت ەمەس، بىراق كۋلميناتسيا نە فينالدا جانعا باتاتىن جەر بادىرايا كورىنسە، رەماركامەن بەرىلەتىن ءوز ءۇنىڭدى وكتەم ەتسەڭ، - ۇتىس ءبىزدىڭ قولدا بولار ەدى.
* * *
ءبىر جەتى توسەك تارتىپ باس كوتەرگەن بولىپ وتىرمىن قازىر. كوڭىل-كۇي ورنىقتى ەمەس: اڭساۋ كوپ، ارمان كوپ، تىنعان ءىس جوق، تىنىم قايدان بولسىن. تۇرمىستىڭ ويقى-شويقىسى بىلىنەتىن; ادامدارعا ەرەكشە ءۇمىت جۇكتەمەيتىن قالىپقا بەكىپ، توڭازىپ العان جاقسى; «وزىڭە سەن ءوزىڭدى الىپ شىعار، قايراتىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەگىزگەن تىرشىلىك قوي، باسقا نە ۇلىلىق دەيسىڭ بىزگە قالعان.
* * *
سوسىن، وزىڭە زۆونداپ تا ايتارمىن، بىزدە ءبىر جاس بۇركىت بار. قازىر قولدا، ءبىر بىلەتىندەۋ قارتتىڭ باپتاۋىندا. بىراق، قور قىلا ما دەپ كۇدىكتەنەم. وسىنىڭ ءبىر ىڭعايىن شەشەيىك.
* * *
... قازىر ورالحاننىڭ اڭگىمەسى جاريالانىپ ءجۇر. مەن بۇرىن نيەت قويماۋشى ەدىم، جىگىتىڭدە ەداۋىر پوەتيكالىق ستيحيا بار بوپ شىقتى. اڭگىمەسى ءالى بىتكەن جوق، بىراق ءبىرلى-جارىم ستيلدىك اۋىتقۋلارىنا قاراماستان (وبرازدىڭ يدەيالىق-تۇرپاتى ءوز الدىنا اڭگىمە), وسى جىگىتىڭنىڭ قالام ۇستاسىنا كوڭىل ءجىبيتىن سىڭاي بار. ءالى كورەرمىز...
* * *
قىسقاسى، قوڭىر ءومىر، ءجاي تىرشىلىك; ۇلكەن قيال، اسقاق سىر بيلەگەن شاقتا، وسى ەكى تىرشىلىكتى جىمداستىرا الماي، قيۋىن قاشىرىپ اۋرە-سارساڭ وي ازابىنا تۇسەسىڭ; ادامدى ءوز تاراپىنان كىنالاۋ، كوڭىل تولماستىق بيلەسە، قانداي زاۋىق بولارىن بىلەسىڭ عوي.
ءبىر سەبەپتەن، مەنىكى شاراسىز، دارمەنسىزدىكتەن ەمەس; ەكىنشىدەن، نيگيليست، سكەپتيك كوزقاراسىنداعى قۇر دالانى قارمانۋ دەگەنگە دە كەلمەيدى; ال ازداعان نەگىز بار دەپ ويلاساق، ناتيجەسى ءماز ەمەس، - سونىمەن تولعانۋىڭ كوپ، تىندىرارىڭ جوق كوكىرەك كەرگەن كوپ قيال بوپ ءجۇرىپ جاتقان.
* * *
حات جازۋدى كىمگە بولسىن سالاقسىتىپ، كوپ نارسەدەن كوز جازىپ قالعالى ءجۇرمىن. وزىڭنەن كەلگەلى ءۇن بەرمەگەنىم جاقسىلىق ەمەس; حاتتىڭ مازمۇن سيپاتى ءبىر سەرگىتىپ، مارقايتىپ تاستاسا دەگەن تالاپ بولادى دا، كۇندەلىك كىربەڭى «كىمگە ءدارى» دەگەندەي، ءماز ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ، بوي تارتا بەرەسىڭ. ءۇنسىز جۇرگەنىمە ىشتەي ءبىر سەبەپ وسى.
مەن ءوزىمدى «كىجىنۋى مەن كۇشەنۋى كوپتىڭ...» بىرىنە سانايمىن. نەعىلسا دا، ىشتەي قايشىلىقتىڭ ءورشۋى باسىم... ءالى سەندەلۋى مول.
