2011 جىلدىڭ 4 اقپانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ 3 ساۋىردە وتكىزىلەتىندىگىن مالىمدەدى. بۇل مالىمدەمە ازاماتتار پرەزيدەنتتىڭ مەرزىمىن  2020 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋگە باستاما كوتەرگەننەن كەيىن جاسالدى.

سايلاۋعا باستاپقى 22 ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن ءتورت كانديدات قاتىساتىن بولدى. بىرقاتار وپپوزيتسيالىق پارتيالار مەن كوشباسشىلار تالاپقا ساي سايلاۋ وتكىزۋگە مۇمكىندىكتەردىڭ جوقتىعىن جانە سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزۋگە ۋاقىتتىڭ تارلىعىن نەگىزگى سەبەپتەر رەتىندە كەلتىرىپ، سايلاۋعا قاتىسپاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى جانە/نەمەسە بايكوت جاريالاۋعا ۇندەۋ تاستادى.

قازاق ءتىلى بويىنشا مىندەتتى سىناق تاپسىرۋدى قولدانۋدا كريتەريلەر انىق بولمادى جانە ۇمىتكەرلەردى قولدايتىن قولتاڭبالاردى تەكسەرۋدە اشىقتىق تالابى ساقتالماعان.

سايلاۋ تۋرالى زاڭعا جاقىندا، 2009 جىلى جانە 2011 جىلدىڭ اقپانىندا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. ەقىۇ/دياقب الدىڭعى كوپتەگەن كەڭەستەرى جاۋاپسىز قالىپ وتىر جانە قۇقىقتىق بازادا ماڭىزدى كەمشىلىكتەردىڭ بولۋى جالعاسۋدا.

2011 جىلدىڭ 4 اقپانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ 3 ساۋىردە وتكىزىلەتىندىگىن مالىمدەدى. بۇل مالىمدەمە ازاماتتار پرەزيدەنتتىڭ مەرزىمىن  2020 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋگە باستاما كوتەرگەننەن كەيىن جاسالدى.

سايلاۋعا باستاپقى 22 ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن ءتورت كانديدات قاتىساتىن بولدى. بىرقاتار وپپوزيتسيالىق پارتيالار مەن كوشباسشىلار تالاپقا ساي سايلاۋ وتكىزۋگە مۇمكىندىكتەردىڭ جوقتىعىن جانە سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزۋگە ۋاقىتتىڭ تارلىعىن نەگىزگى سەبەپتەر رەتىندە كەلتىرىپ، سايلاۋعا قاتىسپاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى جانە/نەمەسە بايكوت جاريالاۋعا ۇندەۋ تاستادى.

قازاق ءتىلى بويىنشا مىندەتتى سىناق تاپسىرۋدى قولدانۋدا كريتەريلەر انىق بولمادى جانە ۇمىتكەرلەردى قولدايتىن قولتاڭبالاردى تەكسەرۋدە اشىقتىق تالابى ساقتالماعان.

سايلاۋ تۋرالى زاڭعا جاقىندا، 2009 جىلى جانە 2011 جىلدىڭ اقپانىندا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. ەقىۇ/دياقب الدىڭعى كوپتەگەن كەڭەستەرى جاۋاپسىز قالىپ وتىر جانە قۇقىقتىق بازادا ماڭىزدى كەمشىلىكتەردىڭ بولۋى جالعاسۋدا.

سايلاۋدى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى (وسك), 16 تەرريتوريالىق (وبلىستىق) سايلاۋ كوميسسيالارى (تسك), 207 اۋداندىق جانە قالالىق سايلاۋ كوميسسيالارى (اسك) جانە شامامەن 9,725 ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسيالارى (ۋسك) باسقارادى. وسك وسى سايلاۋعا بەلسەندى تۇردە دايىندىق وتكىزۋدە  جانە وزىنە تىكەلەي باعىنىشتى سايلاۋ كوميسسسيالارىنا نۇسقاۋلار بەرۋدە. سايلاۋ كوميسسيالارىندا ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرى بولۋىنا، سونىمەن بىرگە كوپ جاعدايلاردا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءبىر ۇيىمنان الىنۋىنا قاتىستى الاڭداۋشىلىق ءوستى.

تىركەلگەن سايلاۋشىلار سانى شامامەن 9.1 ميلليوندى قۇرايدى. سايلاۋشىلار وزدەرىنىڭ تىركەلگەندىگى تۋرالى مالىمەتتەرىن سايلاۋشىلار تىزىمىنەن، سونىمەن بىرگە  ەلەكتروندىق پوچتا ارقىلى تەكسەرە الادى.

