تۇران ەلىنىڭ پاتشاسى سارى وعلان قاراحاننىڭ وسيەتى
1. قارا قىتاي قاپتاسا،
ىسلابان جيەنننەن جاقىن جوق!»
2. «جوگىت» كەلسە، «جەلىك تۋدى» داۋىل كوتەرەدى!
3. اي بەتىندە ايداھاردىڭ سۇيەگى بار.
4. «ۇلۋ جىلى» ىستەگەن جاقسىلىعىڭ،
ۇلى كۇندەرگە سانالادى.
ۇلۋ جىلى تۋعاندار،
كۇرەڭ جولعا بارماسىن!
كۇلبادام اتقا مىنبەسىن!
جۇلدىزدان حابار كەلسە،
ىلىمنەن قادىر كەتەدى!»
5. ديحانشىلىق – سۋدىڭ، ءداننىڭ، جەردىڭ،
نۇردىڭ سىرىن بىلگەنگە قونادى.
6. ءتانى سۇلۋدىڭ ءسانى تايسا،
ارى بىرگە توگىلەدى.
ارى، جانى سۇلۋدىڭ،
ءسانى تايسا، يمانى جابادى!
7. كەرەي كوشپەيدى، كورشىسى جىلاپ كەلمەسە...
كەرەي كوشسە، داۋىل تۇرار!
8. قىتاي كورشىسىنەن قورىقسا،
قورعان سالار!
9. سۇيەگىم كەرەي بولعان سوڭ،
ەتىمدى تۇرانعا تۋراپ بەردىم!
تۇران كەرەي بولعاندا،
جاھاندى سۇرار ەدىم!
كەرەيدىڭ سىرتتانى ۇلىسا،
ءبورىسى سەگىز تۋعانى!
كەرەيدىڭ باتىرى اتقا وتىرسا،
قىتايدىڭ باتپاعى كوبەيەر!
10. «قۇسىلىمدە» قىناداي بولدىق،
«تۇڭعى» بەلدە ءشىرىدى.
قىران تۇعىردان قۇس الدى.
«قۇسشولدەگەن» جۇت كەلدى،
جۋسانداي قالدىق!
كەر اتانىڭ كەرەيى
جاھاندى «بي سامبى» سۇرادى.
«ءۇش قاھابات» قۇلادى!
«داماس تاڭىرقۇت كوكتى» كەلدى.
بايتەرەكتەي شايقالدى.
«باھاندى» الدى بولدى! – دەپتى.
تۇسىندىرمە:
«قۇسىلىم» - توپان سۋدىڭ قايتىپ، تىرشىلىكتىڭ جاندانىپ قالىپتى دەڭگەيگە ءتۇسۋى.
قىناداي بولدىق – دەگەنى، تۇقىمىمىز كوپ بولدى. بىزگە تيەر، قارسى شىعار جاۋ جوق بولدى دەپ، تۇڭعى - بەلدە ءشىرىدى ءسوزى، ياعني قانجار قىنىنان سۋىرىلماي بەيبىت زامان ورنادى دەگەنى. «بي» - دەگەنى جەتى سانى، «سامبى» - دەگەنى قاراقشىداي جاۋ تورۋىلداپ، جەردىڭ بەتىن جەتى اينالىپ شىقتى، «ءۇش قاھابات» - «جۇمىر جەر جاھانداعى ەڭ بيىك قازىعۇرت تاۋى ءۇش رەت قۇلادى» - دەگەنى. «داماس تاڭىرقۇت كوكتى» - «كوكتە ءبىر عانا بيلەۋشىنىڭ بار ەكەنىن مويىندادىق!» - دەگەنى. «باھاندى الدى» - دەگەن ءسوز، ەل بولىپ، ءبىر كوسەمگە باعىنىپ، ءبىر ءىلىمدى، ياعني يسلامدى مويىندادىق!» - دەپ ايتقانى. «باھان» - ەلباسشى، ياعني «كوسەم» - دەگەنى. «بيسامبى» - جەتى قاراقشى، ياعني «قۇسىلىم» زامانىندا جاھاندى جەتى رەت جاۋلاپ العان، جەتى رەت جۇت كەلدى» - دەگەنى...
قۇل مالىك، قۇم ءبىلدى دانىشپان كەرۋەن جىراۋ.
وسى كيەلى اۋليە, ءارى دانىشپان، كوڭىلدىڭ قايماعىن ۇستاعان، الىپ جىراۋ تاراز شاھارىندا ءومىر سۇرگەن. سارى وعلان قاراحان پاتشانىڭ «نوقتالى» ۇستازى بولعان. كەرەي ۇلىسىنىڭ جەتى ورداسى وسى دانىشپاننىڭ اقىل-كەڭەسىمەن جۇرگەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا وسى دانىشپان جىراۋدىڭ اتى ءتىل سالتىمىزعا ەنىپ، تاڭدانىس سەزىمىندە بولعان كەزدە ايتىلاتىن: «وي ءپىرىم –اي!» جانە «مەن ساعان «قۇمبىل» بولدىم!» - دەگەن سويلەمدەر وسى بابانىڭ اتىنان باستاۋ الىپتى.
قۇم ءبىلدى دانىشپان، سارى وعلان قاراحان پاتشانى تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى باستاعان جەتى ۇلىستى دا ونىڭ قاراماعىنا كىرگىزەدى. ءوزى ۇلى اتا-بابالاردىڭ ەجەلگى وسيەت، سالت – ءداسۇر ىزىمەن جەر جاھاندى كەزىپ، ەل ارالاپ ۇلى بابالارعا زيارات جاساپ، اراعا جيىرما ءبىر جىل تاستاپ تارازعا ورالىپ، سارى وعلان قاراحان پاتشاعا كەلىپ سالەم بەرەدى:
- و جالعاندا، جالعان، «قۇمجالعان»!
جەر بەتى قانشا شايقالعان؟!
تاڭىرقۇتتان سۇراسام،
جالعاننىڭ قۇلپىن اش دەر ەم!
امۋر داريا زابۋرىم!
سۋران داريا جامۇشىن!
ولاردا مەندەي ويلانعان!...
ۋا، جاماعات، جول بولسىن!
جول باسىندا ەل بولسا،
وسيەت الار ۇل بولسىن!
