قازاقتىڭ ينتەلەكتۋال جازۋشىسى، كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ءبىرىنشى تامىز كۇنى 63 جاسقا كەلەر ەدى. جازۋشىنىڭ كوزى ءتىرى بولسا، پايعامبار جاسىن وقىرماندارى اتاپ وتەر مە ەدى، وتپەس پە ەدى، بەلگىسىز. بەلگىلىسى - بولاشاقتا تالاسبەكتانۋشىلار كوبەيە بەرمەك.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرمان نازارىنا بەلگىلى سىنشى ءاسيا باعداۋلەتتىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىر. 

قازاق جاستارى ەكى بىردەي رۋحاني ساردارىنان ايىرىلدى. ونىڭ ءبىرى كوكتەمدە كەتكەن اقىن ءامىرحان بالقىبەك بولسا، ەكىنشىسى كۇزدە قايتقان جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ەدى.

ەكەۋى دە جاستاردىڭ دوسى، ادەبيەتشىلەردىڭ كوڭىل كوكجيەگىن كەڭىتىپ وتىرعان ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى ەدى. ارعى-بەرگى تاريحتى، ادەبيەت پەن مادەنيەتتى سول ەكى ازاماتتان ارتىق بىلەتىن ادامدى تابا المايتىنبىز. سول ەكى اعانىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇشىن پايدالانسا، تاۋ قوپارۋعا بولاتىن ەدى. بىراق ەكەۋىنىڭ دە قوعامعا كەرەكتىگىن سەزىنگەن مەرەيلى ساتىنەن گورى قاجەتسىزدىگىن تۇيسىنگەن قامىرىقتى كۇندەرى كوبىرەك بولعان سياقتى. باسقا كەز كەلگەن قوعامدا اقىلدى ادامنىڭ، ينتەللەكتۋال، تالانتتى ادامنىڭ مەرەيى ۇستەم، ول ادام باي-داۋلەتتى. ءبىزدىڭ قوعامداعى پارادوكسقا قاراڭىز، جاڭاعى ەكى اعامىز دا ۇشان-تەڭىز بىلىممەن سوڭعى جىلدارى ۇيدە وتىردى. جۇمىسسىز. قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسى سولارمەن دەڭگەيلەس بولسا عوي، اڭگىمە باسقا ەدى. بىراق ولاي ەمەس. ولار مىڭنان، ءتىپتى ميلليوننان سۋىرىلىپ شىققان ارداعىمىز ەدى. ال قاي جاعىڭا قاراساڭ دا بىلىمسىزدەر مەن ديلەتانتتار تولىپ جۇرەدى. ەڭ ءبىلىمدى ادامدار جۇمىسسىز وتىرادى. بۇل نەنىڭ قۇدىرەتى؟ رۋح پەن تەكسىزدىكتىڭ كۇرەسى ءجۇرىپ جاتىر دەسەك، ەكى اعانىڭ ءومىرى دە سول ۇلى مايدانداعى ۇلكەن قۇرباندىقتار سياقتى اسەر قالدىرادى. بۇل – قوعامعا سوعىلعان شاپالاق، رۋحتىڭ ەسكەرتپەسى. ءبىز جەڭىلىپ جاتىرمىز... ءجا، ول جايىندا كەيىنىرەك.

«ەلۋ سەگىز دەگەن ەركەك ولەتىن جاس پا ەكەن؟» دەۋشى ەدى «ءتالتۇس» رومانىنىڭ ءبىر كەيىپكەرى. كۇي سياقتى قۇيىلىپ تۇرعان رومان جازعان تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ءوزى دە، جاڭاعى ءسوزدى اۋزىنا قۇداي سالعانداي، ەلۋ توعىزىندا ىقىلىمعا كەتتى. قۇداي سالعانداي دەيمىز-اۋ، شىن تالانت يەسىنىڭ ءسوزىن، اۋزىنا قۇداي سالماعاندا، كىم سالاتىن ەدى؟ ءومىر مەن ءولىم قانداي تىلسىم بولسا، تالانت تا سونداي تىلسىم عوي. «تالاسبەكتىڭ بۇكىل ءومىرى، جازعانى مەن سىزعانى، تۇيگەنى مەن تۇيسىنگەنى تىلسىمعا تولى ەدى» دەگەندى، قاتەلەسپەسەم، ديدار امانتاي ايتتى-اۋ دەيمىن.