* * *
كەشەلى-بۇگىن اندرە مورۋانىڭ «ادەبي پورترەتتەرى» قولعا ءتۇسىپ، انتۋان دە سەنت-ەكزيۋپەري (اسىرەسە) ىقىلاس اۋدارىپ تۇر. ايتۋىنشا، ول ارەكەتى مەن اقىل-ويى توعىسقان (ال بۇلاي بولماعان ومىردە ول ءىس-تاعدىرى مەن ارمان-ويىنىڭ سىرىن جەتىك تۇسىنگەن) ەرەكشە ءومىردىڭ (ارينە، ءوز قوعامىنىڭ) ادامى.
* * *
ەل جايى بىركەلكى تىرشىلىك; كۇندەلىك (ەۆوليۋتسيالىق دامۋ) جاعدايىندا. ەگىن ەك، ءشوپ شاپ... - بوعىڭدى پىشاقتاپ ويعا بەرىلىپ تىعىرعا تىرەلمە - ارەكەت! ارەكەت - بارلىق ءمان وسىندا.
ىستەگەنىڭ نەعۇرلىم كوپ اداممەن تاعدىرلاس قيمىلعا ۇلاسسا - تىنىشتىق، توياتتىق سوندا عانا...
* * *
كەيدە سەنىڭ (سەندەردىڭ) تەوريالىقتى كوپ وقيسىڭ دەپ «جىندارىڭ كەلەتىنى» بار. جاناشىرلىقتى ادامنىڭ كەز كەلگەنى ءتۇسىنگەنمەن، كوبىسى كوپ رەتتە سامارقاۋ نيەتپەن قابىلدايدى. جالپى، ادامدار ءوز بولمىسىنان بيىك سەكىرە بەرمەيدى عوي. ەگەر مەن ولارىڭا قۇلاق اسپاسام، سول تۇرعىداعى «كەمشىلىك» شىعار. بىراق پىكىردىڭ كوبى، كىمنەن شىقسىن، جادىمدا ساراپتا جۇرەدى...
* * *
ماعان قازىرگە دەيىن ءدۇنيە سىرىنىڭ تەوريالىق مودەلىن ءتۇسىنۋ، پراكتيكالىق ءىستىڭ ۇعىم، يدەيامەن استارلاس اڭعارىن ۇعۋ - نەگىزگى ءىس بولىپ كەلگەن ءتارىزدى. ارنەگە ءبىر (ارينە، كىتابي كونتسەپتسيالار، ءالەۋمەتتىك عىلىم جوبالاۋلارىن ايتىپ وتىرمىن) شۇقشيا بەرەتىنىم دە سودان.
* * *
وتكەندە بولعان تۆورچەستۆو جايلى از اڭگىمە ساعان قانشالىق اسەر بەرگەنىن بىلمەيمىن، بىراق مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعانى: جازىلمىش دۇنيەنىڭ تاقىرىبى، گەرويى تۋرالى ماسەلە.
بۇل ءالى مەنىڭ ءوز ۇعىمىمدا سان-سالا تۇسپالى بار، سانامدى بيلەگەن كوكەيدەگى سۇراقتار. نەگىزى ىزدەلەتىن نارسە بىرەۋ بولعان سوڭ، پىكىرگە پىكىر قوسىپ، وي تىرىلتە بەرۋ ارتىق بولمايدى.
* * *
جالپى بۇرىنان ايداي انىق قانداي نارسە بولسىن ول ءاربىر ادامنىڭ ءوز ساناسىندا ءپىسىپ، تۇلەپ، ەگجەي-تەگجەيلى جەتىلۋى كەرەك، ايتپەسە وزگەنىكى اسەرسىز، پايداسىز قالپىندا قالا بەرەدى. مەن سونى وتكەردىم.
تولستويدىڭ: ويلانعان نارسەنى ويلاپ نەڭ بار، ونى دايىن كۇيىندە ال دا، ءارى قاراي تارت دەۋىندە ۇلكەن ءمان بار. ىزدەۋشى جالعىز ءبىز عانا ما؟..