رەسمي سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزۋ 3 ناۋرىزدا باستالدى. ءوزى سايلاۋالدى ۇگىتكە قاتىسپاي وتىرعان قىزمەتتەگى پرەزيدەنتتىڭ اتىنان سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزىلۋىن ايتپاعاندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن سايلاۋالدى ۇگىت جۇمىستارى وتە ۇستامدى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. شابۋىل جاساۋ وقيعاسىن قوسپاعاندا، رۇقسات بەرىلگەن بايكوت جاريالاۋعا شاقىرعان ميتينگتەر تىنىش ءوتتى.

ءوز قىزمەتىنە ءوزى تسەنزۋرا جۇرگىزۋگە اكەلەتىن قۇقىقتىق ەرەجەلەرگە بايلانىستى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مۇمكىندىكتەرى شەكتەلگەن جاعدايدا جۇمىس ىستەۋدە. سايلاۋ تۋرالى زاڭ كانديداتتارعا مەملەكەت ەسەبىنەن بولىنەتىن جانە تولەنەتىن ەفير ۋاقىتى جانە ءباسپاسوز بەتىنەن ورىن بەرۋ ارقىلى تىكەلەي حابارلاما جاساۋدى قامتاماسىز ەتەدى، الايدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، سونىڭ ىشىندە جاڭالىقتار مەن اقپاراتتىق باعدارلامالاردا، سايلاۋ تۋرالى اقپارات حابارلاۋىن ءتيىستى تۇردە رەتتەمەيدى.

وسك جانە سوتتار ولارعا تۇسكەن بىرنەشە شاعىمداردى قابىلدامادى نەمەسە قاراستىرۋدان باس تارتتى. سوتتاردىڭ شاعىمداردى قاراستىرۋى وسى ۋاقىتقا دەيىن اشىقتىق تالابىنا ساي ەمەس بولىپ كەلدى. شاعىمداردى قاراستىرۋ ءۇشىن وسك تاعايىنداعان جۇمىس توبى ءۇش شاعىمدى زاڭ بويىنشا تالاپ ەتىلەتىن وسك شەشىمىنسىز قابىلداۋدان باس تارتتى.

1 ناۋرىزدا ەقىۇ/دياقب استانادا سايلاۋدى باقىلاۋ ميسسياسىن اشتى، ونىڭ قۇرامىنا 16 نەگىزگى توپ مۇشەسى جانە ەلدەگى 14 وبلىسقا جولدانعان 28 ۇزاق مەرزىمدى باقىلاۋشىلار كىرەدى.

II. كىرىسپە

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، 2011 جىلدىڭ 4 اقپانىندا مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى  3 ساۋىردە وتكىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شاقىرۋىن العاننان كەيىن، ەقىۇ دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار جانە ادام قۇقىقتارى بويىنشا بيۋروسى (ەقىۇ/دياقب) 1 ناۋرىزدا سايلاۋدى باقىلاۋ ميسسياسىن (سبم) قۇردى. ەلشى داان ەۆەرتس باسقاراتىن ەقىك/دياقب سبم استانا جانە الماتى قالالارىندا ورنالاسقان 16 نەگىزگى توپ مۇشەسىنەن جانە 5 ناۋرىزدا  ەلدەگى 14 وبلىسقا جولدانعان 28 ۇزاق مەرزىمدى باقىلاۋشىلاردان تۇرادى. ەقىك/دياقب سبم مۇشەلەرى 27 ەقىۇ-نا مۇشە مەملەكەتتەردەن كەلگەن. مۇشە مەملەكەتتەرگە داۋىس بەرۋگە، داۋىستاردى ساناۋعا باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن 400 قىسقا مەرزىمدى باقىلاۋشىلاردى جىبەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسالدى.

III. العىشارتتار

مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قىزمەتتەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مەرزىمىن 2020 جىلعا دەيىن ۇزارتۋعا باعىتتالعان جانە پارلامەنت قولداعان رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ازاماتتاردىڭ باستاماسى كوتەرىلگەندىكتەن وتكىزىلەتىن بولىپ وتىر. حابارلانعان مالىمەتتەر بويىنشا 2010 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانى -  2011 جىلدىڭ 14 قاڭتارى ارالىعىندا رەفەرەندۋمدى قولدايتىن ازاماتتاردىڭ بەس ميلليوننان استام قولتاڭبالارى جينالعان. 7 قاڭتاردا پرەزيدەنت پارلامەنتتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قابىلداۋدان باس تارتتى، بىراق 14 قاڭتاردا پارلامەنتتىڭ پالاتالارىنىڭ ەكەۋى دە كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋ ەنگىزۋ تۋرالى العاشقى پرەزيدەنتتىڭ لاۋازىمداعى مەرزىمىن ۇزارتۋ تۋرالى رەفەرەندۋمدى وتكىزۋگە نەگىز بولاتىن زاڭ قابىلدادى. پرەزيدەنت وسى تۇزەتۋلەردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس بولۋ-بولماۋى تۋرالى الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، ولاردى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جولدادى. 31 قاڭتاردا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس، زاڭدا پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىنىڭ ۇزارتىلۋ مەرزىمى انىق بەلگىلەنبەگەندىكتەن، زاڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس ەمەس دەگەن قاۋلى قابىلدادى. وسى قاۋلى قابىلدانعاننان كەيىن پرەزيدەنت مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. 3 قاڭتاردا پارلامەنت كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنتكە مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋدىڭ كۇنىن بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزدى جانە كەلەسى كۇنى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ سايلاۋ كۇنىن 3 ساۋىرگە بەلگىلەدى.