ساق ابادان قوسپايىن،
ەتەك جالعاردان قوزعايىن،
قاھارى ھايبارلى حانداردان،
قاھارى سەل بولسا دا،
تەكتىلەرگە كەلگەندە،
ءادىلدىسىن كورگەندە،
«ءتىل كەرۋەنگە» بايلانعان!
بالھارى قازاق نۇر بۇلاق،
قازاقتان تاراپ تۋ بولىپ،
ءتورت قۇبىلادان ولجا العان!
اتاجۇرتتان قاشقاندار،
اتاجۇرتقا وق اتقاندار،
اق ءسۇتىن شەنگە ساتقاندار،
ءوز بوساعاسىندا قۇل بولعان!
«ۇشايكەر»، تاراز، «كەرەكۋ»،
«شيراز»، «وتباسىر»، سايرامنان،
قۇل مالىك، قۇم ءبىلدى، قۇل كەرلەر،
ماعان دەيىن كيەلى تولار ءۇش بولعان!
«قامبالىڭا» - قاناعات تارت!
تارتپاعاندار ەكى دۇنيەسى قور بولعان!
دۇنيەگە قىز كەلسە،
«ءتوس بۇلاقتىڭ» سىرىن ايت!
دۇنيەگە ۇل كەلسە،
قازىعۇرتقا اق بەرىپ،
كەر ساق اب «سانسىز بابانىڭ»
«ءتورت قۇبىلاداعى» ءىزىن ايت!
جۇمىر جاھانعا اۋناعان
قازاق قاھاننىڭ جولىن ايت!
بالبالىدا «قۇسى» قالعان،
ءۇشباۋ جادىلەر قانشاۋ كىم بىلگەن؟!
كۇن تۇتىلسا، اي تولار!
ءتورت «اسارىمەن» جىل تولار!
ءتورت «جۇمازبەن» اي تولار!
«قوس الاقان كيەلى جاس»،
جىلىم بارىس، تايسويعان!
ۋا «حالپەشىم!»
«ءۋال باھان» سارى وعلان! – دەيدى. بۇل كەزدە سارى وعلان قاراحان پاتشا 41 – گە اياق باسقان شاعى ەكەن.
ەجەلگى ساق تىلىندە ايتىلىپ، ۇمىت بولا باستاعان سوزدەرگە تۇسىندىرمە:
«تاڭىرقۇتتان» - كوك تاڭىرىنەن» - دەگەنى. «حالپەشىم» - ءسوزى، «جاعدايىڭ قالاي؟» - دەگەنى بولسا، «ءۋال باھان» - جارتى الەمدى بيلەۋشى، تۇران ەلىن تۇتاس بىرىكتىرۋشى، ەلباسى! – دەگەنى. «اسار»-دەگەن ءسوزدى ءۇش ايدى تولتىراتىن «ءبىر توقسان» - دەپ تۇسىندىك. «جۇمازبەن» - ءسوزى، قازىرگىشە ءبىر اپتا دەگەن ۇعىم. «ۇشايكەر» -ۇشايعىر تۋبايلار ورداسى-بۇرىنعى اقمولا، قازىرگى استانا شاھارىنىڭ ورنىندا بولعان قالا. «كەرەكۋ» -كەرۇكى، كەر ۇكىتاي قاھان، ۇكاش اتانىڭ تۋىلعان قالاسى. قازىر بۇل شاھاردىڭ ورنىنداعى قالا وتارشىل ورىس پاتشاسىنىڭ اتىمەن «پاۆلودار» - دەپ اتالادى. بۇل قاھارلى ھاھان اسىل تەمىردەن ساپالى بۇيىمدار مەن قارۋلار جاسايتىن شەبەرلەردى، جاڭا تەمىر ۇلگىلەرىن ويلاپ تاپقان الىمداردى قاتتى قولداعان ەلباسى. بۇل جاسالعان ونىمدەردىڭ ساپاسىن سىناۋ ءۇشىن تەرەڭ قۇدىق قازدىرىپ، ونى وتە قاتتى تاستارمەن ورگىزىپ، ارقانعا بايلاپ قۇدىققا تاستاتقان. ەگەر قارۋ-جاراق تۇرلەرى نەمەسە بۇيىمدار مايىسپاي، سىزات تۇسپەي شىقسا «ساپالى» - دەپ سانالىپ، شەبەرلەرگە سىيلىقتار مەن «زەركەر»، «دۋلا»، «بۋلا» - دەگەن اتاقتار بەرگەن. ۇلى قاھان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ءوزى قازدىرعان قۇدىعىنىڭ قاسىنا، قازىرگى وقو، كەنتاۋ شاھارىنا جاقىن جەرگە جەرلەنگەن. بۇل ۇلى تەكتى اۋليە - قاھاننىڭ مازاراتىنىڭ باسىنا الىس-جاقىن جەرلەردەن كەلىپ زيارات ەتۋشىلەر جىل بويى كەلىپ جاتادى. وكىنىشكە وراي، تاريح بۇرمالاڭىنىڭ اسەرىنەن كەيبىر ءدىندارلار كەرۇكى قاھاندى ارابتان ءدىن تاراتۋعا كەلگەن «باتىر - ابىز - باپ» - دەپ، تەرىس ءتۇسىندىرىپ كەلەدى...
«شيراز» - بۇرىنعى ياسسى، قازىرگى تۇركىستان شاھارىنىڭ ەسكى اتى. ياسسى – ەجەلگى ساق زامانىندا بۇل قالانى: «يگى جاقسىلاردىڭ جينالاتىن مەكەنى «ساق» شاھارى» - دەپ اتاعان، الايدا كەيىن كەلگەن ارابتاردىڭ «ساق» - سوزىنە ءتىلى كەلمەي «ياسسى» - دەپ كەتكەن. «وتباسىر» - قازىرگى تاشكەنت شاھارىنىڭ ەجەلگى ساق زامانىنداعى اتى.