* * *
تولستوي دا، بالزاك تا ءومىر باقي ءوز ورتالارىنىڭ ءمانىن، جولىن ىزدەستىرۋمەن بولعان. سونىمەن بىرگە وزدەرى دە سان قيلى شارق ۇرۋدى باستارىنان وتكەرگەن. كەيىنگىلەرى دە سونداي. ءومىردىڭ جاڭعىرۋى - ۇنەمى بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس، ول - ادامنىڭ ساناسىنداعى كۇرەس; تىرشىلىكتە بولىپ جاتقان ءىس-ارەكەتتەر. ونىڭ ءبارى بۇكىل ادامزاتتىڭ وزگەرۋىنە، جاڭا دۇنيەنىڭ قالىپتاسۋىنا، ودان سوڭ ونىڭ دا ەسكىرۋىنە اكەپ تىرەيدى.
* * *
تۋراسى، مەنىڭشە، جاڭا دابىل، جاڭاشا ءبىر ءدۇر سىلكىنۋدى جان-جۇرەگىمىزبەن سەزىنىپ، وتكەرە الماي ءجۇرمىز، بىلەم. «ءوسىپ كەلەمىز، جەتىلدىك» دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قاقسايمىز عوي.
* * *
...ءومىر سحەماعا تولىپ كەتكەندەي نەمەسە حالىق قالىپتان شىعىپ كەتپەيتىندەي ءبىر سحەما بولىپ بارادى عوي تىرشىلىك. بۇل دا قانشاعا بارار دەيسىڭ. تەڭگەرمەشىلىكتىڭ قاندايى دا جاقسى ەمەس.
* * *
دۇنيە ەشقاشان تەپە-تەڭ قۇبىلىستان تۇرمايدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ومىرىمىزدە ورىن اۋىستىرۋ (شالانىڭ شوق ورنىنا، كونەنىڭ جاڭا ورنىنا... دەگەن سياقتى) زارداپتارى كوپ. مۇمكىن، مۇنىڭ ءوزى دامۋ قايشىلىعى شىعار.
قايتكەن كۇندە دە ءبىز جاڭعىرۋدى بۇكىل بولمىسىمىزبەن سەزىنۋگە مەيلىنشە جان سالۋىمىز كەرەك.
* * *
دۇنيە - كۇردەلى، ىلاڭدى، قالاي بۇراپ ۇرساڭ دا، اپشىسى قۋىرىلماس ۇلان-عايىر پروتسەسس. سونىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن سەزىنسەڭ، جالعىز-جارىمنىڭ ءومىرى - ءبىر شوكىم شىرپى تارىزدەس...
* * *
نەگىزگى جۇمىس - گازەت مۇددەسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلى. كوڭىلدە كوپ بارلاۋ بار، ءبىراق سونىڭ بىردە-ءبىرى قاعاز بەتىنە تۇسكەن جوق. ەڭ وكىنىشتىسى وسى. جالپى مەنىڭ جاراتىلىسىم باياۋ عوي، ونىڭ ۇستىنە ىشكى-تىسقى ومىردەن ەداۋىر قايشىلىق كورەم دە، قۇر مىڭگىر ويدىڭ شىلاۋىندا بۋلىعا بەرەم. بۇل ءبىر سارىن سىر.
ەندى ءبىزدىڭ پىكىرلەستىگىمىز، تۆورچەستۆولىق ارالاستىعىمىز مولايعانى ماقۇل. ونىڭ ەكى جاقتى كوپ ءمانى بار.
* * *
... تۇرمىستىڭ الاڭسىز جاعدايى كوپ ءنارسەگە ستيمۋل بولار ەدى، بار بولعاندا، ءبىز اۋەلى تىرشىلىك، كۇن كورىس قامىن كۇيتتەۋمەن اۋرەمىز عوي. بۇل از ۋاقىت، وتكىنشى ۋاقىت بولۋى مۇمكىن، بىراق وسىنداي ساتتەر جىگەردى قۇم ەتپەسىن!..