2005 جىلى 4 جەلتوقساندا وتكىزىلگەن سوڭعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا قىزمەتتەگى پرەزيدەنت 91.15 پايىز داۋىس جيناپ جەڭگەن بولاتىن، داۋىس بەرۋشىلەردىڭ قاتىسۋى 76.78 پايىزدى قۇرادى. ەقىك/دياقب وسى سايلاۋ تۋرالى ءوزىنىڭ قورىتىندى ەسەبىندە «سايلاۋالدى كەزەڭدە وسى سايلاۋدى وتكىزۋ جۇمىستارىن باسقارۋدىڭ ازداپ جاقسارتىلۋىنا  قاراماستان، سايلاۋ دەموكراتيالىق سايلاۋ وتكىزۋگە قويىلاتىن بىرقاتار ەقىۇ مىندەتتەمەلەرى جانە باسقا حالىقارالىق تالاپتارعا ساي بولمادى» دەگەن قورىتىندى شىعاردى.

IV. قۇقىقتىق بازا جانە سايلاۋ جۇيەسى

سايلاۋ بويىنشا قۇقىقتىق بازاعا كونستيتۋتسيا، سايلاۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭ (سايلاۋ تۋرالى زاڭ), وسك شەشىمدەرى جانە قاۋلىلارى كىرەدى. باسقا سايلاۋعا قاتىستى زاڭدارعا، باسقالارمەن قاتار، ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭ، قىلمىستىق كودەكس، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق بويىنشا كودەكس، ازاماتتىق پروتسەسسۋالدىق كودەكس جانە بەيبىت جينالىستار تۋرالى زاڭ جاتادى. كونستيتۋتسيادەموكراتيالىق سايلاۋدى وتكىزۋگە قاجەتتى نەگىزگى  ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتاردىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.

2011 جىلعى اقپاندا كونستيتۋتسياعا جانە سايلاۋ تۋرالى زاڭعا پرەزيدەنتكە مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋدى قىسقا ۋاقىت ىشىندە جانە ەشقانداي تىڭعىلىقتى قوعامدىق تالقىلاۋ وتكىزبەستەن ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. سايلاۋ وسى تۇزەتۋلەر قابىلدانعاننان سوڭ تەك ەكى اي عانا وتكەننەن كەيىن وتكىزىلمەك.[1]سايلاۋ تۋرالى زاڭعا جاقىندا، 2009 جىلدىڭ اقپانىندا ەنگىزىلگەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىستى باسقا تۇزەتۋلەر، نەگىزىنەن، بولماشى بولدى.

قۇقىقتىق بازانى جاقسارتۋعا باعىتتالعان ەقىك/دياقب بىرقاتار الدىڭعى كەڭەستەرى  جاۋاپسىز قالىپ وتىر. ماڭىزدى كەمشىلىكتەرگە كانديداتتاردىڭ سايلانۋ قۇقىعىنا شەكتەن تىس شەكتەۋلەر قويىلۋى، كانديداتتاردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن انىقتاۋعا بايلانىستى وبەكتيۆتى كريتەريلەردىڭ بولماۋى، سايلاۋ كوميسسيالارىنا تولىق جانە پليۋراليستىك تۇردە وكىلدىكتىڭ كەپىلدىكتەرىنىڭ بولماۋى، سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزۋگە تەڭ مۇمكىندىكتەر بولۋىنا كەپىلدىكتەر جەتكىلىكسىز بولۋى، ميتينگتەر وتكىزۋ بوستاندىعىنا نەگىزسىز شەكتەۋلەر قويىلۋى، ءسوز بوستاندىعىنا شەكتەن تىس شەكتەۋلەر قويىلۋى، سونىڭ ىشىندە ديففاماتسيا  مەن جابىرلەۋدىڭ قىلمىستاندىرىلۋى، انىقتىقتىڭ بولماۋى، سايلاۋدى وتكىزۋ كەزىندە پايدا بولاتىن داۋ-دامايلاردى شەشۋدە ءتيىستى تۇردە قاراستىرۋ كەپىلدىكتەرىنىڭ بولماۋى.