«قۇمجالعان» - ءسوزى: «قانشا دۇنيە-مۇلىك، بايلىق، مال-جانىڭ بولسا دا بۇل دۇنيەدەن ەشنارسە اكەتپەيسىڭ! تۋرا جولعا ءتۇس!» - دەگەن، دانىشپانداردىڭ پەندەلەرگە ايتىلعان ەسكەرتۋى. «قامبالىڭا» - پاتشالارعا ارنالىپ ايتىلعان: «اتقارعان ىسىڭە، جيناعان دۇنيەڭە قاناعات قىل!» - دەپ تۇر. «قوس الاقان كيەلى جاس» - «جاسىم 70 –كە كەلدى» - دەگەنى. «ءتوس بۇلاقتىڭ» سىرىن ايت! – بۇل جەردە «بۇرىنعى وتكەن ۇلساي ەمەر، ءبيبى فاتيما سياقتى ۇلى، اسىل، كيەلى انالاردىڭ ءومىر-ناسياتىن، تاربيەسىن، ونەگەسىن ايت! – دەگەنى.
سارى وعلان قاراحان پاتشا–بۇل قاھارلى پاتشاعا التى الاشتان تاراعان تۇراننىڭ 341–قاعانات ەلى قاراپ تۇرعان. استاناسى تاراز شاھارى. قاعاناتتاردىڭ تۋلارى «ءۇشاي-كەر»- «ۇشايعىر تۋبايلاردا» تۇرعان. ۇلى تۇراننىڭ شىعىس قۇبىلاسى تىنىق مۇحيتى، باتىس قۇبىلاسى كۇلتوككەن (پومپەي، ادرياتيكا تەڭىزى), سولتۇستىك قۇبىلاسى الا قار مۇز قاباتتى (تۋندرا، اركتيكا جاعالاۋى) جەرلەر، تۇستىك قۇبىلاسى ءۇندى مۇحيتىنا دەيىن جەتكەن. «وي ءپىرىم–اي»-بۇل ءسوز كەيىن ۇندەستىك زاڭىمەن «ويپىرمايعا» اينالىپ كەتتى.
«قۇسى» قالعان – اتاقتى، اتى ءتورت قۇبىلاعا ءماشھۇر بولعان، تاڭدى-تاڭعا جالعاستىرا تاريح، وسيەت، ناسيات، داستانداردى جىرلاعان جانە ناقىلدار مەن وسيەتتەرىن جايىن تاستار «بالبالىعا» قاشاپ جازىپ قالدىرعان ءجاددى-جىراۋلاردىڭ سانىنىڭ قانشا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى دەگەنى. بۇل جاددىلەردىڭ جايىن تاستارعا قاشاپ جازۋ جازاتىن، قۇس تۇمسىقتى ءيىلىپ اسىل تەمىر قوسپالارىنان ارنايى جاسالعان مۇقالماس، وتە بەرىك، تاس بەتىنە بەدەر سالاتىن اسپاپتارمەن جۇمىس جاسايتىن «بادىزشىلىك» ونەرلەرى دە بولعان.
كەيىنگى قانقۇيلى، ەل باسىنا اۋىر كۇندەر تۋعان زامانداردا وسى ۇلى بابالاردىڭ اسىل مۇرالارى «تاس كىتابى» ىسپەتتى «بالبالى» تاستاردىڭ كوبى جوسپارلى تۇردە جويىلىپ جىبەرىلگەن. كەيىن كەلگەن وتارشىلدار وزدەرىنە ۇيلەر سالعاندا ىرگەتاستاردىڭ استىنا سالىپ جىبەرگەن جاعدايلار دا كەزدەسكەن.
ەجەلگى تۇران ەلىنىڭ شەكاراسى (ەۆروپالىقتار «تارتاريا» - دەپ اتاعان. ەۆروپا مۋزەيلەرىنەن الىنعان.
قاراحان پاتشا مەن ونىڭ قۇداي قوسقان قوساعى ءوز اناي شايقۇردىڭ جالعىز پەرزەنتى - ايشا ءبيبى ايكەرۇلىم تۋرالى.
تۇران ەلىنىڭ بيلەۋشىسى - سارى وعلان قاراحان پاتشانىڭ قۇداي قوسقان قوساعى ءوز اناي شايقۇر انامىز ايشا بيبىدەن باسقا وتىز جەتى قۇرساق كوتەرىپ، ون ەكى رەت ەگىز تۋعان.
ايشا ءبيبى ەڭ ۇلكەنى، تۇڭعىشى بولعان. بۇدان باسقا ۇل-قىزدارى ەكى-ءۇش، ءارى كەتسە جەتى جاسقا تولعاندا قوينىنان قارا جىلان شىعىپ، ءبارى دە دۇنيەدەن وزا بەرگەن. تاراز شاھارىنىڭ اينالاسىندا ورنالاسقان ايشا ءبيبى مازارىنىڭ توڭىرەگىندە «قوس بارماق»، «قۇس قونار»، «قوس بۇرىم»، «قوس ءلايىم»، الدا قوسار» ت.ب. وسىعان ۇقساس اتتاس كىشكەنتاي زيراتتار بولعان. وسىنىڭ بارلىعى ءوز اناي شايقۇردىڭ قۇرساعىنان وربىگەن سابيلەردىڭ مولاسى بولعان.
قاراقان پاتشا ەڭ سوڭعى تۋىلعان ەگىزىن «قوس جانە تالما» - دەپ اتاپ، جورگەگىن جەرگە تيگىزبەي ءوز اناي ۋىز ءسۇتىن ەمىزىپ بولعان سوڭ: «مۇنداي پاتشالىعى قۇرىسىن!» - دەپ «قۇيىنتابان» جۇيرىگىنە ءمىنىپ، قۇداي قوسقان قوساعىن ەگىز ۇلىمەن، قىزمەتشى-لەرىمەن بىرگە ەلدەن الىپ ارقاعا قاشادى. ارقانىڭ دالاسىنىڭ شەتىنە جەتىپ، ءوز اناي قوس ەگىزىن ەمىزگەسىن، ەكەۋى دە سول جەرگە قالجىراپ شارشاعان سوڭ دەم الۋعا جاتا كەتەدى. تۇسىندە ءبىر اۋليە ايان بەرەدى:
«اي قاراحان! سەن عۇمىرىڭا جەتەرلىك ىرىس، وزىڭنەن اسپايتىن بيلىك، تەرەزەسى تەڭ كەلمەيتىن پاتشالىق سۇراپ ەدىڭ! ەندى نەگە تاعدىرىڭنان قاشىپ بارا جاتىرسىڭ؟! قايت كەرى!!!» - دەپ قاھارىنا مىنەدى. قاراحان ۇيقىسىنان شوشىپ ويانسا ءوز انايدا ءتاتتى ۇيقىدا ەكەن. قوس ۇلىن كورسە ورتاسىندا شۇبار جىلان جاتىر، سابيلەردىڭ دەنەسى سۋىپ قالىپتى. سول جەردە ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ، ورداعا قايتىپ ورالادى. ءوز اناي وتىز جەتى قۇرساعىن بەرسە دە ەشقاشاندا اللاعا ءتىل تيگىزبەي ءوتىپتى. حالىقتا مىنانداي ءسوز وربىگەن: «قاراحان قۋ باسى قالىپتى» - دەگەن. بۇل سول زاماننان جەتكەن، قايعىلى وقيعالاردان حاباردار ەتكەن ءسوز ەكەن.