* * *
ءومىر ەس تاندىرىپ كۇلگىزبەيدى دە; ءار نارسەنىڭ سەبەپ-سالدارىن سەزىپ، ءبىلىپ قالعان سوڭ، كۇيزەلىپ-كۇڭىرەنۋگە دە ورىن قالا بەرمەيدى. ادام نە نارسەگە دە تاۋەلسىز بولسام دەيدى - بۇل ونىڭ ءومىر باقي پەندەشىلىك اڭسارى، بىراق بوستاندىق - قاجەتتى ءماجبۇرلىكتەردىڭ سىر-قاتپارىن ۇعىپ بىلۋدە جاتىر (ەنگەلس). ادام بالاسىنا بۇل فانيدە ودان وزگە جولداعى كۇرەستىڭ ءبارى دالباسا. بۇدان وزگە تاۋەلسىزدىكتى مەن ءالى تۇسىنگەم جوق.
بۇل - ءبىزدىڭ بۇكىل ايتار ۇلكەن-كىشى ويىمىزدىڭ دىڭگەك قازىعى.
* * *
ستەندال: «دۇنيەدە ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە اقىل-پەيىل بىلدىرۋىنەن ارزانعا تۇسەتىن ەشنارسە جوق» دەپتى (ەركىن الىپ وتىرمىن). باسقا قارىم-قاتىناستىڭ ءبارى ماتەريالدىق ولشەممەن بەلگىلەنەدى دەگەنى بولۋى كەرەك.
ول داۋلەتتى بولۋدىڭ نە ەكەنىن اششى-تۇششىسىمەن كورگەن ادام، سوسىن دا ايتقان شىعار. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم: ماجبۇرلىكتى (نەوبحوديموست) سەزىنۋ، مويىنداۋ - قانداي شەشىم، يدەيالار تۋعىزادى دەگەن سۇراق.
* * *
مەن الگى: گەگەل قارتتىڭ «ءار جىلعى ەڭبەكتەرىن» اۋدارىپ-توڭكەرىپ، «اياعىنان قويعان» بوپ وقىپ، كەشەدەن بەرى «كون ءجىبىتىپ» جاتىرمىن (ەكىنشى تومدا ساباق جايلار مول).
* * *
... سەنىڭ نەگە قۇلازيتىنىڭدى مەن ءىشىنارا عانا سەزەم. راحات تىرشىلىك - بۇكىل قاسيەتىڭدى (ارينە، تۆورچەستۆولىق كەڭ ماعىناداعى قابىلەت) شەكتەۋسىز جارىققا شىعارۋدا، قالاعانىڭشا گۋمانيستىك مۇراتتىڭ ىسكە اسۋىندا ەمەس پە؟..
* * *
بۇل حات وسىمەن اياقتالعالى وتىر. ساعىنىشتان كىسى ولمەيدى، سارعايىپ بىتەدى. سەنىڭ بازىناڭ - حات جازسايشى دەگەندە، - مەنىكىندەي ساعىنىش قوي. ونىڭدى ابدەن سەزىنەم. بىراق بۇگىنگىدەي جارىق كۇن بولا بەرمەيدى (كۇننىڭ شۋاعى جانىڭا جاقىن ادامدارىڭدى قيىنشىلىقتاعىداي ءۇيىرىپ اكەلەدى ەكەن، ونى جاڭا وسى حاتتى باستاپ جازاردا اڭعاردىم). سوسىن ىشتەي كۇبىرلەپ، ءساتى تۇسسە، وسىلاي شەرتىپ-شەرتىپ الاسىڭ. سەن بەينە وسى ءسات قاسىمدا بولار ما ەدىڭ...
* * *
نىسانالى بيىكتىك وڭايلىقپەن يەك ارتتىرماي جۇرگەن شاقتا، ىزدەنۋ-شارق ۇرۋدىڭ تىزگىنى تەڭ تۇسپەي جاتاتىنى تانىمال جاي. ەجىكتەۋ ەمەس (ەستىگەن دە شىعارسىڭ), مىنا ءبىر ءجوندى پىكىر ەستەن كەتپەيدى: ەگەر ءبىر تەڭگەسى بارلار ءوزارا الماسسا، وزگەرىس جوق، اقشالارى سول ءبىر سوم قالپى وزدەرىندە قالادى، ال ءبىر-بىردەن يدەياسى بارلار ەكەۋارا الماسسا، وندا ارقايسىسى بايلىعىن ەكى ەسەلەي الادى دەيدى ەكەن.
