بۇگىندە كوكىلتاش - تاريحي جادىگەر رەتىندە تاشكەنت قالاسىنا شىراي بەرگەن عيماراتتاردىڭ ءبىرى. قازاق دالاسىنىڭ نەبىر دۇلدۇلدەرى مەن اۋليە-امبيەلەرىنە ءبىلىم بەرگەن عىلىم وشاعى. بۇل مەدرەسەگە كەلىپ، كەزىندە «كومەكەي اۋليە» اتالىپ، بيلىك ايتقان بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ ءبىلىم العاندىعى، باسقا دا كوپ ساڭلاق ءدىلمارلارىمىزدىڭ باس سۇققانى ەل جادىندا وشپەستەي ساقتالعان. بۇعان ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ: «كوكىلتاشتا سىتقامىت قىلعان ادام نە باي بولىپ، نە اۋليە بولىپ، نە مولدا بولىپ شىعادى، قۇر الاقان شىقپايدى»،- دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن دالەل ەتەمىز.

بۇگىندە كوكىلتاش - تاريحي جادىگەر رەتىندە تاشكەنت قالاسىنا شىراي بەرگەن عيماراتتاردىڭ ءبىرى. قازاق دالاسىنىڭ نەبىر دۇلدۇلدەرى مەن اۋليە-امبيەلەرىنە ءبىلىم بەرگەن عىلىم وشاعى. بۇل مەدرەسەگە كەلىپ، كەزىندە «كومەكەي اۋليە» اتالىپ، بيلىك ايتقان بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ ءبىلىم العاندىعى، باسقا دا كوپ ساڭلاق ءدىلمارلارىمىزدىڭ باس سۇققانى ەل جادىندا وشپەستەي ساقتالعان. بۇعان ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ: «كوكىلتاشتا سىتقامىت قىلعان ادام نە باي بولىپ، نە اۋليە بولىپ، نە مولدا بولىپ شىعادى، قۇر الاقان شىقپايدى»،- دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن دالەل ەتەمىز.

ارنايى وزبەكستاننان الدىرعان رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «كوكىلتاش مەدرەسەسىن XVI عاسىردا بيلىگىن جۇرگىزگەن باراق حان مەن ءدارۋىش حاننىڭ تۇسىندا (1551-1575جج.) حان ءۋازىرى سالدىرعان، ونىڭ لاقاپ اتى كوكىلتاش (حاننىڭ ەمشەكتەس باۋىرى)» ەكەن. ال «قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا» وسى مەدرەسەگە بايلانىستى بىلاي دەلىنگەن: «...قازاق باتىرى، قولباسشى، سامارقاننىڭ ءامىرى ءجالاڭتوس سەيىتقۇلۇلى تالاي سوعىستا قارسىلاستارىن كۇيرەتە جەڭىپ، كوپ ولجاعا كەنەلگەن. ...ءجالاڭتوس وسى بايلىققا دەربەس اسكەر ۇستاۋمەن قاتار، سامارقان قالاسىندا شير-دور مەدرەسەسىن، بۇحارا قالاسىندا ءتىللا قاري جانە كوكىلتاش مەدرەسەلەرىن سالدىرعان». ال الاش قايراتكەرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى «الامان» اتتى كىتابىندا، «بۇحاراداعى كوكىلتاش مەدرەسەسىنىڭ سالىنۋى تۋرالى ءاپسانا» دەگەن ەڭبەگىندە: «بۇحارا مەن تاشكەنت تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا بۇحاراداعى اتاقتى كوكىلتاش مەدرەسەسىن سالدىرعان قازاق دەگەن اڭىز تاراعان»-دەيدى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، كەلتىرىلگەن ءۇش دەرەكتىڭ ەكەۋىندە كەيىپكەرىمىزدىڭ قازاق ەكەندىگى باسا ايتىلىپ وتىر. ال وسى قازاق كىم دەگەن سۇراققا بىرەۋى - ءۋازىر، ەكىنشىسى - ءجالاڭتوس ءامىرشى، ءۇشىنشىسى - كوگە دەگەن تاقۋا، كىشى ءجۇز ىشىندەگى اتامشال رۋىنان شىققان قازاق دەيدى. ح. دوسمۇحامەدۇلى ەستىگەن اڭىزىنا سۇيەنسەك، «ول (ياعني كوگە - رەد.) تاجىكتەر، وزبەكتەر جانە قازاقتار بۇحارا حانىنا باعىنعان زاماندا كوشپەلى قازاق جۇرتىن شاريعات جولىن بىلمەيتىن ءدىنسىز دەپ تانىپ، قۇلدىققا ساتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن بۇحارا حانىنا، قازاق ۇلىسىنان اتتانىپ، تاقۋالىعىن جانە ەلدىڭ ءدىنسىز ەمەستىگىن دالەلدەپ ونىمەن قوسا، مەشىت-مەدرەسە تۇرعىزادى. شاھار حالقى جاڭا مەشىتتى كورىپ تاڭ قالىسادى، بۇكىل بۇحارادا ناعىز تاقۋا ادام كوگە بولعاندىقتان، بۇل مەشىتتى ونىڭ اتىمەن كوگەتاس، ياكي كوگەنىڭ قۇرىلىسى دەپ اتاي باستايدى، بۇل اتاۋ بىرتە-بىرتە قازىرگى كوكىلتاش قالپىنا اۋىسادى».