ايشا ءبيبى اناسىنان بۇرىن دۇنيەدەن وزعان. ءوز اناي شايقۇر قىزىنا كەسەنە تۇرعىزعاندا وزىنە جانە قاراحانعا دا سول جەردەن ورىن بەلگىلەيدى.
ايشا ءبيبىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ايكەرۇلىم. ءوز اناي - ءسوزىنىڭ ماعاناسى، قانداي قايعى بولسا دا اتان وگىزدەي كوتەرىپ مويىمايتىن ازامات، دەگەن تەكتى ۇعىم. ءوز اناي شايقۇر قىزىنان، كۇيەۋىنەن كەيىن، توقسان ءۇش جاسىندا دۇنيەدەن وزادى.
قاراحان پاتشانىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – سارى وعلان, ونىڭ اكەسى سارى وعاناق بالقاش گۇرحان. ال ونىڭ اكەسى بىرعا تانىش تاڭجارىق جۇلدىزشى، الىم بولعان.
تۇسىندىرمە: سارى وعاناق بالقاش گۇرحان - قىتاي ەلىن بيلەگەن جانە سالىق الىپ تۇرعان، يسلام ءدىنىن قولداعان ازامات.
«قالىڭ جۇرت» - قازىرگى قاڭلى تايپاسى.
سارى وعاناق بالقاش گۇرحان تۇيەنىڭ ەڭ جۇيرىگى - «وي قولتىق» تۇقىمىن مىنگەن.
«وي قولتىق» - تۇيە (بۇل كيەلى جانۋار). بۇل جانۋاردىڭ مويىنى كەلتە، ءارى شۋدالى جانە ەكى قولتىعى تىقىر كەلگەن. مۇنداي تۇيەنىڭ تۇقىمىن «جەلمايا» دەپتە اتاعان. بۇل تۇيەنىڭ تۇقىمدارىنىڭ وسى زامانعا جەتپەي جويىلىپ كەتۋى، بۇل جانۋار تەك تالدىڭ جاپىراعىن جەگەن، ىلاي سۋ ىشپەگەن، بوتالاعان كەزدە ادامنىڭ كوزىنە تۇسپەگەن. ءبىر ادامعا عانا ۇيرەنىپ، بوتەن پەندەگە جولاماعان، قاھارلى كەلگەن، تابانى قىزعان كەزدە ءجۇز شاقىرىمعا تىنىم الماي شاپقان. بۇل تۇيەگە الدىمەن ادامنىڭ مىنەزى ساي بولۋى كەرەك. قاندى جورىققا ۇيرەنگەن «وي قولتىق» تۇيەگە بەيبىت كەزدە قىزىل كورسەتپەگەن، سەبەبى شايناپ، تاپتاپ، قان توگىس ىستەۋىنەن ساقتانعان.
ال شايقاسقا كىرەرىندە الامان ساربازداردىڭ الدىنا شىعۋعا كيمەلەپ ۇمتىلىپ تۇرعان. نەگە ۇيرەتسەڭدە، سونى تەز قابىلداعان. كەر اتانىڭ تۇسىندا وسىنداي تۇيەنىڭ موينىنا، ارقاسىنا سابيلەردى ءىلىپ قويعان. وسىنداي ارەكەتكە ۇيرەنگەن تۇيە بالا جىلاسا بولدى، دەرەۋ اناسىنا اداسپاستان الىپ كەلگەن. ءار انانى يسىنەن تانىعان، سابيگە بوتەن جاندى جاقىنداتپاعان.
ايشا ءبيبىنىڭ اناسىنىڭ اتى - ءوز اناي شايقۇر.
بابىر الىم باقاناستىڭ قايراتىن بەرسىن!
ءوز اناي شايقۇردىڭ سىمباتىن بەرسىن!
ءتاڭساۋىر جۇلدىزشى ءال ءفارابيدىڭ ءىلماتىن بەرسىن!
قاراحان پاتشانىڭ قايىسپاس ىنتىماعىن بەرسىن!
(دەربىسالدىۇلى قاناي داتقانىڭ
شالقى بيگە بەرگەن باتاسى).
ءوز اناي شايقۇر، ارعۇن ەلىنىڭ ءتورت تايپاسىنان قۇرالعان «ۇلى باش» - اتانعان: «جەكە جۇرت»، «قالىڭ جۇرت»، «بايقى جۇرت»، «تاڭعى جۇرتتان» قۇرالعانداردى «ۇيزىن» دەپ اتاپ، كەيىنەرەك «ءتورت اتا ايىر ءمۇيىز» - ەلى اتالعان جۇرتتىڭ قىزى.
حالقىنىڭ سانى كوبەيىپ، ىرگەسى كەڭەيگەن سوڭ «قالىڭ جۇرت» ءوز الدىنا تۋ كوتەرىپ، تەكتىلەردەن «باتا» الىپ ءبولىنىپ شىعادى. وسىنىڭ ىزىنشە اعايىندارىنا وكپەلەپ «تاڭعى جۇرتتا» ءوز الدىنا ءبولىنىپ شىعىپ، قارا شاڭىراق «جەكە جۇرت» پەن «بايقى جۇرتقا» بۇيىرىپ «ۇيزىن» اتانادى. بۇل قازىرگى - ۇيسىندەر.
ايشا ءبيبىنىڭ اناسىنا سۇراق قويۋى.
