ادەتتە، قانداي دا ءبىر تاريحي دەرەكتىڭ قۇندىلىعى ونىڭ كونە قۇجاتتاردا كورىنىس تابۋىمەن باعالانادى. مۇنى عىلىممەن شۇعىلدانعان، دەرەك ىزدەپ ارحيۆتەردە كوز مايىن تاۋىسقان جاننىڭ ءبارى بىلەدى. دەگەنمەن، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ جازۋ-سىزۋى ءالى جوق كەزدە دە ونىڭ وزىندىك  ەرەكشەلىكتەرى، ءومىر ءسۇرۋ قاعيداتتارى بولعان جانە ول سول حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە بەينەلەنىپ كەلگەن. سولاردىڭ ءبىرى – بىزدەرمىز.

حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىندا پايدالانىلاتىن زاتتاردى زەردەلەي  وتىرىپ، قازاقتىڭ تىرشىلىك ەتۋىنىڭ باستى قاعيدالارى ءاۋ باستان-اق تەكەتىرەستەردى اينالىپ ءوتىپ، پاتۋاعا كەلۋگە، تەڭدىككە، ورتاق ىسكە بىردەي جۇمىلۋشىلىققا، بەيبىت قارىم-قاتىناس قۇرىپ، وقىس جايلاردى شيەلەنىستىرمەۋگە نەگىزدەلگەنىن تانىپ-بىلۋىمىزگە بولادى. عىلىم تىلىندە ونى «ۇشكىر بۇرىشتارى جوق»  فيلوسوفيا دەۋگە بولادى. عاسىرلاردان ءوتىپ، بۇگىنگىگە جەتكەن «ءبىز – قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، بىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز...  دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدامى-تۇزىن اقتاي بىلگەن ەلمىز...» دەگەن سوزدەر – قازاقتىڭ سول فيلوسوفيانى ۇستانعان ەل ەكەنىن كورسەتەتىن بەلگىلەردىڭ ءبىرى.

جيىرماسىنشى عاسىردا ايتىلعان «قازاق دەگەن حالىق بولەك، ەل بولەك. قازاق جۇرگەن سوقپاق بولەك، جول بولەك. كيىز ءۇيى جەر سياقتى جۇپ-جۇمىر، شاڭىراعى كۇن سياقتى دوڭگەلەك» (كۇلاش احمەتوۆا) دەگەن سوزدەر دە سول قاعيداتتان حابار بەرەدى.  

كيiز ءۇي – ءبىز ءۇشىن ءوز ءۇيىمىز، ولەڭ توسەگىمىز بولعانىمەن، اقىن ونى جەر پلانەتاسىنا ادەمى تەڭەگەن. شىندىعىندا دا سولاي، قازاقتىڭ كيىز ءۇيى – عالامنىڭ مودەلi, بۇكiل عالام مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى كيەلi ورىن. كيiز ۇيدەگi كەڭiستiك – قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ توعىسقان جەرi. عاسىرلار بويى ادام ءومىرى وسىندا ءوتتى: دۇنيەگە كەلدi, ۇيلەندi جانە سوڭعى ساپارعا اتتاندى. ياعني، ادامنىڭ تۇزدەگi تiرشiلiگiن قوسپاعانداعى ءومiرi وتەتىن تۇراقتى مەكەن-تۇراعى. ونىڭ كيەسi تۋرالى تولعانساق، ءسوز شاڭىراقتان باستاۋ الادى.

ال قازاق ءۇشىن شاڭىراق – قاسيەتتى ءارى سان قاتپارلى ۇعىم. ول – ءبىر جاعىنان كۇننiڭ سيمۆولى، ال ۋىقتار كۇننەن شاشىراعان ساۋلەلەردى بەينەلەيدى. ەكىنشى جاعىنان شاڭىراق – اۋلەتتىڭ سيمۆولى. شاڭىراق كوتەرۋ – ازامات بولۋ، ەل قاتارىنا قوسىلۋ دەگەندi بىلدiرەدى. ءۇي تىككەندە شاڭىراق كوتەرۋدى سول اۋلەتتىڭ ابىرويلى، بەدەلدى ەر-ازاماتىنا تاپسىرعان. شاڭىراقتىڭ شايقالتپاي، نىق ۇستالۋىن، ۋىقتاردىڭ دۇرىس ءارى تەز شانشىلۋىن جاقسى ىرىمعا بالاعان. ونىڭ استىندا تۇراتىندار ۇيىمشىل، اۋىزبىرشىلىگى مول بولادى، ول شاڭىراقتان شىققاندارعا باۋىرمالدىق، مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەر سىڭەدى دەپ سەنگەن.