مەدرەسە اتاۋى تۋرالى دەرەك كوزدەردە كوگەتاس دەگەن اپسانالىق كەيىپكەر مەن                                           كوكىلتاش (حاننىڭ سۇتتەس، ەمشەكتەس تۋىسقانى) دەگەن سوزدەر كەزدەسەدى. ءبىز وقىرمان كوڭىلىن وسى ۋاجدەردىڭ سوڭعىسىنا اۋدارتقىمىز كەلەدى. «تۇركىستان حالىقارالىق ەنتسيكلوپەدياسى» اتالمىش اتاۋعا بايلانىستى مىناداي دەرەك بەرەدى: «كوكەلتاش (تۇرىكشە سوزبە-ءسوز - تەتە ءىنى) - لاۋازىم. كوكىلتاش لاۋازىمى ورتا عاسىرلارداعى ورتا ازيا مەملەكەتتەرى مەن قازاقستان، يران، ت.ب. ەلدەردە كەڭىنەن تانىمال بولدى. التىن وردادا، ءابىلحايىر مەملەكەتىندە، قازاق حاندىعىندا، ت.ب. مەملەكەتتەردە كوكەلتاش - حانعا جاقىن جانە سارايدا جوعارى دارەجەلى قىزمەت، مەملەكەت ىستەرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان ادام لاۋازىمى». دەمەك، «كوكىلتاش» ۇعىمى ءوز الدىنا تاۋەلسىز، مەدرەسە اتاۋىنان بۇرىنىراق قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماعىناعا يە ەكەن. «ءجالاڭتوس ءامىرشى سالدىردى» دەگەنگە كەلەر بولساق، ونىڭ ءۋازىر بولماعاندىعىن ەسكەرگەن ءجون جانە لاۋازىم دەپ تانىساق، قاي حانعا ىنىلىك قىزمەت كورسەتكەنى بەلگىسىز. سونىمەن قاتار، حالەل اعامىزدىڭ اتالمىش كىتابىندا «سامارقان شاھارىنداعى «ءتىللا-قاري» جانە «شيردار» مەدرەسەلەرىن سالدىرۋشى ءجالاڭتوس باتىردىڭ شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەكتى دە كەزدەستىرەمىز. وندا شيردار مەدرەسەسى پورتالىنىڭ ىشكى قابىرعاسىنداعى پارسى تىلىندە ءجالاڭتوستى ماداقتاعان جازۋدى جانە ونىڭ اۋدارماسىن بەرەدى. بۇل ماداق جازۋدا كوكىلتاش جايلى ەشتەڭە ايتىلماعان. كەرسىنشە، بۇل مەدرەسەلەردىڭ ءحVىى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە سالىنعانى جازىلسا كەرەك.