* * *
اڭگىمە-حاتىڭدى نازارمەن وقىپ شىقتىم. وي-رۋحتى مازالايتىن ءبىر قايشىلىقتى ۇستاپسىڭ; اڭگىمەدە شەشىم (تورەلىك ۇكىم) تۋرا ايتىلمايدى، بىراق يدەال-تەندەنتسياڭ ايقىن، - ءبىرىنشى، وسىعان قۋاندىم. كومپوزيتسيا ءبىرتۇتاس يدەيانى قۋاتتاپ، قىزمەت ەتىپ تۇر.
* * *
سۇيگەنگە قوسىلۋ - ەجەلدەن ارمان. ەكى جاقتى ماحاببات سيرەك نارسە، بۇل ومىردە ءبىر-بىرىنە ءتۇس-تۇرپات، ارمان-اڭسارى ۇقساس ەكى ادام تابىلمايتىنى سياقتى ءارتۇرلى سىر-سيپاتتان كەلىپ شىعادى.
* * *
... «ادام نە نارسەگە دە تاۋەلسىز بولسام دەيدى - بۇل ونىڭ ءومىر باقي پەندەشىلىك اڭسارى. ال، بوستاندىق، ەركىندىك اتاۋلى امالسىز ماجبۇرلىكتەردىڭ سىر-قاتپارىن ۇعىپ بىلۋدەن باستالارى حاق».
ەپيگرافقا كەلتىرگەن پىكىر وسىلاي تۇجىرىمدالادى. بويلاپ قاراپ باعىپ وتىرسام، نە نارسەنى ءبىلىپ العاندا ەمەس، ماسەلە سودان كەيىن باستالار ارەكەت-امالدا كورىنەدى. بۇل كادۋىلگى ناقتىلى ومىرگە شاقىرعان ديالەكتيكانىڭ ءۇنى.
* * *
ىنتاسىز ىستەن كوبىنە جاعىمسىز ءناتيجە شىعادى، سوسىن دا قۇلىق سوعۋىن اڭدىپ، قالامنان قاشقاقتايسىڭ. ال حات شىركىنگە كەلگەندە كىدىرىس بار ما؟ - جانىڭمەن استارلاس ادامىڭ بولسىن تەك!
* * *
بۇكىل ادامزاتتىڭ پروگرەسس جولىنداعى ۇلكەن ىنتىزار ءبىر عانا مۇراتى بار، ول - ادام بالاسىن ەزگىدەن، ماجبۇرلىك اتاۋلىدان قۇتقارۋ. ۇلان-اسىر الەمدە بۇدان پاراساتتى كۇرەس جولى بار-اۋ دەپ ءوز باسىم ويلامايمىن. ەنشىمىز وسىدان بولسا دا...
* * *
... ءبىز شەكتەۋلى مۇمكىندىكتىڭ عانا ادامىمىز. بىلە تۇرا، ەستي جۇرە بارماق تىستەيتىنىمىز دە سودان. ەتىكتىڭ وكشەسىنە شەگە قاقسىن مەيلى، ءبىر ادامنىڭ باسىنا بايلاۋ اتقارار ىستە قيساپ جوق. بىراق، كۇيكەنتايلاپ كۇن كورۋمەن ولشەنىپ وتكەن عۇمىر تاقىم جازدىرتار ەمەس. كىجىن مەيلى، قۇلشىن مەيلى. ماعان جاناستى شىندىق وسىنداي.
* * *
قالىپتى تىرشىلىكتىڭ يلەۋىنە كونۋ - كوپتىڭ كورىپ جۇرگەن ءىسى، ال قارسىلاسۋ، قالاۋىڭ بويىنشا ارەكەت - ساناۋلىلاردىڭ عانا ەنشىسىنە تيگەن شارۋا. جەردە قالعىڭ دا كەلمەيدى، جالاڭاياق ءجۇرۋ دە ۇيات، دەگەنمەن بەتى قايىرىلعان ءىس جوق. تۇرەن تۇسپەي تىلەك ايتىپ جاتسىڭ عوي...
* * *
مۋزىكا ونەرىن تەك تىڭداپ، جوق-باردى جوبامەن قۇر تامسانۋ عانا ەمەس، ونى ەركىن مەڭگەرىپ ويناپ، ورىنداپ جۇرگەن سەنىڭ كوكىرەگىڭ مەنەن دە، مەن ءتارىزدى قارا قازاقتىڭ كوبىنەن دە الدەقايدا داڭعىل، زەرەك، زەرگەرلى الەم.