پرەزيدەنت ەكى اينالىمدىق ماجوريتارلىق سايلاۋدا بەس جىلدىق مەرزىمگە سايلانادى. ءبىرىنشى اينالىمدا كانديتاتتاردىڭ ەشقايسىسىنا 50 پايىزدان جوعارى داۋىس بەرىلمەسە،  ەكى ايدىڭ ىشىندە سايلاۋدىڭ ەكىنشى اينالىمى وتكىزىلەدى. سايلانعان تۇلعا ەكى كەزەكتى مەرزىمنەن اسا پرەزيدەنت لاۋازىمىندا قىزمەت ەتە المايدى، العاشقى پرەزيدەنتتىڭ قىزمەت ەتە الاتىن مەرزىمدەرىنىڭ سانى شەكتەۋسىز.

V. سايلاۋدى باسقارۋ

سايلاۋدى ءتورت دەڭگەيلى سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ جۇيەسى باسقارادى، بۇل جۇيەگە وسك، 16 تسك،[2] 207 اسك جانە 9,725 ۋسك جاتادى. سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ ارقايسىسى جەتى مۇشەدەن تۇرادى جانە بەس جىلعا تاعايىندالادى، تسك، اسك جانە ۋسك تەك سايلاۋ كەزەڭدەرى كەزىندە جۇمىس ىستەيدى. وسك توراعاسى جانە ەكى مۇشەسى پرەزيدەنتپەن تاعايىندالادى، ال سەنات جانە ءماجىلىس (پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى) ارقايسىسى ەكى وسك مۇشەسىن تاعايىندايدى. تسك، اسك جانە ۋسك مۇشەلەرىن ساياسي پارتيالار ۇسىنىستارى نەگىزىندە ءتيىستى ءماسليحاتتار (مۋنيتسيپالدىق كەڭەستەر) تاعايىندايدى.  ەگەر پارتيالار ۇسىنىستارىن زاڭدى مەرزىم ىشىندە جاساماسا، ءماسليحاتتار قوعامدىق بىرلەستىكتەردەن نەمەسە جوعارعى دەڭگەيلى سايلاۋ كوميسسيالارىنان ۇسىنىلعان تۇلعالاردى تاعايىندايدى. بىرقاتار پارتيالار ەقىك/دياقب سبم-نا سايلاۋ كوميسسيالارىندا وزدەرىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ازدىعى تۋرالى الاڭداۋشىلىقتارىن  ءبىلدىردى. سايلاۋ كوميسسياسىندا وكىلدەرى جوق ءاربىر كانديدات، سونىمەن بىرگە پارتيالار داۋىس بەرۋ قۇقىعى جوق مۇشەنى سايكەس كوميسسياعا سايلاۋ مەرزىمى ىشىندە جولداي الادى.

زاڭ بويىنشا سايلاۋ كوميسسياسىنا ءبىر ۇيىمنان الىنعان تۇلعالاردى ەنگىزۋگە بولمايدى. وسك وسى ەرەجەنى تەك جەتى مۇشەنىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر ۇيىمنان بولۋىنا تىيىم سالۋ رەتىندە تۇسىندىرەدى. ەقىك/دياقب سبم سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ شەشىم قابىلدايتىن ماڭىزدى مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءبىر ۇيىمنان بولۋى ورىن العان بىرقاتار وقيعالاردى بايقادى.

وسك سايلاۋعا بەلسەندى تۇردە دايىندىق جۇرگىزۋدە، جالپى قاۋىمعا اشىق جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرى جانە باقىلاۋشىلار قاتىساتىن ۋاقىتىلى وتىرىستار ۇيىمداستىرادى، اپتا سايىن ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىن وتكىزەدى جانە اقپاراتتىق ۆەبسايتتى جۇرگىزەدى. وسك تىكەلەي باعىنىشتى كوميسسيالاردىڭ دايىندىقتارىن وتكىزدى جانە تسك، اسك جانە ۋسك مۇشەلەرىنە نۇسقاۋلىقتار مەن انىقتامالىقتار بەردى. سونىمەن بىرگە وسك سايلاۋشىلاردى سايلاۋ تۋرالى حاباردار ەتۋگە باعىتتالعان كەڭ كولەمدى شارالاردى وتكىزۋدە.