راسىندا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ قوڭىرقاي جۇزىنە، ويلى كوزدەرىنە بايىپتاپ قاراساڭ، كەۋدەسىندەگى كۇمبىردى ەستۋگە بولاتىن. ءبىر ءسات تە توقتاماي، بايىپپەن، سىرباز عانا توگىلىپ تۇراتىن، مۇڭدى دا ساۋلەلى قوڭىر كۇي ەدى ول. تالاسبەكتىڭ ەل ايتاتىن تىلسىم ماگياسى سول بولاتىن. سول كۇيدىڭ بۇدان بىلاي تىنشىعانىنا يلانعىڭ كەلمەيدى. ول ءوزى تارتاتىن كۇيلەر سياقتى كەڭ، ەپيكالىق تىنىستاعى ادام ەدى عوي. «تاتتىمبەت سەرى» رومانىنا ۇڭىلەيىكشى. «ادام تاعدىردى تاڭدامايدى... تاڭداي المايدى... تاعدىر ادامعا قونادى... سوندىقتان تاعدىرىڭ ءان ەكەن، ال ءان باقىتقا... قۋانىشقا جات... باقىت پەنەن ءان... ءبىر-ءبى-رىنە ەشقاشان قوسىلمايتىن... ءبىر-بىرىمەن قاتار تۇرا المايتىن... ەكى بولەك جاراتىلىس... ءان... قاسiرەتپەن عانا تۋىس... قاسىرەت پەن قامىرىق... ءاننىڭ ازىعى... ال تاعدىرىڭ ءان ەكەن... وندا كورەشەگىڭ – قاسىرەت... وسىعان مويىنسۇن... سەبەبى بۇگىن ايىرىلعانىڭنان... كەلەشەكتە ايىرىلارىڭنان... باياعىدا... ءوزىڭ دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ ايىرىلعانسىڭ... سەبەبى... سەن ءانسىڭ... ءان بولىپ كەلدىڭ... ءان بولىپ كەتەسىڭ... بۇل دۇنيەدە... سەن قيمايتىن ەشتەڭە جوق...». بۇل، ونەرپازداردىڭ بارىنە ايتىلعان كەسىم. اۋىر دا ازاپتى، بىراق شىنشىل كەسىم.

ادامنىڭ ساناسىندا ەڭ ۇلكەن سىلكىنىس، ەڭ ۇلكەن جاڭالىق، ءولىمنىڭ حاقتىعىن تۇيسىنگەن كەزدە بولادى. بالا كەزىڭدە الدەكىمنىڭ ءولىمىن كورۋىڭ مۇمكىن. ساعان ايتادى، «ناعاشى اعاڭ (اتاڭ، اپاڭ، ءبارىبىر، ايتەۋىر سەن ءوزىڭ جاقسى كورگەن ءبىر ادام) باسقا جاققا كەتتى، ەندى كەلمەيدى». «ەەە، دەيسىڭ سەن. – تىم الىسقا كەتكەن بولدى-اۋ». ودان كەيىن دە ءولىمدى تالاي رەت كورۋىڭ مۇمكىن. «ءتىرىنىڭ ءبارى ولەدى» دەگەندى ورايى كەلگەندە ايتىپ تا ءجۇرۋىڭ ىقتيمال. بىراق ءولىمنىڭ حاق ەكەنىن ءالى تۇيسىنبەيسىڭ. ونى ءتۇيسىنۋ ءساتى ءبىر ادامعا ەرتە، ءبىر ادامعا كەش كەلەدى جانە ومىردە ءبىر-اق رەت كەلەدى. سول ساتتەن باستاپ ادام وزگەرەتىن، ەسەيەتىن سەكىلدى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ كىتابي بىلىمنەن بولەك، ومىرلىك دانالىقتىڭ، ءومىردى ەڭ جوعارعى ماعىناسىندا قابىلداۋ ءبىلىمىنىڭ يەسى ەدى. «تالتۇستەگى» قياناتتى كوپ كورگەن اجىگەرەيدى الىڭىزشى ( اجىگەرەي تالاسبەك اعانىڭ بالالىق شاعى ەمەس پە ەدى). قارشاداي كەزىندە اتاسى قايتقاندا، قانداي تەرەڭ بايلامعا كەلەدى: «ءولىم – ادام وزگەرتە الماعان جالعىز عانا بايلام ەكەن. باسقانىڭ ءبارىن ءوز اقىلىنا باعىندىردى، ايتقانىمەن جۇرگىزدى. ءولىم عانا ادامنىڭ بيلىگىنەن تىس، پاك كۇيىندە قالىپتى. پەندەنىڭ ارمانى تاۋسىلعان با. قولىنان كەلسە ولىمگە دە بيلىك جۇرگىزەر ەدى. بىراق ءولىم، ادام ەشقاشان اتتاي المايتىن شەكتىڭ ار جاعىندا، تىلسىم دۇنيەسىندە تۇر. ادامنىڭ قولى وعان ەشقاشان جەتپەيدى. ادام تەك قانا ولە الادى. بىراق ءولىمنىڭ سىرىنا ەشقاشان قانا المايدى. سوندىقتان ءولىم دۇنيەدەگى جالعىز عانا شىندىق، كىر شالماعان جالعىز عانا اقيقات... كەنەت... جاقىنىڭنىڭ ءولىمى ءوزىڭنىڭ ولىمىڭە مەڭزەپ تۇرعانىن تۇيسىنەسىڭ. سەبەبى ءار ءولىم – اركىمنىڭ ءولىمى. سەبەبى  ار ءولىم – ءبارىنىڭ ءولىمى». قانداي تامىرلى، كەمەلىنە كەلگەن بايىپتى پىكىر. ءبارىمىزدىڭ سانامىزدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بايىز تاپپاي بەزگەكتەپ جۇرگەن وي. بىراق سول ويدى تالاسبەك قاعازعا تۇسىرگەندە عانا، ول كيەلى كىتاپ سوزىندەي بۇلجىماس فورماسىن تابادى.