بۇل سەنىم دە ۇلت بويىندا ساقتالىپ، قازىرگى قوعامدى توپتاستىرۋعا، ءبىر ماقساتقا شوعىرلاندىرۋعا قىزمەت ەتۋدە. سونىڭ كەيبىرەۋلەرى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءححVى سەسسياسىندا مىسالعا كەلتىرىلىپ، بىرەگەي جوبالاردىڭ باستاۋ الۋىنا نەگىز قالادى. تاياۋدا اسسامبلەيا باستاعان «قازاقتانۋ» جوباسى دا قازاق ۇلتىنىڭ بەيبىتشىل، كەڭپەيىل، جاناشىر، قامقورشىل قاسيەتتەرىن ۇلان-عايىر دالا – قازاقستان شاڭىراعىن مەكەن ەتكەن بارشا حالىقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتەدى.

جوبانى كوپكە تانىستىرىپ، تۇساۋىن كەسكەن ءىس-شارادا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ل.ا.پروكوپەنكونىڭ: «قازاقتانۋ» عىلىمي-اعارتۋشىلىق جوباسىنىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حان الاڭىندا باستالۋىنىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. ءبىز دە كۇش-جىگەرىمىزدى ورتاق قۇندىلىقتارىمىزدى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا نىعايتۋ ءۇشىن بىرىكتىرەتىن بولامىز» دەپ ءسوز باستاۋى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنە قوندى. ءارى قاراي ول قازاق حالقىنىڭ تۇراعى – كيىز  ۇي سياقتى – ۇشكىر بۇرىشتارسىز، ياعني، جانجالسىز، قاقتىعىسسىز ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسىن قابىلداپ، بويعا ءسىڭىرۋدىڭ ەلىمىز ءۇشىن، جالپى جەر بەتىندەگى بەيبىتشىلىك ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتتى.

سول كۇنگى ءىس-شاراعا قاتىسۋشىلار كەزىندە قۋدالاۋعا ۇشىراعان سان حالىقتىڭ وكىلدەرىن باۋىرىنا باسقان قازاقتىڭ بويىنداعى كەڭقولتىق مىنەز بەن مەيىرىمنىڭ بۇل حالىقتىڭ بويىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان قاسيەت ەكەنىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدى.  تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-انىق نارسەگە بۇرىن كوڭىل بولمەگەندەرىنە تاڭ قالىپ جاتقاندار بار. جاستارعا وسى تۇرعىدا ءتۇسىندىرۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس ايتقاندار دا بولدى.

ول راس، قازاق تۇرمىسىنا ءتان كيىز ءۇي، شاڭىراق، وشاق، قازان، تابا نان تاعى باسقا زاتتاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان  تەرەڭ ءمانى بار. بۇل زاتتاردى كينودان نەمەسە مۋزەيلەردەن كورەتىن قازىرگى ۇرپاققا ولاردىڭ حالقىمىز ءۇشىن قانداي كيەلى ەكەنىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ دە  «قازاقتانۋ» جوباسىنىڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلماق. بۇل رەتتە اسىرا اقىلدىمسىماي، قازىرگى شىدامسىز جاستاردى جالىقتىرىپ الماي جۇمىس جۇرگىزۋ ويلاستىرىلۋدا. كىتابي دارىستەن گورى ومىرلىك وي تۇيۋلەرگە، وزىندىك تاجىريبەگە دەن قويىلۋ جوبا ناتيجەلىلىگىن ارتتىرا تۇسپەك.

... اكەمنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى بالا كەزىمىزدە كوپ كوشىپ-قوندىق. ارينە، قازىر ەسكە العاندا ءۇي جىعىپ، ءۇي تىگۋ، كوشۋ،  جاڭا قونىسقا ورنالاسۋ، اكەمنىڭ جەروشاق قازىپ، انامنىڭ قازان ورناتۋى كينوداعىداي بولىپ كورىنگەنىمەن، ول كەزدە رومانتيكاسىنان گورى قيىندىقتارى كوپ بولعانىن تۇسىنەمىن. ءۇي تىگۋ، كەرەگە كەرۋ، شاڭىراق كوتەرۋ، ۋىق شانشۋ، تۋىرلىق جابۋ، بەلدەۋ تارتۋ سياقتى جۇمىستاردى كوزبەن كورىپ، شامامىز كەلگەنشە قولعابىس جاسايتىنبىز. سوندا اجەم، ءبىز ءبىلىپ ءجۇرسىن دەدى مە ەكەن، شاڭىراقتى كوتەرگەندە باقاننىڭ ەكiنشi ۇشى تيگەن جەرگە، ياعني ءۇيدiڭ ءدال ورتاسىنا وشاق ورنالاسۋى كەرەكتىگىن ايتاتىن.

كەلە-كەلە ۇلكەن ءۇيدىڭ قاسىنا جاپسارلاس ەتىپ كىشكەنە ءۇي تىگىلىپ، وشاق سوندا ورنالاستىرىلاتىن بولدى. بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتساق، قوناق بولمە مەن اس بولمە سياقتى.

وشاقتىڭ بوس تۇرماۋى كەرەكتىگىن دە سول كەزدە ەستىگەن ەدىم. انام دا وشاقتى قويعان سوڭ، بىردەن قازاندى ورناتىپ، ىشىنە ءسۇت قۇيىپ، پىسىرەتىن. كەيدە سۋ قۇياتىن. جالپى ىرىمشىل حالىق بولعاندىقتان، قازاننىڭ بوس تۇرۋى جامان ىرىمعا سانالاتىنىن مەن كەيىننەن ءبىلدىم.

قازان – «قۇت» دەگەن تۇسiنiكتi بەرەتىن سيمۆول. كوشپەندىلەر ومىرىندە قازاننىڭ ورنى بولەك. قازانسىز  وتباسى جوق، وشاق تا جوق، ءۇي دە جوق. قازاقتىڭ قازاندى قاتىن-بالامەن بiرگە اتايتىنى، ماحامبەتتىڭ  «قارا قازان، سارى بالا قامى» ءۇشىن «ەگەۋلى نايزا قولعا» العانى سونى كورسەتەدى. قازان  قىز جاساۋىنىڭ مىندەتتى بۇيىمى بولعانى دا كوپ جايدى اڭعارتادى. قايدا كوشسە دە قازانىن تاستامايتىن عۇرىپ تا بۇگiنگە دەيiن جالعاسىپ كەلەدi.

قازاق حالقى ءۇشىن قازان – بىرلىك  پەن قوناقجايلىقتىڭ نىشانى ىسپەتتى. قازاندى تاتۋلىقتىڭ بەلگiسi رەتiندە تانىتاتىن اڭىزداردىڭ بiرi: «جاۋلاسقان مىڭ باتىردىڭ نايزاسىنىڭ ۇشى ەرiتiلiپ، قازان قۇيىلعان ەكەن» دەپ باستالادى. بۇل – قازاننىڭ  تاتۋلىقتىڭ، بەرەكە-بiرلiكتiڭ سيمۆولى رەتiندە تانىلۋىنىڭ نەگىزدىلىگىن ورنىقتىرا تۇسەدى.

قازاننىڭ بiزگە جەتكەن كەرەمەت ۇلگiسi – تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە تۇرعان قاسيەتتى تايقازان. ءامىر تەمىر زامانىنان قالعان قۇندى جادىگەر ۇزاق جىلدار بويى ەرميتاجدا تۇرىپ، جۇرتشىلىقتىڭ تالابى بويىنشا ەلگە قايتارىلعانى بەلگىلى.

عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا بۇل قازان 1399 جىلى 25 ماۋسىمدا (حيجرا 801 جىل، 20-شاۋال), تۇركىستان قالاسىنىڭ باتىسىندا 27 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قارناق ەلدى مەكەنىندە، سيرەك كەزدەسەتىن جەتى ءتۇرلى اسىل مەتالدىڭ (مىس، مىرىش، التىن، كۇمىس، قولا، قورعاسىن، تەمىر) قوسپاسىنان قۇيىلعان. قازاننىڭ سالماعى 2 توننا، سىيىمدىلىعى 3 مىڭ ليتر، بيىكتىگى – 1,60 م، ديامەترى – 2,42 م. تۇعىرىنىڭ بيىكتىگى – 0,54 م، ديامەترى – 0,607 م.