وسى ورايداعى ءبىر پىكىر: سەنىڭ كۇي اڭىزىن كەشىكتىرمەي قولعا الۋىڭ قاجەت. حالىقتىڭ ءوزىن وزىنە، ودان سوڭ وزگە ەلگە تانىلۋى ءۇشىن ونداي ەڭبەكتىڭ قۇنى ماڭگىلىك ولشەۋسىز.
* * *
قازىر ستيحيالى دامۋدىڭ زامانى ەمەس، مەملەكەتتىك ماشينا ادامنىڭ قاي سالاداعى دەربەستىگىن تۇمشالاپ تۇرعان زامان، بىراق بۇل وتكىنشى كەزەڭ دەپ تۇجىرىمدالىپ ءجۇر عوي; سوندىقتان دا بىزگە ەڭ كەرەگى - سوقىردىڭ ايمالاعانىنداي باعدار ىزدەگەن ءبىلىم ەمەس، سالاۋاتتى-سالدارلى جۇيەگە نەگىزدەلگەن قارۋ قاجەت. ول، ءاسىرەسە، ەل باسقارعانسىپ جۇرگەن ءدۇمشە ينتەلليگەنت، ساياسي «قايراتكەرلەرگە» قاجەت. تاريحتىڭ ۇزىنا كوشىندە بيلىك كەرۋەنى مەن ءبىلىم، پاراسات كەرۋەنى ۇدايى تەكە-تىرەس جولمەن كەلەدى.
* * *
ءومىردىڭ ناقتى جاعدايىندا ادامنىڭ قاتىسۋىمەن، ادامنىڭ قولىنان وتەتىن ءىس-ارەكەت، قۇبىلىس، جۇمىس-شارۋالاردىڭ ءبارى اۋەلباستا مويىندالعان تەوريا، پرينتسيپ، قاعيدالاردان ءبىر مىسقال بولسا دا اۋىتقۋ (ياكي ۇيلەسىمسىزدىك) زاڭدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءدال وسى رەتپەن كەلگەندە دە باسشىلىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تىم ايرىقشا.
* * *
مەن ساعان باسشىلىق جانە حالىق (تاعدىر، مۇددە، ماقساتىن تەگىس الا وتىرا) بايلانىسىنداعى تاقىرىپتا پىكىر سۋىرتپاقتاپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ ەلدە، ادەتتە، باسقارۋشى حالىقتان ء(تىپتى ەڭبەكشى تاپ وكىلىنەن) سۇرىپتالىپ الىنادى، بىراق شىندىعىندا، باسقارۋشىنى باسشى تاڭدايدى. حالىق ۇيىمداستىرۋدىڭ ارقاسىندا بىراۋىزدىلىقپەن ماقۇلدايدى. مۇنداي دەموكراتيا ءبىر باسشىنى ءبىر باسشىعا ماداقتاتىپ، ونى حالىققا ماقۇلداتۋعا دەيىن ۇيىمداستىرۋشىلىققا ۇلاستى.
* * *
پوۆەستە («اققىز») اققىز دا، نايمانتاي دا سەنىڭ ايقىن تەندەنتسياڭدى جىعا تانىتارداي حاراكتەر لوگيكاسىمەن مۇسىندەلمەگەن. ودان تۋعان اقاۋ - شىعارمانىڭ بۇكىل يدەيالىق تىزگىنى ات موينىندا قۇر بوس سالبىراپ تۇر.
* * *
ومىردەگى قانداي قيۋلاسقان قىزىق وقيعانىڭ ءىزى كوركەم يدەيا، ادامگەرشىلىك كونتسەپتسيا ۇسىنۋدىڭ جولى ەمەس. ول بەلگىلى بايلانىستاردا عانا قۇندى.