VI. سايلاۋشىلاردى تىركەۋ

اكىمدىكتەر (جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار) تۇرعىنداردى ەسەپكە الۋعا جاۋاپ بەرەتىن ورگانداردان تۇسكەن مالىمەتتەر نەگىزىندە سايلاۋشىلاردىڭ تىزىمدەرىن جيناقتاۋعا جانە ولاردىڭ دالدىگىنە جاۋاپتى. اكىمدىكتەر جىلىندا ەكى رەت 1 قاڭتارعا جانە 1 شىلدەگە قاراي سايكەس تسك-نا ەلەكتروندىق نەمەسە  جازباشا تۇردە  تىركەلگەن سايلاۋشىلار تۋرالى مالىمەتتەردى تاپسىرادى. 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا شامامەن 9 101 000 داۋىس قۇقىعى بار سايلاۋشىلار تىركەلگەن.   وسك سايلاۋشى ازاماتتاردىڭ بىرىڭعاي ەلەكتروندىق تىركەۋ ءتىزىلىمىن جۇرگىزەدى، ونى قوسارلانعان تىركەۋ جازبالارىن انىقتاۋعا قولدانادى. قوسارلانعان تىركەۋ تۋرالى اقپارات جانە باسقا قاتەلەر اكىمدىكتەرگە جىبەرىلەدى. اكىمدىكتەر ولاردى مالىمەتتەردى تەكسەرۋ جانە جوندەۋ ءۇشىن قولدانادى. سايلاۋشىلاردىڭ تىزىمدەرىنىڭ دالدىگىن ءوسىرۋ ءۇشىن قوسىمشا ارەكەتتەر جاسالۋدا، وسك باستاماسىمەن سايلاۋشىلار ءوز تىركەۋ مالىمەتتەرىن ەلەكتروندىق پوچتا ارقىلى تەكسەرە الاتىن بولدى. سايلاۋ كۇنى تۇرعىلىقتى مەكەنجايلارىنان الىستا بولاتىن سايلاۋشىلار سىرتتاي داۋىس بەرۋ كۋالىگىن الۋعا ءوتىنىش بەرە الادى.

VII. كانديداتتى ۇسىنۋ جانە تىركەۋ

كانديدات ءوزىن ءوزى  ۇسىنۋىنا بولادى نەمەسە ونى قوعامدىق بىرلەستىك، سونىمەن بىرگە ساياسي پارتيا ۇسىنا الادى. ەگەر ۇسىنىلعان ۇمىتكەر قازاقستاندا تۋىپ وسكەن، ەڭ كەمىندە 40 جاستاعى، قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرگەن جانە قازاقستاندا سوڭعى 15 جىل ىشىندە رەسمي تۇردە تۇرعان قازاقستاندىق ازامات بولسا،  ۇسىنىستى  وسك بەكىتەدى. 16 كۇندىك ۇسىنۋ كەزەڭىنەن سوڭ ۇسىنىلعان كانديداتتار تىركەلۋ ءۇشىن 10 كۇن ىشىندە قولداۋشى ازاماتتاردىڭ، ەڭ كەمىندە، 91 010 زاڭدى كۇشى بار قولتاڭبالارىن تاپسىرۋعا، شامامەن 4000 ەۆرونى قۇرايتىن سايلاۋ جارناسىن تولەۋگە جانە وزدەرىنىڭ جانە جۇبايلارىنىڭ سالىق مالىمدەمەلەرىن تاپسىرۋعا  تيىس بولدى.

2 ناۋرىزعا دەيىنگى زاڭدى مەرزىمنىڭ سوڭىنا دەيىن  وسك ءتورت كانديداتتى تىركەدى. باستاپقى ۇسىنىلعان 22 ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىنەن 5-ءى قازاق ءتىلى بويىنشا سىناقتان وتپەدى جانە 4-ءى وعان قاتىستىرىلمادى، ال تاعى 5 ۇمىتكەر تىركەۋ مەرزىمى سوڭىنا دەيىن سايلاۋعا قاتىسۋدان باس تارتتى. 2 ناۋرىزدا وسك ءتورت ۇمىتكەردى تىركەۋدەن باس تارتتى، سەبەبى ولار  قولداۋشى ازاماتتاردىڭ زاڭدى كۇشى بار قولتاڭبالارىنىڭ جەتكىلىكتى سانىن، سالىق تۋرالى مالىمدەمەلەرىن تاپسىرماعان جانە/نەمەسە سايلاۋ جارناسىن تولەمەگەن.

كانديداتتاردى تىركەۋ بويىنشا قۇقىقتىق ەرەجەلەردى ايقىنداۋ تۋرالى بەرىلگەن الدىڭعى ەقىك/دياقب كەڭەستەرى جاۋاپسىز قالىپ وتىر. سونىمەن قاتار سەنىمدى تۇلعالاردى تىركەۋ مەحانيزمدەرىنىڭ انىق ەمەستىگى قولتاڭبالاردى جيناستىرۋ مەرزىمىن ءىس جۇزىندە قىسقارتتى.  مىسالى، كەيبىر تسك ۇمىتكەرلەردەن ءوز سەنىمدى تۇلعالارىن تىركەۋ ءۇشىن نوتاريالدى تۇردە راستالعان وتىنىشتەر تاپسىرۋىن تالاپ ەتتى، ال باسقالارى ادەتتەگىدەي جازىلعان وتىنىشتەردى قابىلدادى.