ال، ءماشھۇر-ءجۇسىپ ەڭبەگىندە: «بۇرىننان قۇلاقتا بار ءسوز ەدى: «بۇحاراي-شارىپتە كوكىلتاش مەدرەسەسىن عابدوللا حاننىڭ وڭ قول ءۋازىرى سالدىرعانى، ءتۇبى-تەگى ارعىن ەكەن!»-دەۋشى ەدى» - دەپ بۇل ءىستىڭ وزىنشە ءوربۋىن ۇسىنادى. جوعارىداعى كوكىلتاش تۋرالى اڭىزداعى قازاقتى ءماشھۇر نۇسقاسى دا قۋاتتاپ، تەك ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى مەن تاريحتا بولعان ناقتى ادامدار اتىمەن تۇرلەندىرەدى. ءماشھۇردىڭ بۇل اڭگىمەسى تاريحپەن جاناساتىندىعىن اڭعارامىز. عابدوللا دەگەنى («ءتۇبى، تەگى سارارقادان، ەدىل-جايىق بويىنداعى تورەلەردەن» دەيدى ءماشھۇر-ءجۇسىپ) - ءماۋرانناحر بيلەۋشىسى ءىى ابدوللاح حان (شامامەن 1533/34 - 8.2.1598.) ونىڭ ەكىنشى اتانۋىن سول داۋىردە ەكى ابدوللانىڭ بولعانىمەن تۇسىندىرەدى تاريحشىلار. عابدوللا حاننىڭ XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جۇرگىزگەن سوعىستارى «دەربەس ۇلىستاردى جيناقتاۋ» دەگەن اتقا يە ەدى. دەمەك، «تاجىكتەر، وزبەكتەر جانە قازاقتار بۇحارا حانىنا باعىنعان زاماندا» دەپ باستالاتىن جوعارىداعى اڭىز تاريحي دايەكتەمەمەن سايكەستىك تاۋىپ تۇر. دەگەنمەن كوكىلتاش مەدرەسەسى تاشكەنتتە ورنالاسسا دا، ءماشھۇر ەستىگەن ءسوز دە، كوگە تۋرالى اڭىز دا بۇحارادا دەيدى. مۇنىڭ اقيقاتىن ءماشھۇر بابامىزدىڭ ءوزى: «بۇحارانىڭ تىيىمشاھار سۋبىناسىن عابدوللا حان ءوزى سالدىردى دا، تاشكەنتتەگى تىيىمشاھار سۋبىناسىن عابدوللا حاننىڭ وڭ قول ءۋازىرى سالدىرىپتى»،-دەگەن ءسوز. سول وڭ قول ءۋازىرى ارعىن بابامىزدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. «كوكىلتاش» اتالعانى عابدوللا حان مەن ەكەۋى ءبىر كۇندە تۋىپ، ەكەۋىن ارعىندى تاپقان قاتىن ەمىزىپ، وڭ ەمشەگىن اۋزىنا سالىپ وتىرىپ:

-ءبىرىنىڭ اتى - «حانبابا»، ءبىرىنىڭ اتى - «قۇلبابا» بولسىن! - دەپتى»، - دەگەن تىڭ قوزقاراستى العا تارتادى.

سونىمەن كوكىلتاش، ارعىن، قۇلبابا ءبىر ادامنىڭ اتتارى بولىپ شىقتى. كوكەلتاش اۋەلدە ابدوللا مەن ارعىنعا ورتاق ەسىم بولعان. وعان دالەل: «حانبابا حان بولعان سوڭ: «ناسىرالدين ءابۋزاحار عابدوللا حان»- دەپ، تەڭگە سوقتىرىپ، تاڭبا باستىرىپتى. قۇلبابانى «كوكىلتاش» اتاپتى. ول ءسوزدىڭ ءمانىسى: «ەكەۋمىز ءبىر ەمشەكتەن ءسۇت ەمىسكەن ەدىك»،-دەگەنى ەكەن» - دەگەن ءماشھۇر ءسوزى. كوكىلتاش اتاۋىنىڭ «سۇتتەس»، «ەمشەكتەس» تۋىسقان دەگەندى بىلدىرەتىن مارقۇم سەرىكبول قوندىباي دا «ارعىقازاق ميفولوگياسى» دەگەن ەڭبەگىندە قۋاتتاپ، م.ح. دۋلاتتىڭ «تاريحي-ي-راشيدي» ەڭبەگىنە سىلتەمە جاسايدى.  ال ارعىن بابامىزدىڭ جوعارىداعى ايتىلعان لاۋازىمدا بولعانى نە بولماعانى ءجايلى كۇماندى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ ءوزى سەيىلتىپ: «توعىز ءجۇز الپىس توعىزدا عابدوللا حاننىڭ ءبيى بولعان»، - دەپ ابىلعازى حان شەجىرەسىن كۋاعا تارتادى. سونىمەن بىرگە ءماشۇر: «توعىز ءجۇز سەكسەن بەستە تاشكەنتتە كوكىلتاش مەدرەسە مەن تىيىمشار سۋبىنا قىلعانىن «سوپى قۇلبابا»-دەپ، مىستىعى دالىزبان دەشھابالدين سويلەگەن»، - دەيدى. ءبىز سوڭعى كۋالاندىرۋشىنىڭ كىم ەكەندىگىن قولىمىزدا دەرەك بولماعاندىقتان ءدوپ باسىپ ايتالماي وتىرمىز.