«پەندەنىڭ جالعىز جۇباتۋشىسى – ءولىم، – دەدى ول تاعى دا سول روماندا.

– ادام پەندە قىرىق قۇلاش زىنداننىڭ تۇبىندە جاتسا دا ومىردەن ءۇمىتىن ۇزبەيدى. ال ءولىم دەگەن باسقا، ەرەكشە باق. ءاربىر ادامعا كەسىمدى كۇنى كەلەتىن ءتاني ءولىم ەمەس. پاقىرلىقتان كەمەلدەنگەن، بەس جاسار بالانى پايعامبار دارەجەسىنە كوتەرەتىن ەرەكشە تۇيسىك رەتىندەگى ءولىم». جالاڭ ءپالساپا ەمەس. بالاڭ كوڭىلدىڭ ساتتىك اسەرى دە ەمەس. ادام ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، كوپ قۋانىش پەن قاسىرەتتى كورگەننەن كەيىن عانا، اسپان جاقتان كەلىپ، جۇرەككە ءتۇيىلۋى مۇمكىن جالعىز بايلام. كوپ ادام ونداي بايلامنىڭ بيىگىنە كوتەرىلە المايدى. ولاردىڭ ولىمنەن قورقاتىنى دا سودان شىعار؟ ال تالاسبەك قورىقسا، «جيعان بىلىمىممەن بولىسە الماي كەتەم-اۋ» دەپ قورىقتى. ولىمنەن قورىققان جوق. ونىڭ مىنەز-بولمىسى بالا سياقتى بولسا دا، «موماقان دانالىق» ىلعي دا وزىمەن بىرگە ەدى. بىرەۋلەر ايتادى، «كوزى تىرىسىندە ماقتاۋ كەرەك ەدى، تالاسبەك ءوز باعاسىن بىلمەي كەتتى» دەيدى. جوق، ول كىسى ءوز باعاسىن بىلەتىن. وزگەنىڭ باعاسىن سونشالىقتى بىلەتىن ادامنىڭ ءوز باعاسىن بىلمەۋى قيسىنعا سىيمايدى. بىراق جىلى سوزگە ءزارۋ بولعان جوق دەسەك، تاعى دا جالعان بولار ەدى. ول ءوز باعاسىن بىلە تۇرا، ءوزى ايتاتىن «پۋبليكا بولىپ قالىپتاسپاعان» قوعامنىڭ وزىمشىلدىگى مەن پاسىقتىعىنا كوندىككەن، دۇنيەنىڭ وپاسىز جالعاندىعىن دا، ءبارىن – بار قالپىندا قابىلدايتىن جانە سونىڭ بارىنەن بيىكتەي العان ادام ەدى. اقىلى كەمەل ادام بارىنەن بيىكتەي الادى. بىراق اقىلدان بولەك، جان دەگەن سۋبستانسا بار ەمەس پە؟ مىنە، سول جان دەگەن جارىقتىقتىڭ «اۋىرۋ، جانشىلۋ، ازاپ شەگۋ» دەگەن قابىلەتى بولادى. ادام اقىلىمەن بارىنەن بيىكتەپ تۇرعان كۇننىڭ وزىندە، جۇرەگى مەن جۇيكە جۇيەسىندەگى الدەبىر يىرىمدەر ونىڭ جانىن قىلبۇراۋعا سالىپ شىڭعىرتىپ جاتادى. تالانتتى ادام ءبىزسىز دە جالعىز، ەستى ادام ءبىزسىز دە باقىتسىز.