قولتاڭبالاردى تەكسەرۋ ەرەجەلەرىنىڭ انىق ەمەستىگى  ولاردى ورىنداۋدىڭ اركەلكى بولۋىنا اكەلىپ سوقتى. تسك تەكسەرۋ پروتوكولدارىندا قولتاڭبالاردى زاڭسىز دەپ تانۋ سەبەپتەرى كورسەتىلمەگەن جانە كانديداتتار نەمەسە ولاردىڭ سەنىمدى تۇلعالارى كوپ جاعدايدا تەكسەرۋ راسىمدەرىنە قاتىسۋعا شاقىرىلعان جوق. ءبىر ۇمىتكەر ەقىك/دياقب سبم-عا ءبىر تسك-نىڭ قولتاڭبالار قويىلعان ءتىزىمدى تەحنيكالىق قاتەلەر[3]بولۋىنا بايلانىستى قابىلداۋدان باس تارتقاندىعى تۋرالى حابارلادى.

قازاق ءتىلى سىناعى كەيبىر كانديداتتار ءۇشىن سايلاۋعا قاتىسۋعا كەدەرگى بولدى. ەقىك/دياقب الدىڭعى كەڭەستەرىنە قاراماستان، سىناقتى وتكىزۋ ءۇشىن ەشقانداي انىق كريتەريلەر بەلگىلەنبەگەن جانە وسك-مەن تاعايىندالعان لينگۆيستيكالىق كوميسسيا ءوز قورىتىندىلارىن قانداي نەگىزدە شىعارعانى جارتىلاي تۇسىنىكسىز بولىپ قالىپ وتىر.[4]

VIII.  سايلاۋعا قاتىسۋشىلار جانە سايلاۋالدى ۇگىت جاعدايلارى

الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءتورت كانديدات قاتىسادى: نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قىزمەتتەگى پرەزيدەنت جانە بيلەۋشى نۇر وتان پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى، عاني قاسىموۆ، سەنات دەپۋتاتى جانە قازاقستان پاتريوتتارى پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى، جامبىل احمەتبەكوۆ، قازاقستان كوممۋنيستىك حالىقتىق پارتياسىنان جانە مەلس ەلەۋسىزوۆ، قازاقستاننىڭ «تابيعات» ەكولوگيالىق وداعىنىڭ توراعاسى.

بىرنەشە وپپوزيتسيالىق پارتيالار جانە ولاردىڭ باسشىلارى،  تالاپقا ساي سايلاۋ وتكىزۋگە مۇمكىندىكتەردىڭ جوقتىعىن جانە سايلاۋ تۋرالى مالىمدەمەنىڭ قاۋىرت بولعاندىعى جانە  مەرزىمنىڭ قىسقالىعى سايلاۋالدى ۇگىت مۇمكىندىكتەرىنىڭ تەڭسىزدىگىنە اكەلگەندىگىن العا تارتىپ،  سايلاۋعا قاتىسپايتىندىعىن جاريالادى. «ازات»، «اق جول»، جانە «رۋحانيات» سياقتى پارتيالار سايلاۋعا قاتىسپاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى، الايدا  بايكوت جاريالاۋدان دا تارتىندى. «نارودوۆلاستيە» (حالىق بيلىگى) بلوگىنا بىرىككەن كوممۋنيستىك پارتيا جانە تىركەلمەگەن «العا» پارتياسى، ازاماتتىق قوعامدارمەن بىرگە سايلاۋدىڭ زاڭدىلىعىنا كۇمان كەلتىرۋدە جانە سايلاۋعا بايكوت جاريالاۋعا شاقىرۋدا. ولار ينتەرنەتتى جانە، سونىڭ ىشىندە، قوعامدىق توراپتاردى ءوز ويلارىن حالىققا جەتكىزۋدىڭ جانە نارازىلىق ميتينگتەرىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قولدانىپ وتىر.

