داۋرەن قۋات

«كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس...» جاڭىلىسپاسام بۇل - ايگىلى اقىن ءابۋ سارسەنباەۆتىڭ مايدان تۋرالى جازعان ولەڭىنىڭ باستاپقى جولى. مەكتەپتىڭ تومەنگى باسقىشىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە جاتتاساق كەرەك.  ۇمىتا باستاپپىز. قازىر اقىننىڭ الگى ولەڭى جالپى ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىندا بار ما، جوق پا ونى بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز - بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ كۇركىرەپ وتكەن كەشەگى سوعىس تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ شامالى ەكەندىگى. تۋراسىن ايتقاندا جالاڭ تسيفردىڭ شەگىندە عانا. «1941 جىلى نەمىستەرمەن سوعىس باستالىپ 1945 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپتى» دەر ەدى تاڭداۋلى مەكتەپتىڭ ەڭ وزات وقۋشىسى ەگەر ءسىز تاقىمداپ سۇراق قويىپ وتىرىپ الساڭىز. ناعىزىندا بالا بايقۇس بۇدان وزگە نە دەسىن؟ سەبەبى ول - جاڭا زاماننىڭ ءتولى. وتكەنگە، تاريحقا بالاما كوزقاراستار تابىلىپ، بۇرىنعى مەن سوڭعىنى ساراپقا سالىپ جاتقان ۋاقىتتىڭ ۇلانى. سوندىقتان جىلانباۋىر جيھان كوشىنە ىلەسكەن بۇلا بۋىندى ايىپتاۋعا اسىقپاعانىمىز ابزال. الايدا، 9 مامىر قارساڭىندا جارىق كورگەن ءباسپاسوز، قازاقشاسى مەن ورىسشاسى ارالاس، قارت مايدانگەرلەردىڭ قاتارى سيرەپ، سەلدىرەپ قالعانىن، كوممۋنيستەر مەن كومسومولداردىڭ تاربيەسىن كورمەگەن جاستار ءوز تاريحىنا وگەيسىنە قارايتىنىن جارىسا جازىپ، جامىراي جىلاپ پالە قىلدى.

داۋرەن قۋات

«كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس...» جاڭىلىسپاسام بۇل - ايگىلى اقىن ءابۋ سارسەنباەۆتىڭ مايدان تۋرالى جازعان ولەڭىنىڭ باستاپقى جولى. مەكتەپتىڭ تومەنگى باسقىشىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە جاتتاساق كەرەك.  ۇمىتا باستاپپىز. قازىر اقىننىڭ الگى ولەڭى جالپى ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىندا بار ما، جوق پا ونى بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز - بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ كۇركىرەپ وتكەن كەشەگى سوعىس تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ شامالى ەكەندىگى. تۋراسىن ايتقاندا جالاڭ تسيفردىڭ شەگىندە عانا. «1941 جىلى نەمىستەرمەن سوعىس باستالىپ 1945 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپتى» دەر ەدى تاڭداۋلى مەكتەپتىڭ ەڭ وزات وقۋشىسى ەگەر ءسىز تاقىمداپ سۇراق قويىپ وتىرىپ الساڭىز. ناعىزىندا بالا بايقۇس بۇدان وزگە نە دەسىن؟ سەبەبى ول - جاڭا زاماننىڭ ءتولى. وتكەنگە، تاريحقا بالاما كوزقاراستار تابىلىپ، بۇرىنعى مەن سوڭعىنى ساراپقا سالىپ جاتقان ۋاقىتتىڭ ۇلانى. سوندىقتان جىلانباۋىر جيھان كوشىنە ىلەسكەن بۇلا بۋىندى ايىپتاۋعا اسىقپاعانىمىز ابزال. الايدا، 9 مامىر قارساڭىندا جارىق كورگەن ءباسپاسوز، قازاقشاسى مەن ورىسشاسى ارالاس، قارت مايدانگەرلەردىڭ قاتارى سيرەپ، سەلدىرەپ قالعانىن، كوممۋنيستەر مەن كومسومولداردىڭ تاربيەسىن كورمەگەن جاستار ءوز تاريحىنا وگەيسىنە قارايتىنىن جارىسا جازىپ، جامىراي جىلاپ پالە قىلدى.