كەيدە تالاسبەك اعا كەلەشەكتىڭ ادامى سياقتى كورىنەتىن. كەيدە كەرىسىنشە، ون توعىزىنشى عاسىردان اداسىپ، قالىپ قويعان ادامداي ەلەستەيتىن. اڭعالدىعى مەن دانالىعى استاسىپ جاتاتىن، پەيىل تازالىعى وعان جاستاردى، جاستاردى وعان تارتاتىن دا تۇراتىن. ول قاشان دا جاڭالىقتىڭ، كاسىبيلىكتىڭ، تالانتتىڭ جاعىندا بولدى. جانە جاستاردى ونەرگە تار شەڭبەردە قاراماۋعا ۇيرەتتى. ءوزى ءداستۇرلى پروزانىڭ وكىلى بولا تۇرا، جاڭاشىل ارىپتەستەرىن قورعاپ-قولداۋ جولىنداعى جانكەشتىلىگى تاڭعالدىراتىن. سويتسەك، ول ادەبيەتتەگى كوريفەيلەردىڭ وزىنەن كەيىنگىنى كورمەي تاستاۋ «تالانتىنا» تاڭىرقاپ، ەڭ باستىسى، كەيىنگى بۋىندى دا سول شەڭبەردە تاربيەلەپ جاتقانىن سەزگەندە ۇندەمەي تۇرا الماعان ەكەن. ونەرگە قيانات باستالعاندا شىداي الماعان ەكەن. ويتكەنى ءوزى ايتپاقشى، «تالعام دەگەن ەستەتيكالىق ار-ۇيات» بولاتىن.

تالاسبەك اعانىڭ كەز كەلگەن ماقالاسى ۇلكەن فيلوسوفيالىق، ەستەتيكالىق تراكتاتتىڭ جۇگىن ارقالاۋشى ەدى. ارقايسىسى كوركەم شىعارمادان بەتەر تەرەڭ بولاتىن. ويىن سىعىمداپ بەرەتىنى سونشالىقتى، ءار ابزاتسىن بۇتالاپ، جاڭا وي، جاڭا تولعام مەن پايىم اشىپ، تاڭىرقاپ جاتاتىنسىز. ول ديدار امانتاي، نە اقبەرەن ەلگەزەك، نە ەربول الشىنباي سياقتى ءوزى جاقسى كورەتىن ىنىلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن تۇسىندىرسە، جالپى، ادەبيەت، جالپى، ءسوز ونەرى، ويلاۋ جۇيەسى، ومىرگە پالساپالىق قاتىناس جايلى جازعان بولىپ شىعاتىن. ويتكەنى ول كىسىنىڭ تىنىستاۋ ءتاسىلى سول ەدى، ول نە نارسەنى دە ءوزىنىڭ وقىعان، بىلگەن كوپ دۇنيەسىنىڭ كونتەكستىندە قابىلدايتىن. ءبىزدىڭ كەيبىر قۇبىلىستاردى، مىنەزدەردى، كەيبىر اۆتورلاردى ول كىسىدەي قابىلداي المايتىنىمىز، جاڭاعى اۆتورلاردىڭ كەمشىلىگىنەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ تالاس اعاداي تەرەڭ ءبىلىمىمىز مەن كەمەلدىگىمىزدىڭ جوقتىعى ەدى.