قىزمەتتەگى پرەزيدەنت سايلاۋالدى ۇگىتكە جەكە ءوزى قاتىسپاۋ تۋرالى نيەتىن جاريا ەتتى، بۇنىڭ سەبەبى رەتىندە ءوزىنىڭ 28 قاڭتارداعى حالىققا جولداۋىندا ونىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسى باياندالعاندىعىن كورسەتتى. ول ءوزىنىڭ ۇگىت جۇرگىزۋ مىندەتىن نۇر وتان پارتياسىنا جۇكتەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن تەك قىزمەتتەگى پرەزيدەنت ۇمىتكەرگە بايلانىستى ۇگىت شارالارى عانا كوزگە ايقىن ءتۇسىپ وتىر. پرەزيدەنتتىڭ بەينەسى كورسەتىلگەن بيلبوردتاردى ءىلۋ ارقىلى ازاماتتاردى سايلاۋعا شاقىرۋدىڭ ارەكەتتەرى جاسالۋدا جانە تانىمال انشىلەر پرەزيدەنتتى قولداپ ساحنادا ونەر كورسەتۋدە. باسقا كانديداتتاردىڭ سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزۋى، ولاردىڭ ءوز شارالارىن وتكىزۋدى باستاعانىنا جانە بيلبوردتار مەن پلاكاتتار ىلگەنىنە قاراماستان، كوزگە ازىراق تۇسەدى.

11 ناۋرىزدا پاۆلودارداعى سايلاۋعا بايكوت جاريالاۋعا باعىتتالعان ميتينگتەرگە قاتىسۋشىلارعا ەكى رەت بەلگىسىز تۇلعالار شابۋىل جاسادى. پوليتسيا وسى وقيعانى تەرگەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. 13 ناۋرىزدا «العا» جانە كوممۋنيستىك پارتيا جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ رۇقساتىمەن سايلاۋعا بايكوت جاريالاۋعا باعىتتالعان ميتينگتەر وتكىزدى: شىمكەنتتە شامامەن 80 ادام، وسكەمەندە 60 ادام، پاۆلوداردا 50 ادام جانە الماتىدا 400-دەن استام ادام قاتىستى، بۇل ميتينگتەر تىنىش ءوتتى. تالدىقورعان جانە قاراعاندى قالالارىندا سايلاۋعا بايكوت جاريالاۋعا باعىتتالعان ميتينگتەردى وتكىزۋگە جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى رۇقسات بەرمەگەن.

بارلىق كانديداتتار وزدەرىنىڭ سايلاۋالدى ۇگىت شارالارىن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن جالپى سوماسى شامامەن 1.6 ميللليون ەۆرونى  قۇرايتىن ءوز قارجىلارىن جانە ازاماتتاردان جانە ۇيىمداردان ساداقا رەتىندە تۇسكەن قارجىنى قولدانا الادى.  پارتيالار مەن باسقا قوعامدىق بىرلەستىكتەردەن ۇسىنىلعان كانديداتتار سونىمەن بىرگە ۇسىنۋشى ۇيىمنان 560 000 ەۆروعا جۋىق قارجى الادى، بۇل جاعداي ءوزىن ءوزى ۇسىناتىن كانديداتتاردى باسقالارمەن سالىستىرعاندا ءتيىمسىز جاعدايعا قويادى. سونىمەن بىرگە بارلىق كانديداتتار سايلاۋالدى ۇگىت جۇرگىزۋگە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجىنى (شامامەن  31 500 ەۆرو) الادى.

IX. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى

كونستيتۋتسيا تسەنزۋراعا تىيىم سالادى، سونىمەن بىرگە ءسوز بوستاندىعىنا جانە ەركىن تۇردە زاڭمەن تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن قۇرالداردىڭ كومەگىمەن اقپارات قابىلداۋ جانە تاراتۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەدى.               الايدا، ديففاماتسيا جانە جابىرلەۋ ءالى دە قاتاڭ جازالاناتىن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق بولىپ تابىلادى. قىلمىستىق كودەكس پرەزيدەنتتى جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى ارنايى قورعاۋ شارالارىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن بىرگە، ازاماتتىق كودەكستە ديففاماتسيانىڭ جازاسى رەتىندە اسا جوعارى ايىپپۇل قاراستىرىلعان. وسى ەرەجەلەر كوپ جاعدايلاردا بيلىك باسىنداعىلاردى سىنعا العان جۋرناليستتەرگە جانە رەداكتورلارعا قارسى قولدانىلىپ ءجۇر جانە باق-نىڭ ءوز قىزمەتتەرىنە وزدەرى تسەنزۋرا جاساۋعا اكەلەدى. وسىعان قوسا، قازاقستان اقپارات تۋرالى زاڭ قابىلدانباعان بىرشەنە ەقىۇ-نا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر قاتارىنا كىرەدى. ينتەرنەتتى بالامالى اقپارات كوزى رەتىندە قولداناتىن ادامدار سانى وسۋدە، الايدا كوپ جاعدايدا قازاقستان اۋماعىندا كەيبىر سايتتارعا كىرۋگە مۇمكىندىك جوق  جانە ينتەرنەت تەلەراديوحابارلاردى تاراتۋ جانە ءباسپاسوز قۇرالدارى تۋرالى زاڭنامامەن شەكتەلگەن.[5]