ايشا ءبيبى:
- مەن قانداي ەرگە تۇرمىس قۇرايىن؟- دەپ جەتى جاسقا تولعاندا اناسىنا ساۋال قويىپتى. سوندا اناسى تولعانىپ تۇرىپ بىلاي دەپتى:
- ءوز قاتارىڭدى تاڭداساڭ قادىرىڭ كىندىگىڭە دەيىن، يمانىڭ تىزەڭە دەيىن بولار. ال، ءوز قادىرىن، ەل قادىرىمەن تەڭ قويعان، قىرىقتىڭ قىلىشىن قىنابىندا سىناعان ازاماتقا بارساڭ، شاشىڭنىڭ ۇشىنا دەيىن «نۇرلى» بولادى! - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
سوندىقتاندا ايشا ءبيبى ءوز قاتارىنا وشپەندىلىكپەن قاراعان. سەبەبى ءوز قاتارى بولعاسىن نەبىر مەنمىن دەگەن بوزبالالار ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، ات ويناقتاتىپ كەلەدى ەكەن.
ايشا ءبيبى ايكەرۇلىم تۋرالى.
ايشا ءبيبى زامانىندا جاننان اسقان، رەڭىنە كوز سۇرىنەتىن وتە سۇلۋ قىز بولىپ وسەدى. اكەسى قىزىن كىشكەنە كۇنىنەن باستاپ اتقا وتىرعىزىپ، ەركەلەتىپ، بەس قارۋدى قولدانۋدى دا ۇيرەتەدى. ايداي كوركىنە بويىنا بىتكەن بۇلا كۇشى دە ساي، قارۋ قولدانۋ مەن سايىسكەرلىك شەبەرلىگىنە جاسىنان قۇمار بولىپ وسكەن، نەبىر مىقتى قىلىشكەر، سايىسكەر ۇستازداردان ساباق الىپ جاتتىققان پاتشا قىزى ەسەيە كەلە اكەسىنە: «مەنى جەكپە - جەكتە قانداي جىگىت اتتىڭ ۇستىنەن اۋدارسا سول جىگىتكە كۇيەۋگە شىعامىن!» - دەپ شارت قويادى.
ايشا ءبيبى سۇلۋ ديدارىن ەشقاشاندا ەشكىمگە كورسەتپەي جاسىرىن ۇستاپ، ەكى كوزىن عانا اشىق قالدىرىپ بەت-پەردە كيىپ جۇرگەن. سايىسقا شىققان جىگىتتەر مەن جەكپە – جەككە تۇسكەندە سول ەر جىگىتكە بەتىن ءبىر عانا كورسەتىپ وتكەن. سول ۋاقىتتا، كوڭىلگە جاعىمدى سۇلۋلىق سيقىرى مەن سۇسىن كورگەن پەندەنىڭ ساناسى مەن ەرىك جىگەرى تۇزاقتالىپ، ەسىنەن تانىپ، بۋىن – بۋىنى بوساپ، ەركە قىلىقتى ايداي ارۋعا كۇش قولدانۋعا دا ءداتى داۋالاماي، قىزدان جەڭىلە بەرگەن.
قىزدىڭ اكەسى مۇنداي سىناۋلاردان جالىعىپ ەل ىشىندە ابىرويى تومەندەي باستايدى. بىراق كەلۋشىلەر نەشە ءتۇرلى سىيلىق – تارتۋ جاساپ توقتامايدى.
ارادا جەتى جىل وتكەندە بۇل ۋاقيعالار ارقانىڭ دۋالى اۋىزدىسىنا جەتەدى. ابىز قاريا كەلىپ قىزعا ەمەس اكەسىنە جولىعادى. ەسەن – ساۋلىق پەن ساۋىننىڭ جايىن سۇراسىپ، سولىعىن باسقان سوڭ عانا بارىپ، اڭگىمەنى تىڭ سۇرەننەن باستاپ:
- ۋا، تۋىسقان! ءاز قىزىڭا سۇلۋسىڭ دەمە!
قوس يىعىڭا شايتان مىنەدى!
سۇيەنىشىم دەسەڭ بويىڭا يمان بىتەدى! – دەگەندە، سارى وعلان (قاراحان) پاتشا دولدانىپ:
- تەرەڭىڭدەگى ءتۇيىندى شەشىپ ءتۇسىندىر! شەشپەسەڭ باسىڭدى ءوزىم ەمەس، تۋرا سول قىزىما الدىرامىن!» - دەيدى. وسى كەزدە قاريا پاتشانى سابىرعا شاقىرىپ، شارت قويادى.
- ەرتەڭ جەپە – جەكتىڭ الدىندا ماعان مالدىڭ ءبىر توستاق تولاتىن باۋىزداۋ قانىن الدىر! سونى باسىڭا جانە بەتىڭە جاعامىن دا سايىس باستالعانشا كورسەتپەيمىن! سىناق ءجىبىن ۇزگەندە بارىپ بەتىڭدى اشامىن. مىناۋ كەلىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ كەز – كەلگەنى جەكپە – جەككە شىقسىن، وسىدان سول جىگىت قۇلاسا باسىمدى الا بەر! – دەيدى. پاتشا قوناعىنىڭ قولقاسىنا قاتتى ويلانىپ، اقىرى كەلىسىمىن بەرىپ ۋاعدالاسادى.
ەرتەڭىنە سايىس باستالاردىڭ الدىندا قىزدىڭ اكەسىنىڭ باسىنا، بەتىنە قويۋ قارا قاندى جاعىپ، بەت-پەردە كيگىزىپ قويادى. جىگىت پەن قىز ەكى جاقتان شاۋىپ شىعىپ بىر–بىرىنە جاقىنداي بەرگەندە قىز جۇتىنا كەلىپ بەتىن اشقاندا، قاريا قىزدىڭ اتىن داۋىستاپ اتاپ، پاتشانىڭ بەت – پەردەسىن سىپىرىپ الادى. قىز اكەسىنىڭ ءتۇرىن كورىپ اتتان ايقايلاپ، شالقالاي قۇلايدى. قىز سودان ەسىن جيناي الماي كوپ اي جاتىپ، بەتىن ءاجىم باسىپ كەلبەتىنە كىنارات تۇسەدى. ايشا ءبيبى ءتاڭىردىڭ ىسىنە تاۋبە جاساپ، تاقۋالىق جولعا موينىن بۇرىپ، قۇدايى بەرىپ، بەينەتى ادال ديحانشىعا تۇرمىس قۇرادى. كۇيەۋى ايشا ءبيبىنىڭ قۇرمەتىنە ءوز قولىمەن اعاش وتىرعىزادى. بۇل اعاش توبىلعىنىڭ ءبىر اسەم ءتۇرى ەكەن. كەيىن حالىق ايشا ءبيبىنىڭ اعاشى دەپ قۇرمەتپەن قارايدى. سول اعاشتان ايشا ءبيبى ءوز قولىمەن اسا تاياق، دومبىرانىڭ شاناعىن، كەلىندەردىڭ بەتىن اشاتىن تاياق ىستەيدى.