ول كىسى بىردە تەلەفون شالدى. «وقىعام جوق» دەگەن ماقالام شىقتى، وقىدىڭ با؟»  «وقىعام جوق...». تالاي نارسەنى «بىلمەيدى ەكەم، كورمەپپىن، وقىعام جوق» دەپ مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى، بىراق ءدال وسى ماقالاعا قاتىستى تالاس اعاعا ايتقان جاۋابىمداعى اۋىرلىقتى بۇرىن-سوڭدى سەزىپ كورسەمشى. «وقىعام جوق...». قاراپ وتىرسام، سول ماقالالارىمەن-اق تالاسبەك اعا ءبارىمىزدى تاربيەلەپ ءجۇر ەكەن عوي. ەشقانداي ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرمەگەن، ەشبىر ءدارىسى ءۇشىن جالاقى الماعان، بىراق سانالاردا بيلىك جۇرگىزەتىن ۇلى لەكتور، ۇلى ۇستاز بولىپتى. قازاقتىڭ كوكىرەگىندە ساۋلەسى بار ءبۇتىن ءبىر ۇرپاعىن ءوسىرىپ شىعارعان ەكەن ول. بىلاي قاراعاندا، «وقىعام جوق» سيندرومى ءبىر عانا تالاسبەك اعانىڭ بۋىنىندا عانا ەمەس، ودان كەيىنگى جاس بۋىندا دا باس كوتەرىپ كەلە جاتقان. ول اعالاردىڭ ىشتارلىعىن بەيسانالى سەزۋدەن تۋعان جاپ-جاس ىشتارلىق بولاتىن. تالاسبەك اعا سونىڭ الدىن الدى. ۇيىندە وتىرىپ-اق، «otuken.kz» سايتى ارقىلى-اق ۇلكەن جۇكتى كوتەرىپ ءجۇرىپتى.

جوعارىدا ايتقانداي، ول باسقا داۋىردە، باسقا، بۇدان گورى تەكتى، تازا فورماتسيادا ءومىر سۇرۋگە ءتيىس ادامداي ەدى. جانە سونداي فورماتسيانى قالىپتاستىرعىسى كەلدى. ءوزىم كورمەسەم دە، كەيىنگىلەر كورسىن دەيتىندەي-ءدى. تالاسبەك اعا شەكسىز وپتيميست بولاتىن. «ەفيالتتىڭ كەگى نەمەسە قازاق ينتەرنەتى جايلى ءبىر ۇزىك سىر» دەگەن ماقالاسى ەستەرىڭىزدە مە؟ «ينتەرنەتتى جويۋ اۋانى جويۋمەن بىردەي» دەيتىن جاڭاشىل كەيىپكەرى اسانقادىر تۋرالى: «ەرتەگىدەي ءومىردىڭ شەتى بىزگە تاقاپ كەلە جاتىر. بىراق ونىڭ دا ءۇستى بۇلتسىز اسپان ەمەس. وزىنە ءتان وي-شۇقىرى، قالتارىس-قاتەرى بار. مىنە، وسى جاڭا بولمىس، جاڭا شىندىقتىڭ ساقشىلارى، ساقتاۋشىلارى تاكسيلەرىنىڭ تەرەزەسىنەن قول بۇلعاپ كەتىپ بارا جاتىر. بولاشاق وسىلاردىڭ قولىندا دەدىم ىشتەي. تەك ابىرويدان ايىرماسىن» دەپ اياقتايتىن ەدى عوي... ول ءوزى دە، «otuken.kz» سايتىن وڭدى-سولدى شارلاپ جۇرگەن ۇرپاقتان كوپ ءۇمىت كۇتتى. ويتكەنى ول ۇرپاق وزگەنىڭ مادەنيەتىمەن، ادەبيەتىمەن قانشالىقتى تانىس بولسا، ءوز حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ شىن باعاسىن، جوعارى باعاسىن سونشالىقتى بىلۋگە ءتيىس. جانە ول ۇرپاق ونەرگە ەشقاشان قيانات جاسامايدى. تالاسبەك اعانىڭ ءتالىمىن دۇرىس سىڭىرسە، ءدايىم لايىقتى شىعارمانى مويىندايدى، جاڭاشىلدىقتى قابىلدايدى، بەينەلەۋدىڭ جاڭا ءتىلىن ىزدەيتىن بولادى.