ءبىز جوعارىدا مەدرەسەنىڭ قاي قالادا ورنالاسقانى جايلى ەكىۇشتى پىكىردى ءماشھۇردىڭ سوزىمەن قۋاتتاعان ەدىك. كوكىلتاش اتتى مەدرەسە شىندىعىندا اتالمىش ەكى قالادا دا، بار بولىپ شىقتى. ونى ءبىز 1983 جىلى شىققان گ.ا.پۋگاچەنكوۆانىڭ «كەڭەس وداعىنىڭ ونەر ەسكەرتكىشتەرى. ورتا ازيا» اتتى نۇسقامالىق-سوزدىگىنەن انىقتاپ وتىرمىز. بۇحارالىق مەدرەسەنىڭ سالىنعان ۋاقىتى 1568/69 جىلدار دەلىنسە، تاشكەنتتىكى XVI عاسىردىڭ 60-جىلدارى دەپ كورسەتىلگەن جانە سۋرەتتەرى دە جاريالانعان.

مەدرەسەنىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى ءماشھۇر بابامىز وتە قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى: «جيىرما توعىز جاسىمدا [...] توعىز اي بۇحارا-ي-شارىفتە تۇردىم. ول كۇندە ءبىر جاسىمدى ىلگەرى ساناپ جۇرەتۇعىن كۇنىم. «پايعامبار جاسىنا جەتكەنشە، ءبىر جاسىڭدى ىلگەنى سانا!»-دەگەن ءسوزدى ۇستاپ. سول كۇندە ەستىگەن ءسوز. بۇحارا-ي-شارىفتە جاقسى عابدوللا حان بولىپ تۇرعاندا، عابدوللا حاننىڭ وڭ قول ءۋازىرى اتتان تۇسە قالىپتى. ول تۇسكەن سوڭ، حانى، تولەڭگىتى، ءبارى توقتاپ تۇرا قالىپتى. لاي بالشىققا كومىلىپ جاتقان بىردەمەنى الىپ، اتتىڭ جالىنا لايىن ءسۇرتىپ، كىسەسىنە سالىپتى. اتىنا قايتا مىنگەن سوڭ، حان سۇراپتى:

-نەمەنە جۇرتتى بوگەپ، وسىنشا ازاپتاعانىڭ؟!-دەگەندە:

-تاقسىر ءبىر پۇل-دەپتى.

سارت جيىرما تيىن كۇمىستى «تەڭگە»-دەيدى. ونى ايىرباسقا سالعاندا، الپىس التى پۇل بولادى. [...]

حان:

-ءبىر پۇلعا وسىنشا اۋرەلەنىپ!- دەگەندە:

-تاقسىر، دۇنيە دەگەن پۇلدان. مەن وسىعان ءبىر مەدرەسە سالدىرامىن!-دەپتى.

-قاپ، سەن وسىعان مەدرەسە سالدىرساڭ، وسى شاھاردىڭ قالاۋلى جەرىنەن وعان ورىن بەرەيىن!-دەپتى.

ءبىر پۇلعا تاۋىقتىڭ ءبىر جۇمىرتقاسىن ساتىپ الىپ، ول ۇرعاشى تاۋىق بولىپ شىعىپ، تاۋىق ءوسىرىپ، ساۋداعا جۇرگىزىپ، جيىرما بەس جىلدا ءبىر ءۇي تولتىرارلىق التىن بولىپتى. ءسويتىپ، كوكىلتاش مەدرەسەسىن سالدىرىپتى.»...