كەسەنەدەگى تايقازان «ساق» تيپتەگى قازانعا جاتادى. الىپ قازان جاساۋ كونە ساق، عۇن، ءۇيسىن داۋىرلەرىنەن جالعاسىپ كەلگەن ءداستۇر ەكەنىن دەرەكتەر مەن ايعاقتار راستايدى. ەلدىك ساناسى بيىك، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جوعارى ۇستانعان سوتسيۋمدار ءۇشىن قازان – مەملەكەتشىلدىكتىڭ، بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ، مولشىلىقتىڭ، ەلدىكتىڭ نىشانى بولعان.  

بۇل كۇندە تايقازان ءوزىنىڭ قۇتتى ورنىندا، قازاق حالقىنىڭ، قازاقستان اتتى ۇلكەن شاڭىراقتىڭ، قالا بەردى كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ بەرەكەسىنىڭ، تىنىشتىعى مەن بىرلىگىنىڭ نىشانى قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.  

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعى اتالىپ وتكەن 2015 جىلى «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم جول كارتاسى» مەگا-جوباسى اياسىندا وتكىزىلگەن «قحا-20 يگى ءىس» رەسپۋبليكالىق اكتسياسىنىڭ نىشانى رەتىندە تايقازان الىندى. تايقازاننىڭ كوشىرمەسى مامىر ايىندا رەسمي تۇردە ۇلتتىق مۋزەيگە تاپسىرىلعانعا دەيىن «قحا-20 يگى ءىس» رەسپۋبليكالىق اكتسياسىنىڭ اياسىندا ەلىمىزدى مەكەن ەتكەن بارلىق ەتنوس وكىلدەرىن قامتي وتىرىپ، 2500-گە جۋىق ءىس-شارا وتكىزىلگەنى بەلگىلى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءالسىز توپتارىن، سوعىس ارداگەرلەرىن، كوپ بالالى وتباسىلاردى، جەتىم بالالاردى  قوسا العاندا، 35 مىڭنان استام ادامعا كومەك كورسەتىلىپ، تايقازان تاعى دا قايىرىمدىلىقتىڭ، بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە تانىلدى.

استانانىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا وڭىرلەردىڭ ەلورداعا تارتۋ جاساۋى مەرەكەنىڭ مەرەيىن ارتتىردى. ەسىلدىڭ ەكى جاعاسىن اتىراۋلىقتار سالعان ادەمى كوپىر جالعاپ، جەتىسۋلىقتار تارتۋ ەتكەن باق قالا كوركىن اشا ءتۇستى. قاراعاندىلىقتار سىيعا تارتقان «قازاق ەلىنە مىڭ العىس!» مونۋمەنتى تاريحقا تاعزىم ەتكىزىپ، پاۆلودارلىقتار سالعان ۆەلوسيپەدشىلەر جولدارى استانانىڭ ەكولوگياسىنىڭ تازارۋىنا قوسىلعان ۇلەس بولدى.

تارتۋلاردىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋ وبلىسى سىيعا تارتقان قالالىق دوستىق ءۇيىنىڭ ورنى بولەك.  ويتكەنى ول ەڭ قىمباتىمىز – اۋىزبىرشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ شاڭىراعى. قونىس تويىن تويلاپ جاتقاندارعا وسى مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزىپ وتىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ  اتىنان تەرەڭ ماعىنالى سىيلىق – قازاقتىڭ قازانى تارتۋ ەتىلدى. «استانانىڭ اسى كوپ بولسىن. بەرەكە مەن تاتۋلىقتىڭ سيمۆولى حالىقتىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ارتتىرا ءتۇسسىن» دەگەن تىلەكپەن جاسالعان سىي ەدى بۇل.

وسى جەردە ءسال شەگىنىس جاساپ، قازاننىڭ تاريحىنا توقتالا كەتەلىك. بۇعان دەيىن اسسامبلەيا وتكىزگەن ءىس-شارالاردا بىردە ناۋرىز كوجەمەن،  بىردە باۋىرساقپەن تولتىرىلىپ تۇراتىن قازاندى تالاي كورگەنبىز. يەسى –قوستانايلىق  جۇماعالي ارىستان ەسىمدى ازامات ەكەنىنەن دە حاباردار ەدىك. ال ونىڭ دوستىق ۇيىنە دەيىنگى جولى ءارى قىزىق، ءارى ساباق بولارلىق.