جانە تالاسبەك اعا توگىلتىپ، بۇرقىراتىپ تا جازا الاتىن. اسىرەسە، كينودراماتۋرگيادا تۇيدەكتەلىپ، توپەلەي قۇيىلاتىن شۇرايلى ءتىلدى ءتىرىلتتى. مۇحاڭ مەن عابەڭدەردەن كەيىن ءدال سولاي كوركەم تىلمەن سويلەسەتىن، استارلاپ سويلەپ، كوپ ايتاتىن كەيىپكەرلەردى كورگەن ەمەسپىز. «اعاتاي، وسى سەنى ىشىڭنەن ءبىر نارسە وتتاي قاري ما، ال مەنى شوقتاي شىجعىرادى» دەيتىن ءبىرجان سالىنان كەيىن كەمەڭگەر قۇنانبايدى كۇتىپ ءجۇر ەدىك. بۇعان دەيىن «تۇماردى» جازدى، «جەزتىرناق»، «كوكبالاقتىڭ ءولىمى» بولدى، ۇساق-تۇيەكپەن الدانباي، الاڭسىز جازۋعا مۇمكىندىك بولعاندا، تاعى قانشاما دۇنيەلەر ويىندا بار ەدى... ول كىسىنىڭ رومانى مەن پوۆەسىنە دە قانشاما اقپارات، قانشاما تۇجىرىم سىعىمدالىپ ەنىپ جاتاتىن. پروزانى كوپ جازعان جوق. بار بولعانى ەكى رومان، بەس-التى اڭگىمە عانا. بىراق ىشىندە قانشاما جاڭالىق، باياعى قازاق ءۇشىن ۇيرەنشىكتى، قازىرگى قازاق ءۇشىن توسىن جاڭالىق بار ەدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى بارعان سايىن جۇقارىپ بارا جاتقانى راس قوي. تالاسبەكپەن بىرگە ەكى وكىنىش كەتتى. سونىڭ ءبىرى، ەندى قازاقتا سونشاما ءبىلىم جينايتىن، بىلىمگە اشقاراق ۇرپاق تۋا ما، ونىڭ ءبارىن قازاقى زەردەمەن قورىتا ما، ەكىنشىسى، بۇدان كەيىنگى، ءجۇنىسبايلاردان (تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ اتاسى) ءتالىم الماعان قازاقتىڭ بويىنا سول تامىرلى تانىم بىتە مە دەگەن وكىنىش.

ولاي دەيتىنىمىز، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ الەمىندە اشىق ماتىنمەن ايتىلمايتىن، بىراق قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى ۇعىمدار بولاتىن. ەسىڭىزدە مە، «تالتۇستەگى» العاشقى وقيعا؟ سابىت شال كەمپىرىنىڭ موينىنا شىلبىر سالىپ، اتپەن سۇيرەي جونەلەتىن. ەل-جۇرت توقتاتىپ العاندا، «نە بولدى، سابا؟» دەپ سۇراماي ما؟ «پەرىشتەدەي بالامدى قور قىلدى، سۇيەگىن جاسىتتى» دەيتىن اقساقال. اجىگەرەيدى باسىنان تەپكەنى ءۇشىن كەمپىرىن توركىنىنە قايتارۋشى ەدى. نەمەسە «ءبىرجان سال» فيلمىندە «ازاماتتىڭ ارى تاپتالىپ جاتقاندا ءبىر قاتىننىڭ ءولىمى ساداعا» دەيتىن ءاپىش. سونىڭ ءبارى بىزگە بۇلجىماس زاڭ، مىزعىماس مورال بولىپ بەكىدى. ويتكەنى ۇمىتىلا باستاعان، بىراق قانىمىزدا، سانامىزدا بار ۇستانىمدار ەدى. قازاق مادەنيەتى ومار جالەل ايتپاقشى، «ماتۋشكا روسسيا دەيتىن ورىستاردىكى سياقتى ايەل تەكتى مادەنيەت ەمەس، اتاجۇرت، اتامەكەن دەيتىن اتاتەكتى مادەنيەت». تاعى دا سول «تالتۇستەگى» اجىگەرەيدىڭ ۇناتقان قىزىمەن كەزدەسىپ كەلىپ، تاڭەرتەڭ اتاسىنا سالەم بەرەتىن ءساتىن الىڭىزشى. «اتامنىڭ كوزىنەن وزگەنىڭ باقىتىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەتتى كوردىم» دەيتىن. تالاسبەك اعانىڭ ءوزى دە سونداي جومارت، دارقان جۇرەكتىڭ يەسى ەدى. ونىڭ وپتيميستىگىن دە، جاستارعا جاقىندىعىن دا سولاي عانا تۇسىندىرۋگە بولادى.