ال وسى ۋاقيعادان كەيىن اكەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى ۇمىتىلىپ قاراحان اتانىپ كەتەدى.
اسقان ساۋاتتى ءارى داۋلەتتى بولعان ايشا ءبيبى ۇلكەن الىمداردان ءبىلىم الىپ، كەيىن وزگە الىمدارمەن ءىلىم تالاستىرادى، كەيىن كورىپكەل، اۋليە اتانادى. كىتاپتار جازىپ، مەشىت اشادى. «ءبيبى» - دەگەن ءسوز يسلام ءدىنى كەلگەن ۋاقىتتا تۋىنداعان. مۇنداي اتاق ءبىلىمدى قىزدار مەن انالارعا عانا بەرىلگەن. يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن ايشا ءبيبى ءاز انامىزدىڭ جازعان وسيەت، ناسيات، مۇراحاتتارىن زامانىندا نەبىر ۇلى الىمدار، ۇلى قاھاندار مەن پاتشالار مويىنداعان. ايشا ءبيبىنىڭ «سۇلۋلىق پەن زۇلىمدىق» اتتى كىتابىنىڭ ءوزى ۇلكەن دۇنيە. بۇل مۇراحاتىن ون توعىز جىلدا وڭدەپ، جازىپ بىتىرەدى. مۇقاباسى مەن بەتتەرىندەگى ءاربىر تەرىنى ءبىر التىن تىللاعا يلەتىپ، ابدەن تازالاپ، بيت تايىپ جىعىلارداي جىلتىراتىپ وڭدەگەن.
ايشا ءبيبى كىتاپ جازاردىڭ الدىندا ءتۇرلى بويالاردى دايىنداپ العان. سول داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن «قوس بارماق» - دەگەن جىلانداردىڭ ۋى مەن ءتىسىن پايدالانىپتى. بۇل جىلاندار اۋزىن ارانداي اشىپ، جاۋىن تىلىمەن وراپ الىپ، تاڭدايىنداعى جابىسىپ تۇرعان جالعىز ءتىسىن باتىرىپ، ۋىن جىبەرىپ ولتىرگەسىن عانا بارىپ جەمتىگىن جۇتقان. وسى جىلاننىڭ ءتىسى مەن ۋىن الىپ، ونى قاراقۇرتتىڭ ۋىمەن ارالاستىرىپ، وعان ارقار مەن تاۋتەكەنىڭ ءوتىن جانە ءتۇرلى گۇلدەردىڭ كۇلتەلەرى مەن ساباقتارىن قوسىپ قايناتىپ سۇيىق بوياۋ جاساعان.
سول زامانداردا بولعان، كەيىن عاسىرلاردا جويىلىپ كەتكەن كيىكتىڭ «قاراناق» - دەگەن تۇقىمىنىڭ ءمۇيىزىن الىپ، وزەگىن سۋىرىپ، وزەكتىڭ ورنىنا دايىندالعان سۇيىق بوياۋدى قۇيىپ، ءمۇيىزدىڭ ۇشىنا جىلاننىڭ ءتىسىن ورناتىپ، ءاربىر پاراق بەتىنە ءارىپ جولدارىن تۇسىرەدى. ءمۇيىزدىڭ ۇشىنا جىلاننىڭ ءتىسىن ورناتۋى، بۇل تىسكە سالماق تۇسپەسە سۇيىق ەرىتىندى بوياۋ سيا بولىنبەيدى، ال قولدىڭ سالماعى ءتۇسىپ جازعان سوڭ ءاربىر جاسالعان بوياۋ ۇنەمدەلىپ، ۇزاققا جەتكەن. اسا ۋلى سيا تەرىنىڭ كىشىرەيىپ، توزۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى، ءارى بۇل ۋلى سيالاردى قولدانۋ كىتاپتاردى كەمىرگىش جاندىكتەردەن ساقتاۋدى دا قامتاماسىز ەتكەن. جانە بۇل كىتاپتاردى ۇرلاعان ادام بالاسى دا ۇزاققا بارماعان.
كىتاپتىڭ ءاربىر بەتىن، ءۇشبۋ پاراقتارىن «تاڭبالى تاياقشا ارىپتەرمەن» جازادى. تاڭبالى تاياقشا ءارپى ون ءتورت قۇراما ارىپتەردەن تۇرعان. بۇل ارىپتەردى الىمساقتان بۇرىن «قۇسىلىم» زامانىندا پايدالانعان. ايشا ءبيبىنىڭ كىتابىن وقيتىن ادام سۇق ساۋساعىنا ارنايى ويماق كيىپ پاراعىن اۋدارىپ وتىرعان، نەمەسە قوسجاپسار ەگىز كوزدى تاياقشامەن قىسىپ ۇستاپ ءاربىر پاراعىن وسىنداي ادىسپەن وقىعان.
ايشا ءبيبى ءاز انانىڭ وسيەتتەرىن جەر جاھانعا تاراتۋشى ساكۇم سولاي سۋناق قوجا، ءال فارابي، بالاساعۇن، جانە شىڭعىسحاننىڭ جاھان تانۋشىسى داسقۇت ءجاددى. مىنگەن تۇيەسى: «قوستانا» تۇقىمدى بولعان.
ايشا ءبيبىنىڭ اۋليەلىك سوزدەرى:
1. «سۇلۋلىق - قۇدرەتتىڭ كۇشى، استامشىلىققا ۇرىنسا – شايتاننىڭ ايناسى!».