جۇماعالي ونى العاش رەت وسىدان 30 جىلداي بۇرىن فەدوروۆكادا كورشى تۇراتىن ماريا اجەيدىڭ باقشاسىنان كورگەن. اجەي سىيىمدىلىعى 200 ليتردەي قازاندى سۋعا تولتىرىپ، كۇن ءتۇسىپ، جىلىعان سوڭ گۇلدەرىن  سۋاراتىن. ءبىر كۇنى جۇماعاليدىڭ باسىنا وي ساپ ەتە قالادى: قازاننىڭ ءاۋ باستاعى ماقساتى – اس ءپىسىرۋ ەمەس پە؟ مۇنداي ۇلكەن قازاندا اۋقىمدى جيىنداردا اس پىسىرىلگەنى انىق... بۇل قازان تالاي تاريحي وقيعانىڭ ءۇنسىز كۋاسى بولدى عوي... بالكىم، سوناۋ قۋعىن-سۇرگىندى جىلدارى قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان قانشا جان قازاقتىڭ وسى قارا قازانعا قايناتقان اسىن تالعاجاۋ ەتىپ، امان قالعان شىعار؟ قازاقتار وزدەرىنىڭ اۋىزدارىنان جىرىپ بەرگەن قاتقان نان مەن قارا سورپانىڭ ءال بەرىپ، ءومىرىن ساقتاعانى تۋرالى اڭگىمەنى ءوزى دە تالاي رەت ەستىمەپ پە ەدى!  مۇنداي قۇندى زات نەگە اجەيدىڭ باقشاسىندا تۇر؟

ول اجەيدى قازاندى ساتۋعا كوندىرىپ، ەڭ اۋەلى قازاندى ساراپتامادان وتكىزەدى: رەسەيلىك عالىم-مەتاللۋرگتەردىڭ زەرتتەۋى، قاراعاندى مەملەكەتتىك يندۋستريالدىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكىزىلگەن زەرتحانالىق زەرتتەۋلەر قازاننىڭ شىنىندا دا وتكەن عاسىرلار جادىگەرى ەكەنىن كورسەتتى. استانا قالالىق دوستىق ۇيىنە سىيعا تارتۋ ءۇشىن، مىنە، وسى قازاننىڭ كوشىرمەسى جاسالدى.

ج.ارىستان، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى   حالقىمىزدىڭ قازاندى قاستەرلەۋىن حالىققا تانىتىپ، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى. ءۇستىرت قاراعاندا كوپ ادام كوڭىل بولە بەرمەيتىن  نارسەنىڭ استارىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ءمان جاتاتىنىنا ونىڭ ىسكە اسىرىپ جۇرگەن «QazanNAN»  جوباسى ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى.

مەرەكەلەۋگە قاتىسۋشىلار ونىڭ قازانىن باسقا دا ءىس-شارالاردان: قالالىق الاڭداردان، ەكسپو اۋماعىنان، ءار وبلىستاردا وتكىزىلگەن مەرەكەلەر تورىنەن كورگەندەرى انىق. كورىپ قانا قويماي، ناۋرىز كوجەدەن اۋىز ءتيىپ، ىستىق باۋىرساق جەگەن دە بولار. ءتىپتى، «شىندىعىندا دا، قازاندا پىسىرىلگەن تاماقتىڭ ءدامى وزگەشە بولادى ەكەن-اۋ» دەگەن سوزدەر دە تالاي رەت ايتىلعان  شىعار. ارينە، سولاي. ويتكەنى، قازاننىڭ سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن، تەك سوندا پىسكەن اس ارقىلى بويىمىزدى نارلەندىرەتىن ەرەكشە قۋاتى بولاتىنىن قاي-قايسىمىز دا بالا جاستان ەستىپ، سەزىپ وستىك قوي.

بالا كەزدە ونىڭ نە ەكەنىنە ءمان بەرمەگەنىمىز انىق. ال ازامات بولىپ قالىپتاسقان ارقايسىمىزدىڭ ونى ءبىلۋىمىز كەرەك-اق، ويتكەنى ول – بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ، اۋىزبىرشىلىك پەن ەلدىكتىڭ قۋاتى.  

كامال الپەيىسوۆا، جازۋشى،  فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz