جاڭا عاسىرداعى جاڭا قازاقتاردىڭ ويى جۇتاڭ، تۇيسىگى تاياز!
«كەلىننىڭ اياعىنان...»
جاڭا عانا تەلەديداردان وسى تاقىرىپتاعى حابار بولدى. ءجۋرناليستىڭ كوشەدە ءوتىپ بارا جاتقان ەل-جۇرتتان «كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان» دەگەن حالىق ماتەلىندەگى «كەلىننىڭ اياعىنان» دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىنەسىز دەپ سۇراعان سۇراعىنا بەرگەن جاۋاپتارىنا قاراپ وتىرىپ قاراداي قارنىم اشتى. قولىما امالسىز قالام الدىم...
جاڭا عاسىردىڭ جاڭا قازاقتارى، تاۋەلسىز ەلدىڭ باقىتتى قازاقتارى، ويىمىز نەگە جۇتاڭ، تۇيسىگىمىز نەگە تاياز؟
الگى سۇراققا «كەلىن وڭ اياعىمەن بوساعا اتتاۋ كەرەك، قوي ەگىز تابۋ كەرەك» دەيدى، «ول ەسكى قازاقتاردىڭ ىرىمى عوي، كەلىننىڭ اياعىنا جابىسىپ تۇرعان ەشتەڭە جوق» دەيدى، «جامان نارسەلەردى كەلىننەن كورۋ ءۇشىن ەنەلەردىڭ ويلاپ تاپقانى عوي» دەيدى، ت.س. باۋىرلارىم-اۋ، حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى. عاسىرلار سىنىنان ءوتىپ، بۇگىنگە جەتكەن ادەت-عۇرپىمىزدى وسىلاي جەڭىل تۇسىنىكپەن ايتا سالۋعا بولا ما؟
قازاقتى دانا حالىق، كورەگەن حالىق، قاسيەتتى حالىق دەپ الدىمەن كورشى مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان التى الاشتان وزگە جۇرت – پارسى، اراب، مىسىر، شىن-ماشىن ت.ب. مويىنداعانىن كارى تاريح ايتادى. ايگىلى ساياحاتشى ماركو پولو «ءبىر ەل كوردىم، بيەنىڭ ءسۇتىن ىشەدى، جىگىتتەرى دە، قىزدارى دا شەتىنەن شاباندوز، اساۋ اتقا ءمىنىپ قۇيعىتىپ بارا جاتادى، بالالارى تايتۇياق التىنمەن ويناپ جۇرەدى. شەتتەرىنەن ءانشى، كۇيشى، ونەرپاز حالىق» دەپ تامسانسا، گ. پوتانين «ماعان قازاق جەرى تۇگەل اندەتىپ تۇرعانداي كورىندى» دەپ جازادى. كونە تاريح بەتتەرىنەن مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى.
ال، قازاقتىڭ ءوز اۋىز ادەبيەتى تۇنىپ تۇرعان اسىل قازىنا ەمەس پە! وسى قازىنادان سۋسىنداپ وسكەن ۇرپاق جوعارىداعىداي سوزدەردى ويلانباي، تەلەديداردان ون جەتى ميلليون حالىق تىڭداپ تۇر-اۋ، دەمەي جەڭىل-جەلپى ايتا سالۋى قالاي؟
ادام جاراتىلىسىنا، ونىڭ تىلسىم قۇپياسىنا ءبىزدىڭ قازاق ەرتە ۇڭىلگەن. ۇڭىلگەن دە، ونىڭ قىر-سىرىن قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى، اڭىز اڭگىمەلەرى ارقىلى جەتكىزىپ وتىرعان. بۇگىنگى پسيحولوگيا كىتاپتارىنا كوز جىبەرسەك تە، قاسيەتتى قۇران كارىمدى پاراقتاساق تا ادام بالاسىنىڭ اق جانە قارا پيعىلدىلارى بولادى دەيدى. ەكى يىعىڭدا وتىرعان ەكى پەرىشتە وسى ەكەۋىن تىركەپ جازىپ وتىرادى ەكەن. ءبىرى – اق نيەتتى، ەكىنشىسى – قارا نيەتتى. ادامدا قايسىسى باسىم؟ اعى باسىمداردى جاقسى ادام دەيمىز، قاراسى باسىمداردى جامان ادام دەيمىز.
ال، سۋرەتشىلەردىڭ ەجەلگى ءدىني تاقىرىپتارعا جازىلعان ەڭبەكتەرىن قاراساڭىز كەيىپكەرلەرىنىڭ باسىندا اينالا ورنالاسقان ساۋلەنى كورەسىزدەر. بۇنى ادامنىڭ «اۋراسى» دەيدى. ياعني، ادام جانىنىڭ نۇرى. قازاقتا «نۇرلى جان ەكەن، اينالاسىنا شۋاعىن توگىپ تۇرعان ادام ەكەن، جانارى نۇرلى ەكەن، نەمەسە، باقيعا اتتانىپ بارا جاتقان اۋرۋدى «نۇرى كەتىپ قالىپتى، كوزىنىڭ نۇرى ءوشىپتى، ۇزاي قويماس» دەپ جاتپاي ما. وسى نۇر ادام جانىنىڭ شۋاعى، جاننىڭ نۇرى ەكەنىن بۇگىنگى عالىمدار دا، پسيحولوگتار دا جوققا شىعارمايدى.
ادامنىڭ اۋراسى سارى، اق، كوگىلدىر، كۇڭگىرت، قوڭىر دەگەندەي ءار ءتۇستى بولىپ كەلەدى دەيدى. اق نيەتتى، جانى تازا، ادام بالاسىنا جانە اينالاسىنا تەك جاقسىلىق ويلايتىن جانداردا اشىق تۇستەر باسىم بولسا، مىنەزى ەرسى، نيەتى بۇزىق، قيراتۋعا بەيىم، بىرەۋدىڭ قينالعانىنان ءلاززات الاتىن ادامداردا كۇڭگىرت ءتۇس باسىم بولادى ەكەن.
وسىنى ەجەلدەن ساناسىنان وتكىزىپ، زەردەلەپ تۇسىنگەن قازاق «اققا قۇداي جاق» دەپ ءبارىن دە اللا ادامنىڭ نيەتىنە بەرەتىنىن سەزگەن. ۇلكەندەردىڭ «نيەتىڭ ءتۇزۋ بولسىن» دەپ وتىرعانىن تالاي كوزىمىزبەن كورىپ، قۇلاعىمىزبەن ەستىپ وسكەنبىز.
دەمەك، «كەلىننىڭ اياعىنان...» دەگەنى، جاڭا تۇسكەن كەلىنى اق نيەتتى، ادال ادام بولسا ەكەن دەپ ىرىم ەتكەنى، اللا ءبارىن كەلىننىڭ نيەتىنە، پەيىلىنە بەرەدى دەپ تۇسىنگەنى. سولاي بولعان دا، سولاي بولا دا بەرەدى. وعان جەڭىل قاراۋعا بولمايدى.
يسلامعالي ۇركىمبايۇلى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ
مۇشەسى
Abai.kz