گازەتتەر ءبىر ساتتە قىزىل تۇسكە بويالىپ جارتى الەمدى جاتقىزىپ ورگىزگەن كرەملدىك رەڭك الىپ شىعا كەلسە، تەلەارنالاردىڭ ءبارى نەمىس اسكەرلەرىن تىرقىراتا قۋعان ەرجۇرەك ورىس ازاماتتارىنىڭ قاھارمان بەينەسىنە تولىپ كەتتى. بۇل كينولاردىڭ قاسىندا امەريكانىڭ «بوەۆيكتەرى» ءجىپ ەسە الماي قالدى. ماسەلەنكي، رەسەي ارنالارىنىڭ بىرىندە كورسەتىلگەن «ماۋسىم، 41 جىل»  اتتى كينونىڭ باستى كەيىپكەرىن سومداعان سەرگەي  بەزرۋكوۆ دەيتىن جۇپ-جۇقا جىگىت نەمىستىڭ ءبىر دۆيزياسىن جالعىز ءوزى قىرىپ كەتە جازدادى. اقىرىندا دال بولعان نەمىس وفيتسەرى «ورىس حالقى سوعىستىڭ ءتارتىبىن بىلمەيدى ەكەن عوي» دەپ «بريگادير» بەزرۋكوۆتىڭ («بريگادا» فيلىمىندە رەكيتەرلەردىڭ مىقتىسى بولىپ تانىلعان اكتەر),  جاۋدان بەتى قايتپايتىن، جەڭىلمەيتىن ورىس جۇرتىنىڭ ەرلىگىنە باس شايقادى. نازار اۋدارىڭىز، «ۇلى وتان ءۇشىن!» «ۇلى ستالين ءۇشىن» دەپ ۇرانداپ ۇرىسقا كىرگەن كسرو حالىقتارىنىڭ ەمەس، ورىستاردىڭ ەرلىگىنە ءتانتتى بولدى.

كينو - ونەر تۋىندىسى دەسەكتە، تاريحي شىعارمالار ءومىردىڭ شىندىعىنان تىم شالعاي كەتىپ جاتسا، شىپ-شىلعىي وتىرىكتىڭ ءوزى بولىپ شىقپاي ما؟ ونىڭ ۇستىنە، قان مايداندا عۇمىرى اياقتالعان نەمەسە ەرەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن پاش ەتكەن ۇلت وكىلدەرىن ۇمىت قالدىرىپ داڭق پەن داقپىرتقا ونەر تۋىندىسىندا دا، ومىردە دە ورىس ازاماتى لايىق سانالاسا، تاۋەلسىز ۇرپاق ساناسى قىرىق جىلعا سوزىلعان قىرعىننىڭ ءوزىن قابىلداماۋى مۇمكىن. ويتكەنى، جاس ۇرپاق «ۇلى وتان سوعىسى» اتالعان مايداندا اتالارى جاساعان ەرلىكتى ءبارىنىڭ موينداعانىن تالاپ ەتەدى. كوركەم شىعارمالاردان، قۇندى قۇجاتتاردان اتالارىنىڭ ەسىمىن وقىپ، سوعىس تۋراسىنداعى كينو-ەپوپەيالاردان اتالارىنىڭ بەينەسىن كورگىسى كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ورتاق جەڭىستى وتارشىلدىق پيعىلى ۇستەم تۇسكەن رەسەيدەگى ورىس حالقى جەكەشەلەندىرىپ الدى. ستالين بوكالدى «وتتى سۋعا»  مەيمىلدەتە تولتىرىپ «ۋرا، جولداستار، ورىس حالقىنىڭ جەڭىسى قۇتتى بولسىن!» دەپ توست كوتەرگەن ساتتە-اق  سول كەزدەگى كەڭەس ەلى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن بەك ۇققان-دى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ولاردىڭ ەكىنشىدۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا بايلانىستى ورىس تاريحشىلارىنىڭ كۇشەنىپ وتىرىپ جازعاندارىن جىلى جاۋىپ تاستاپ وتكەنگە وزگەشە قاراپ شىعا كەلگەندەرى سوندىقتان بولسا كەرەك. مۇندا وتكەنگە وزگەشە قاراۋدان زارە-قۇتى قالماي قورقاتىن ەل ءبىز ەكەنىمىز ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. وزگەشە قاراۋدى بىلاي قويىڭىز، رەسەيگە بودان بولعانىمىزدى ەسكە سالاتىن شارالاردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءجيى-ءجيى اتاپ ءوتىپ، جادىمىزدى جاڭعىرتىپ تۇرامىز. ايتكەنمەندە، تاۋەلسىزدىك رۋحىن بويىنا سىڭىرە الماي شالابۋدان جۇرگەن توپقا (بيلىك باسىنداعىلار مەن ساياسي پارتيا سەركەلەرىنە، قارجىلىق كۇشتەر مەن سولاردىڭ سويىلىن سوعاتىندارعا، ت.ب.) جاۋاپ رەتىندە جاس ۇرپاق كسرو تاريحىنا سامارقاۋ قارايتىن سالقىندىق بايقاتادى.

تاۋەلسىزدىك ۇرپاعىنىڭ وسىنداي ۇستىنىنا ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى ءباسپاسوز، اسىرەسە، قاتتى شامداناتىن بولىپ الدى. قايسىبىرى اۋەلى «مىنا زاماننىڭ جاستارى ءوز تاريحىن بىلمەيدى، ماڭگۇرت، تاريح وقۋلىقتارى ساياسيلانىپ كەتتى» دەپ بايبالام سالىپ باستادى. ءسوز جوق، قازاقتىڭ جالعىز قاراسى بارىپ ارالاسقان وقيعانىڭ ءبارى بىزدىكى، تاريح تا بىزدىكى، بىراق، عاسىرعا جۋىق ۇزىلىستەن كەيىن قازاق ءوزىنىڭ شىن تاريحىن ەندى وقۋعا وتىردى. وسى كۇنگى تالعامپاز وقىرماندى ساقتار مەن عۇندار ءداۋىرى، تابعاش ەلىمەن قارىم-قاتىناس، ءۇيسىن، نايمان، قاڭلى مەملەكەتتەرى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا گۇلدەنگەن شاھارلار، شىڭعىس حان جورىعى، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋى،  ءداشتى قىپشاق، نوعايلى زامانى، التىن وردانىڭ ىدىراۋى، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرۋى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى، ءابىلحايىر ءباھادۇر مەن حان ابىلايدىڭ ەرلىكتەرى سياقتى ىقىلىم زامانداردىڭ بولمىسىن اشاتىن تامىرلى تاريح تولعانتادى. قازاقتى الەم حالقىمەن تۇتاستىراتىن، مىنە، وسى تاريح. وتكەننىڭ شىندىعىنا ابدەن سۋساعان حالىق ءوز تاريحىن وقۋعا قاقىلى شىعار. ەندەشە، رەسەي تاريحشىلارى مەن ساياساتشى-يدەولوگتارى ەن سالىپ، ەنشىلەمەي كەلەگە كەلسە، ەكىنشىدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جەڭىس تە ۇرپاقاتار ساباقتاستىعىنا، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى «ماڭگىلىك دوستىققا» ارقاۋ بولارى داۋسىز. الايدا سولتۇستىكتەگى كورشىمىز جىل جىلجىپ، اي اۋناعان سايىن وقشاۋلانىپ، باياعى دوكىرلىگىنىڭ بوياۋىن قويۋلاتا تۇسۋدە. دەگەندە، بالتىق بويى ەلدەرى مەن ۋكراينا، مولدوۆا،  قاپقاز جۇرتى مەن ورتازيالىقتاردىڭ  «ۇلى وتان»  سوعىسىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن مامىر ايىندا بۇرىنعىداي ماسساتتانباۋى دا ماسكەۋدىڭ شىمبايىنا باتاتىن سەكىلدى. سەبەبى، قىزىل الاڭدا رف قارۋلى كۇشتەرى 9 مامىردا ساپ تۇزەپ ءوتىپ، وزدەرىنىڭ اسكەري الەۋەتىنىڭ كۇشتىلىگىن جارنامالاپ باققان سايىن سوعىستا جەڭىلگەن گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسى ەكپىندەپ العا كەتۋدە. مىناعان قاراڭىز: گەرمانيادا ىشكى جالپى ءونىم جان باسىنا شاققاندا جىلىنا 34 مىڭ دوللاردان كەلەدى. 63 ميلليون حالىق باق قۋاتتى ءومىر سۇرۋدە. ەكىنشىدۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا ۆەرماحتا اسكەري قىزمەتىن اياقتاعان كىشى وفيتسەر، ياعني وسى زامانداعى قارت جاۋىنگەر، ايىنا 2500 ەۆرو كولەمىندە زەينەتاقى الادى. قوعامدىق كولىكتەردىڭ بارىندە تەگىن جۇرەدى. مەديتسينالىق قىزمەت جانە تەگىن. اگاراكي، مايدانگەر سوعىس ۋاقىتىندا  تۇتقىنعا تۇسكەن بولسا، زەينەتاقىسى 2800 ەۆروعا دەيىن وسەدى ەكەن. گەرمانيا وكىمەتى قارت جاۋىنگەرلەر بۇرىن ءوزى سوعىسقان جەرلەردى، شەتمەملەكەتتەردى ارالاپ قايتۋدى ءجون كورسە، بارلىق شىعىنىن: جولاقىسىن، جاتىن ورنىن، ءىشىم-جەمىن تۇگەل كوتەرەدى. بۇل - اقىلدى نەمىس بيلىگىنىڭ ەكىنشىدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان وتانىنا جەڭىلىپ قايتقان ساربازدارعا جاساپ جاتقان سىي-قۇرمەتىنىڭ ءبىز بىلەتىن ءبىرلى-جارىمى. ال، بىلمەيتىنىمىز قانشاما؟..

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ رەسەي وكىمەتى بۇعاۋلاپ ۇستاعان بودان حالىقتاردىڭ جەرىندەگى قازبا بايلىعىن، ىرىس داۋلەتىن ىسىراپ ەتىپ توگىپ- شاشتى. دەمەك، سول قيساپسىز توگىلگەن بايلىقتىڭ قايتارىمى رەتىندە  ماسكەۋ ەكىنشى جيھان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرىنە وتەماقى تولەپ، جاعداي جاساۋعا ءتيىس. ويتكەنى ولار الدىمەن ورىستىڭ وتانىن قورعادى، سودان كەيىن راس، رەسەي كوممۋنيستەرى بيلەپ-توستەپ بىلگەنىن جاساعان، ادام بالاسىن جوساداي قىراتىن قاساپحانالار مەن سىناق پوليگوندارىنا اينالعان گەوساياسي كارتاداعى ۇلان بايتاق كەڭىستىك كسرو-نىڭ تۇتاستىعىن قورعادى. تاريحتى قۇرمەتتەۋگە بولادى. جەك كورۋگە دە بولادى. بىراق سىزىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. وسىدان شىعاتىن قيسىن: ازات ويلى جاستار «ۇلى وتان سوعىسى» دەيتىن  تەرمينگە تەرىس قاباق تانىتىپ وتىرسا، وعان تمد ەلدەرىنىڭ ورتاق تاريحقا قوسقان ۇلەسىن ەسكەرۋدەن قالعان رەسەي وكىمەتىنىڭ يدەولوگتارى، ساياساتشىلارى كىنالى. بۇدان كەيىن «سوعىستىڭ تاريحىن بىلمەيدى» دەپ ءبىر، «سوعىستىڭ تاريحىن بىلمەگەندىكتەن وتانشىل ەمەس» دەپ ەكى، جاس ۇرپاقتى نەسىنە جازعىرامىز؟ جاستاردىڭ بويىنا دارۋعا ءتيىستى پاتريوتتىق رۋح «ۇلى وتان» سوعىسىنىڭ تاريحىن بىلۋدەن عانا باستالاما ەكەن؟ داڭقتى ءداشتى قىپشاقتىڭ ءداۋىرى قايدا؟ ءۇش ءجۇز جىل شاپقان جوڭعاردان قازاق دالاسىن ازات ەتكەن قابانباي، بوگەنبايلاردىڭ ەرلىگى قايدا؟ انىعىنا اۋساق، قازاق - تابيعاتىندا پاتريوت حالىق. گيتلەردىڭ سوعىس تاسىلدەرىنە قانى قىزىپ جاتىققان قالىڭ ارمياسىن توقتاتۋ ءۇشىن مايدانعا سۇرانىپ اتتانعان قىرقىنشى جىلدارداعى قىرشىن جاستاردى قالاي پاترويت دەمەيسىڭ؟ اسپاندى جالماپ قويارداي جالىن اتىپ الاسۇرعان قىزىل وتتىڭ ورتاسىنان جارىمجان ءحالىن سۇيرەتىپ شىعىپ، ەڭبەككە ارالاسقان، وتباسىن قۇرىپ اتا جولىن جالعاستىرعان ەرلەردى قالاي پاتريوت دەمەيسىڭ؟ ءتانى جارالى، كوڭىلى الاڭدى اكەنىڭ كىندىگىنەن تارالىپ ومىردە جولىن تاپقان ۇل مەن قىزدى قالاي پاتريوت دەمەيسىڭ؟ توقسانىنشى جىلداردىڭ رەفورمالىق ەكسپەريمەنتتەرى كاسىپ ەتىپ ۇسىنعان سوڭ امالسىز كونىپ الاقاپ ارقالاپ كەتكەن بويجەتكەندەر مەن ەكى قولدى اربانىڭ قامىتىن كيگەن بوزبالالاردى قالاي پاترويت دەمەيسىڭ؟ اشتتىققا ۇرىنىپ، ازىپ-توزباي امان قالۋدىڭ جولىندا ارپالىسقاننىڭ ءبارى دە پاتريوت. دەربەس مەملەكەتتىڭ رەسمي بيلىگى اتقارۋعا مىندەتتى ءىس-شارالاردىڭ باسىنان تابىلا كەتەتىن «تۇلىمدى تۇلعالاردان» بۇرىن ءوز باسىم وسى ءبىر قوڭىرتوبەل جۇرتتى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ناعىز پاتريوتتارى دەپ ەسەپتەيمىن. ال، ەكىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىس - ادامازاتققا ورتاق تاريح. ءبىز ول تاريحتى جادىمىزدان ءوشىرىپ تاستاي المايمىز.