2. «قىز كەزىندەگى سۇلۋلىق – ەتەگى كوتەرىلسە توسەكپەن تەڭ!».
3. «قىزدىڭ سۇلۋى – كوڭىلدىڭ شايتانى،
4. «ءسوزدىڭ سۇلۋى – يماننىڭ قايماعى!»
5. «سۇلۋ – سۇلۋ ەمەس، سۇيەگى اسىل بولماسا
6. «سۇيەگى اسىل - اسىل ەمەس
ارجاعىندا اقىلى بولماسا!»
7. «ورىستەگى ايعىر جۇگەنسىز بولسا،
بايتال قۇلىنسىز بولماس!
ۇيدەگى قاتىن جۇگەنسىز بولسا،
جۇرگەن جەرى «تۇلەنسىز» بولماس!».
8.«جۇگەنسىز جىلقى ادام تەبەدى، جۇگەنسىز قىز ەل وسەگى!»
9. «سۇلۋ قىزعا ەر قىزىعار، اقىلدى قىزعا ەل قىزىعار!»
10. «تەكتىنىڭ قىزى تۋرا قاراسا – يمانىنان ۇيالاسىڭ،
تەكسىزدىڭ قىزى تۋرا قاراسا – تۋعانىنان ۇيالاسىن؟!
سەنى دە انا تۋدى ما؟ – دەپ قينالاسىڭ!»
11. «ەر اياق جاۋ كەلگەندە قادىرلى،
يت اياق جالاعاندا قادىرلى،
ەر اياقتى يت اياققا تەڭەگەن ايەل،
جەر قاۋىپ كومۋسىز قالسىن!»
12. «كەلىننىڭ سالەمى – شاڭىراقتىڭ تۋى!
ەردىڭ سالەمى – ەلشىنىڭ جولى!»
ايشا ءبيبى ءاز انانىڭ وسيەتتەرى:
- «كيەلى وسيەتتەردى ايتۋ وڭاي، «ۇيالى جازۋدان» وقۋ قيىن. ادام وقىعاندا ەكى كوزدىڭ نۇرى مەن بىرگە، وي، اقىل، سانا، سەزىم جازۋعا تۇسەدى. وسى كەزدە وسيەتتىڭ يەسى جەتى قادامدا رۋحىمەن قاراپ تۇرادى. ومىرتقانىڭ قان تامىرىنا اۋىرلىق تولىق تۇسەدى. بۇرىپ ايتساڭ، بۇرىپ ىستەسەڭ، ءىسىڭ دە، ءسوزىڭ دە سۇيىلار. بۇلجىتپاي ورىنداپ، بۇرماي ايتساڭ، ساۋلەسىن جۇرەگىڭە توسار، ىستەگەن ىسىڭە، ايتقان سوزىڭە اللانىڭ نۇرى قۇيىلار»! – دەپتى.
وسى وسيەتتى ءابۋ ناسىر ءال فارابي ءتاڭساۋىر وتىرار شاھارىنان قۋىلىپ، شىعىپ بارا جاتقاندا قارتايعان شاعىندا حا-ءدۇر سوم تايجال عامسار عايىپ حانعا ءوز ويىن ايتىپ تۇيىندەيدى. تاراز شاھارىندا الپىس سەگىز كۇن بولىپ، «ۇشايعىر تۋبايلارعا» بارىپ، ودان ارى تۇركى الەمىن ارالاپ، زيارات جاساۋعا اتتانادى.
- «شايتان قاننان قورقادى، سوندىقتان ارۋاقتارعا باعىشتاپ اشا – تۇياق شالىپ تۇرىڭدار. جەر بەتىندە ءىلىمنىڭ قۇدرەتىن شايتان ازعىرىپ اياق – استى بولعاندا، سوعىس بولادى، قان توگىلەدى! ءىلىمدى قادىرلەي بىلىڭدەر»!
* * *
- تەكتىنىڭ تۇقىمىنا ەكى ارۋ از بولادى،
جالعىز ارۋ سىڭارى جوق قاز بولادى!
كونەسى توزسا، ءبوز بولادى!
سۇيەگى اسىل بولسا دا،
جەڭسىز كويلەك كيگەندە
توسەگىن تارتىپ قور بولادى!
تەكتىلەر جارىن تاڭداپ المايدى،
تارتىپ المايدى، تاڭ اتقاندا نۇر توگىلسە،
تاۋىعى ءوزى شاقىرادى!
* * *
- تەكتىنىڭ كيەلىسىندە ءۇش ومىرتقادا قاسيەتى كۇشتى: جەلكە جانە جۇرەك تۇسىندا، سەگىز كوزىندە. تەكتىنىڭ جولىن كەسپە! ۇستانىڭ باسىن الساڭدا، قولىن كەسپە! ۇستازدىڭ ءىلىمىن كەسپە، ءىزىن باسپا! كوكىرەگى كور سوقىرعا جول كورسەتسەڭدە، تۇقىمىن شاشپا! تەكتىلەر ەلىڭدى شاپپايدى، ءادىلىن ايتسا، ەلىڭدى ەرەۋىلگە كوتەرەر! تەكتىنىڭ تەكتىسى بولادى، ەكى دۇنيەدە نەسىبەسىن سۇرار! جۇكتىنىڭ دە جۇكتىسى بولدى، ەكى دۇنيەنىڭ بوساعاسىندا تۋار! تەكتىنىڭ كەدەيى بولمايدى، كەرەيى بولادى، ەرنىڭە تيسە كومەيىڭ تولادى!
- حاننان قاسيەت تايسا،
ارىسى جوعالار!
تەكتىدەن قاسيەت تايسا،
ارىستان نامىس جوعالار!
تەكتىنىڭ كيەلىسىن بايقاساڭ،
ھايال بولساڭ كۇيمەلى شاڭىراعىڭا شاقىر!
قىز بولساڭ تۇيمەلى بۇلاقتىڭ ءپىرى ەتكەيسىڭ!
تەكتىنىڭ كيەلىسى جۇرگەن جەردە،
قان توگىلمەيدى، ءدان توگىلەر!
قوي قوزىسىن توقتى بولسىن دەپ تىلەيدى،
ءار انا بالاسىن تەكتى بولسىن دەپ تىلەيدى!