ويتكەنى ادام و باستا باقىتتى بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ونى باقىتسىز قىلاتىن، شەرمەندە قىلاتىن ءبىز. ءبىز دەگەنىمىز، قوعام، قوعام دەگەن ماشينا، كادىمگى كونۆەيەر، بارىڭدى، اسىلىڭدى جۇتا بەرەدى، جۇتا بەرەدى، جۇتا بەرەدى... قازىر جاستار ءبىر نارسەنى تۇسىنگەندەي بولدى. تالاسبەك پەن ءامىرحان تارىعىپ وتكەن قوعامنان اياۋشىلىق كۇتۋ، جاقسىلىق كۇتۋ قيسىنسىز. بۇل قوعام جاقسى ادامنىڭ، تەرەڭ ادامنىڭ، ءىلىم جيعان ادامنىڭ قادىرىن بىلمەيدى. سىرتتاي قاراعاندا سانالى ادامداردىڭ ۇياسى سياقتى كورىنەتىن ادەبي ورتانىڭ، زيالى ورتانىڭ دا جازىلماعان زاڭدارى بار. ال تالاسبەك اعالاردىڭ بار ايىبى، ساسىق زاڭدارمەن جۇرمەۋىندە ەدى. «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەپ تالاي ادامدى كوزىنشە سىنادى. اششى ايتقان كەزدەرى بولدى. سول كىسىنىڭ سوزىنەن كەيىن «اۋىرىپ» قالعان تالايدى بىلەمىز. بىراق تالاسبەك اعانىڭ ەڭ كەرەمەت قاسيەتى – جاقسى شىعارمانى كورگەندە ۇندەمەي قالۋدى قىلمىس سانايتىن. ءبارىمىز سول كىسىدەي ويلاپ، سول كىسىدەي ارەكەت ەتسەك، ونەر مەن ادەبيەتتە ادىلەت ورناپ، ونىڭ ساپاسى بيىكتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن...

ۇلتتىڭ ساپاسى ساناۋلىلارمەن ولشەنەدى عوي. تالاسبەك، ءامىرحان، كەشەگى اسقارلار سياقتى، وي الىپتارىمەن ولشەنەدى. سوندىقتان ولاردىڭ كۇيى – «مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىس» بولۋ كەرەك. جوعارىدا ايتتىق قوي، رۋح پەن تەكسىزدىك تايتالاسىندا تەكسىزدىك تىقسىرتىپ بارادى. ال مىنا قوعامنىڭ رۋح يەلەرىن باعالايتىن بەتى كورىنبەيدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، مىسالى، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ۇيىندەگى جەڭگەمىز زيرا ناۋرىزباەۆانى تانىمى تەرەڭ، اسا تالانتتى مادەنيەتتانۋشى رەتىندە بىلەمىز. وسىنداي ەكى بىردەي تالانت يەسىنىڭ ءبىر شاڭىراقتا توعىسقانىنا ىلعي دا تاڭىرقاپ ءجۇرۋشى ەدىك. ەندى زيرا جەڭگەمىز قورعانسىز قالعانداي ەلەستەيدى. تالاسبەكتىڭ جارى بولعانى ءۇشىن ەمەس، اسا تەرەڭ ينتەللەكت يەسى بولعاندىعى ەسەپتى، زيرانىڭ ءبىلىم-بىلىگى قۇيىلار ارناسىن تاپسا ەكەن دەيسىڭ.

ولىگە ايتار وكپە جوق. اينالايىن تىرىلەر، قۇرىعاندا ءبىز، ويلى ادامنىڭ جالعىزدىعىنا جالعىزدىق جاماي بەرگەنشە، ازابىن جەڭىلدەتەيىكشى...

ءاسيا باعداۋلەتقىزى

Abai.kz