* * *
جازۋ جۇمىسى - ادامنىڭ سانالى، ماقساتتى ەڭبەك ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى پروتسەسس رەتىندە، وبەكتيۆتى-سۋبەكتيۆتى قۇبىلىس رەتىندە تانىپ-بىلۋگە بولمايدى دەۋ قاتە (مۇنىڭ دالەلى جەتكىلىكتى). ال نە نارسەنى تەرەڭ يگەرىپ بىلە باستاعان سوڭ-اق ونى (ونەردى) بىرسىدىرعى ەرەكشەلىك كوركەمدىك قابىلەتى بار ادام دۇرىسىراق تۋدىرۋعا قالىپتاسا بەرەدى. جالپى ءتىل ءبىلۋ، ونى بەلگىلى دارەجەدە كوركەمدىك وراممەن قولدانا ءبىلۋ ارتىقشىلىعى شىعارمادا كوركەم بەينە، ءجون يدەيالى ەستەتيكالىق ءدۇنيە تۋعىزۋعا تەك العىشارت باسپالداق قانا.
* * *
سوسىنعى ورايلى شارۋا «ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ» جازىلىپ قالعانى بولىپ وتىر. مىنە، مۇنىڭدا باعدار ءتۇزۋ، مۇرات بيىك. ورنەك، ورىندالۋى دا ورتادان جوعارى. وسى شىعارمانىڭ جازىلۋ فاكتىسى ارقىلى ايتاتىن بىرەر پىكىر مىنانداي: جالپى كوركەم ادەبيەت پراكتيكاسىندا باياندى قالىپتاسقان ءبىرىنشى جاق - ءبىزدىڭ حالىقتىڭ شەشەندىك ونەرى مەن اڭگىمەشىلدىگىندە باستاۋ الىپ، كەيىنگى رەاليستىك جازبا ادەبيەتىمىزدە كەمەل پسيحولوگيزم، اسەرلى ەكسپرەسسيالىق كوركەمدىكپەن باي ءتۇستى. ابىروي بەرەتىن ءتۇردى قولدانىپ شىعارما جازۋ، ارينە، ەپيگوندىق بولا بەرمەيدى.
ينشاللا، بۇل شىعارمادا سەن ودان تازاسىڭ; سولاي بولا تۇرا ءتۇردىڭ مازمۇندى (كوركەمدىك مۇمكىندىكتى) شەكتەيتىنىن ايتقىم كەلىپ وتىر.
* * *
جالپى، بايانداۋشى «مەندەردىڭ» ءمۇمكىندىگى ءار دارەجەدە بولىپ كەلەدى. تەرەڭگە بارماي-اق ءبىر-ەكى مىسال - ستەفان تسۆەيگتىڭ ءبىرىنشى جاقپەن بەرۋ ءتاسىلى، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ جانە س.مۇقانوۆتىڭ مەندىك تۇرعىدان بايانداۋ ەرەكشەلىكتەرى - ۇشەۋى (وزگەلەردى بىلاي قويعاندا) ءۇش دارا دەڭگەيدە ەمەس پە؟
ال مەنىڭ قۇپتايتىنىم - سولاردىڭ ءىشىندەگى ەڭ جەتىلگەنى - وبەكتيۆتىك اۆتورلىق بايانداۋ-بەينەلەۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ءبىرىنشى جاق. ونىڭ مۇمكىندىگى حاس رەاليستىك شىعارمادا مۇلدەم ولشەۋسىز; تەك ينتەللەكتۋالدىق، سۋرەتكەرلىك قارىمىڭ جەتىسسە بولدى.
* * *
سەن دوستوەۆسكيدىڭ راسكولنيكوۆكە كەمپىردى قالاي ولتىرتكىزگەنىن وقىپ كورشى... ء(بىرىنشى ءبولىمدى تۇتاس، اسىقساڭ - سول ءبولىمنىڭ جەتىنشى تاراۋىن قارارسىڭ). جالپى العاندا، سەن ءۇشىن ءالى الىنباعان قامال - وبەكتيۆتىك بايانداۋدىڭ رەاليستىك بەدەرلىلىگى. بۇل سۋرەتكەرلىكتى ويلىلىققا، از ايتىپ، كوپ ماعىنا بەرۋگە، كەمەل پسيحولوگيزمگە اپاراتىن جول. ءسوز ونەرىنىڭ كوركەمدىك دامۋ ساتىلارى وسى تەندەنتسيانى شارىقتاتىپ كەلەدى...
ازىرلەگەن قايسار ءالىم.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