تەكتىلەر ءتورىڭدى سۇرامايدى، توڭىرەگىڭدى سۇرايدى.
تاراز شاھارى ون تۇرىكتى شاقىرسا
ون ساۋساققا بىردەي نەسىبە تيەر!
تارازدا وزىپ، قالدىم دەگەندى ەستىمەدىم.
تاراز شاھارىنا كەلسەڭ قازىمىن دەپ ايتپا.
الىم دانىشپاننان قازىناڭ تولار اقىل سۇرا!
تەكتىنىڭ ورداسى «ۇشايعىر تۋبايلاردا»!
قازىباسى تارازى شاھارى!
ءىلىمنىڭ ورداسى وتىرار!
قۇيار وزەنى تالاس!
شاقىرار بۇلاعى گۇرىلدە.
باقىتتى جانمىن، وڭىمدە كورسەم، ۇيالامىن تۇسىمدە...
* * *
- اياعى اۋىر كەلىنشەك كەز-كەلگەن ۋاقىتتا شومىلماۋ كەرەك. اي تولعاندا عانا، مىندەتتى تۇردە شومىلۋى كەرەك! سەبەبى ىشتەگى ءسابي ءار ايدا شاپان كيەدى، ياعني بۇل قان الماسادى دەگەنى. اياعى اۋىر كەلىنشەك مەزگىلسىز سۋعا شومىلا بەرسە، ىشتەگى ءسابي كورىكسىز بولۋى مۇمكىن. جانە تۋىلعاننان كەيىن دە اۋرۋعا شالدىققىش بولادى، سەبەبى جاڭا اي تۋىلعاننان باستاپ اي تولعانعا دەيىن، اللانىڭ قۇدرەتىمەن ءسابيدىڭ تابيعي تىرشىلىكتەگى نەسىبەسى اناسىنىڭ تانىمەن بەرىلەدى. مىنە وسى قۇبىلىستار اي تولعاندا عانا توقتايدى ەكەن. ال اياعى اۋىر كەلىنشەك بۇل ءتارتىپتى بۇزباستان ۇستاي بىلسە، ىشتەگى ءسابي كورىكتى، شىدامدى، يماندى، تەكتى بولىپ تۋىلادى ەكەن.
اياعى اۋىر كەلىنشەك كۇنگە شاشىن جايماۋى كەرەك، ىشتەگى ءسابيدىڭ سۇيەگى بورپىلداق بولادى. سەبەبى شاش ارقاشاندا كۇن ساۋلەسىن ءبىرىنشى تارتادى. ال اي ساۋلەسىنە شاشىن جايۋعا رۇقسات. اي تولعاندا تۇندە كولگە ەرى ەكەۋى تۇسۋگە بولادى نەمەسە جانىندا تاعى باسقا جاقىن ادامدارى بولسا دا جەتەرلىك.
* * *
- قىزدىڭ قىلىعى بويىنا جاراسار،
ايەلدىڭ قىلىعى ەرىنە جاراسار!
قىز قولىنا گۇل ۇستاپ جۇرسە،
جىگىت جانىندا نۇر ۇستاپ جۇرەدى!
قىزدىڭ قىلىعى كوبەيسە، بويجەتكەنى!
ايەلدىڭ قىلىعى كوبەيسە،
بوساعادا قازىق جوق بوس كەتكەنى!؟
قىزدىڭ قىلىعىن ەر كوتەرەر!
ايەلدىڭ قىلىعىن سور كوتەرەر!
ايەل قىزبىن دەسە،
قىرىق قادام الىس ءجۇر!
بالە ىزدەگەنى!...
قىز ايەلمىن دەسە،
جەتەگىڭە ال!
نەكەسىز ۇل،
تەكسىز ءپىر تۋماسىن!
بالا ىزدەگەنى!
ايشا ءبيبى ءاز انا:
- «ون ۇشىمدە وردانىڭ گۇلى بولدىم!
ون بەسىمدە سۇلۋلىقتىڭ قۇلى بولدىم!
قىرىق جاسىمدا « جولى جىڭىشكەنىڭ» – ءپىرى بولدىم!»
ۇل تۋسا – «بوساعاڭنىڭ» قاراۋىلى،
قۇت – بەرەكەنىڭ قازىعى، جاۋدان قورعاسىن!
قوناق كەلسە، قۇشاق جايىپ قارسى السىن!
قىز تۋسا، ءتورىڭنىڭ جالاۋى،
جاتقا بارسا توركىنىم دەيدى!
جاعالاي بارسا، جايلاۋىڭ كەڭىيدى»!
«بەستاڭبا» - كىتابىنان. تۇسىندىرمە: «ءبيبى» - ءبىلىمدى دەگەن ءسوز.
الياسقار بايعۇتۇلى (22.03.1898ج.–21.03.1981ج.) – ۇلى سىپىرا شەجىرەشى. «بەستاڭبا»، «ءىزبورى»، «عاسىر تاباق ناسياتتارى» كىتابىنان «قۇسىلىم»، «قادىم»، «ىقىلىم» زاماندارىنان قالعان باعا جەتپەس جادىگەرلەردى جەتكىزۋشى، باستى بۇلاق كوزى.
اقپانتاي الياسقارۇلى (02.02.1962 ج. – 10.05.2009 ج.) – ەرەكشە قابىلەت يەسى، قۇيما قۇلاق، قازىرگى زامانعى «ءۇن تاسپانىڭ» قىزمەتىن اتقارىپ، حالقىنا مول جادىگەرلەردى، مۇراحاتتاردى جەتكىزىپ كەتكەن «ەكى دۇنيەنىڭ اراسىن جالعاۋشى «دانەكەر!»
اسان تۇراباەۆ – بۇل ۇلى مۇرالاردى تۇڭعىش رەت قاعاز بەتىنە، ۇنتاسپاعا جازىپ العان تاريح تانىمگەرى، ونەرتانۋشى.
شەجىرەنى عالام تاريحىمەن سالىستىرىپ، جۇيەلەپ، قالپىنا كەلتىرىپ حالقىمىزعا جەتكىزۋشى، تۇسىندىرمە جازىپ، عالامتورعا، باسپاعا دايىنداعان قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ىلەسبەك بايجانوۆ.
شىمكەنت شاھارى
Abai.kz