بۇل وقيعا جەلىسى حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ەڭبەگىندە دە كەزدەسەدى. وسىنداي ۇقساستىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ، وسى ءاپسانا دەپ اتالعان وقيعانىڭ  ءماشھۇر-ءجۇسىپ بابامىزدىڭ دەرەگىمەن تاريحي ساباقتاستىعى بار دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز. بۇل اڭگىمەنى ءماشھۇر 29 جاسىندا ەستىسە، ول - شامامەن 1886-87 جىلدار. ال، حالەل اعامىز «بۇل اڭىزدى تاشكەنتتىك مۇناۋار قاري ابدراشيتوۆ 1923 جىلدىڭ قازان ايىندا، ءبىز بۇحارادا وتكەن بۇكىل وزبەكتىك عىلىمي سەزگە قاتىسىپ، وسى مەدرەسەگە تۇراقتاعانىمىزدا ايتىپ ەدى"دەيدى. وسى ارالىقتاعى جىل ايىرماشىلىعىن ەسەپتەسەك، 36 جىل بولادى ەكەن. بۇدان شىعاتىن قورتىندى: جىلدار وتە دەرەك كومەسكىلەنگەن. بۇحارادا دەپ ناقتى ايتۋىنا قاراعاندا ابدوللا حاننىڭ سالدىرعانى نەمەسە باسقا مەدرەسە بولۋى مۇمكىن.

«تۇركىستان حالىقارالىق ەنتسيكلوپەدياسى» (قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى، الماتى. 2000ج.) جاريالاعان «كوكىلتاش لاۋازىمى» تۋرالى مالىمەتتە وسى تاقىرىپتى اشا تۇسەتىن مىنا ءبىر سويلەمدەر كوڭىل اۋدارارلىق: «كوكىلتاش ءجيى-ءجيى اتەكە، اتالىق لاۋازىمدارىنا اينالدى، ياعني حان بيلىگى مۇراگەرىن تاربيەلەۋشى ۇستاز، سونداي-اق كامەلەتكە تولماعان بيلەۋشى ادامنىڭ مىندەتىن اتقاردى. ...ورتا ازيادا ءامىر تەمىر جانە شايباني اۋلەتتەرى بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە كوكىلتاش اسكەر جينادى، جورىق كەزىندە ولاردى باسقاردى. ءوز قىزمەتى ءۇشىن كوكىلتاش قىرۋار جەرگە يە بولىپ، باسقا دا كوتەرمەلەۋ سيلىقتارىن الىپ تۇردى». وسىعان سايكەس ءماشھۇر-ءجۇسىپ بىلاي دەيدى: «تۇركىستاندا ازىرەتتىڭ اق كۇمبەزىنىڭ كۇنشىعىسىن عابدوللا حان زامانىندا وزىنە مەنشىكتى قىلىپ العاندىعىن «ارعىننىڭ اق سارايى» اتاندىرعانىن ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەي بالاسى سويلەپ وتىر. ارعىننان ءجۇز جىلقىمەن اپارعاندى سوندا قويادى. جالعىز-اق قازىبەك، جانىبەك وزدەرىن ەكى بوساعاسىنا قويدىرعان».

وسى دەرەكتەردىڭ نىشانى ىسپەتتى كەيبىر اتاۋلار قازىرگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. «ازىرەت سۇلتان» اتانعان ق.ا.ياساۋي كەسەنەسىنىڭ وڭ جاق كۇنشىعىس بولىمىندە ءالى دە «ۇلكەن اقساراي، كىشى اقساراي» دەگەن ەكى بولمە بار. بىراق ەدەنىنە تۇتاستاي تاس پليتالار توسەلگەن. ەشقانداي ەرەكشەلىك بايقالمايدى. تەك ءبىر بۇرىشىندا قازىبەك بيدىكى دەگەن قۇلپىتاس ساقتالعان.

كوكىلتاش مەدرەسەسىنىڭ ورتا ازيا جانە قازاقستان تەرريتورياسىنا ءبىلىم ءنارىن شاشقاندىعىن ماقالا باسىندا قوزعاعان ەدىك. سولاردىڭ قاتارىنان كورنەكتى اقىن،  تۇرماعانبەت ىزتىلەۋوۆتى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ ۇستازى كامارەددەن قازىرەتتى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. ءوز ۇستازى جايلى ءماشھۇر ءجۇسىپ «ون ەكى ءپان» ءبىلىمى بار دەپ باعالاۋىنا قاراعاندا، بۇل مەدرەسەنىڭ ءوز زامانىندا ۇلكەن ءبىلىم وشاعى بولعانىن شامالاي بەرىڭىز.

قارشىعا مۇقىش، قاراعاندى قالاسى

«اباي-اقپارات»