سايلاۋ تۋرالى زاڭنىڭ 28-بابى كانديداتتاردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا  تەڭ تۇردە شىعۋ مۇمكىندىگىن بەرەتىن سايلاۋالدى ۇگىت شارالارىن جۇرگىزۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. زاڭ كانديداتتار ساتىپ الاتىن جارناماعا تولەنەتىن سومانى شەكتەمەيدى، ول تەك سايلاۋالدى ۇگىت شارالارىنا بولىنەتىن جالپى قارجى كولەمىمەن شەكتەلەدى. كانديداتتاردىڭ ارقايسىسىنا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ءباسپاسوز بەتىنەن ورىن جانە تەلەديدار مەن راديودان ەفير ۋاقىتىن ساتىپ الۋعا قارجى بەرىلەدى. تىكەلەي شىعۋ باعدارلامالارىمەن بىرگە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، اتاپ ايتقاندا جاڭالىقتار مەن اقپاراتتىق باعدارلامالاردا، سايلاۋالدى ۇگىت شارالارىنىڭ باياندالۋى سايلاۋ تۋرالى زاڭمەن ءتيىستى تۇردە رەتتەلمەي وتىر. زاڭنىڭ 27.7-بابى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن كانديداتتاردىڭ جانە ساياسي پارتيالاردىڭ سايلاۋالدى ۇگىت شارالارىن تەك «بەيتاراپ» حابارلاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتەيدى.

وسك جانە اقپارات جانە بايلانىس مينيسترلىگى مالىمەتتەرى بويىنشا مەملەكەتتىك جانە جەكە باق كانديداتتار تۋرالى جاڭالىقتاردا بىردەي ۇزاقتىقپەن جانە بىردەي سارىنمەن حابارلاۋعا مىندەتتى.  سايلاۋالدى ۇگىت تۋرالى جاڭالىقتان تىس باعدارلامالاردا حابارلاۋ سايلاۋالدى ۇگىت شاراسى نەمەسە ساياسي جارناما دەپ سانالۋى ءتيىس جانە اقىسى كانديداتتىڭ سايلاۋالدى قارجىسىنان تولەنۋى ءتيىس.  كانديداتتار تۋرالى ولاردىڭ ينستۋتسيونالدىق رولىندە حابارلاۋ سايلاۋالدى ۇگىت نەمەسە ساياسي جارناما دەپ سانالمايدى.[6]

وسك باق-نا قاتىستى سايلاۋالدى ۇگىت ەرەجەلەرىن جۇزەگە اسىرۋدى قاداعالاۋ ءۇشىن «باق-نا قاتىستى داۋ-دامايلاردى شەشۋ بويىنشا قوعامدىق كەڭەستى» تاعايىندادى. 14 ناۋرىزعا دەيىن وسى ورگان ەشقانداي ەرەجە بۇزۋشىلىق تىركەگەن جوق نەمەسە وعان ەشقانداي شاعىم تۇسكەن جوق. تاۋەلسىز رەتتەۋشى ورگاننىڭ جوقتىعى جاعدايىندا اقپارات جانە بايلانىس مينيسترلىگى 3 ناۋرىزدا ءوز باق-ىن باقىلاۋىن باستادى.

ەقىۇ/دياقب سبم باق-داعى سايلاۋالدى ۇگىت شارالارىن جۇرگىزىلۋىنە جانە حابارلانۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن 3 ناۋرىزدا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى التى تەلەديدار ستانتسيالارىنا جانە التى گازەتكە ساندىق جانە ساپالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋدى باستادى.[7]

X.  شاعىمدار جانە اپەللياتسيا

سايلاۋ تۋرالى زاڭدا شاعىمدار مەن اپەللياتسيالاردى قاراستىرۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جالعىز يەرارحيالىق قۇرىلىمى بار انىق كورسەتىلگەن پروتسەسى بەلگىلەنبەگەن. سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ شەشىمدەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى (ارەكەتسىزدىگى) تۋرالى شاعىمداردى جوعارى تۇرعان سايلاۋ كوميسسياسىنا نەمەسە اۋداندىق سوتقا (جوعارعى دەڭگەيلى سوتتارعا اپەللياتسيا جاساۋ مۇمكىندىگىمەن) نەمەسە وسىلاردىڭ ەكەۋىنە دە[8]جازۋعا بولادى، بۇعان ەكى ناقتى جاعداي جاتپايدى.[9]سايلاۋ تۋرالى زاڭدى بۇزىلۋىن باياندايتىن كەز كەلگەن باسقا شاعىمداردى سايلاۋ كوميسسيالارىنا، اۋداندىق سوتتارعا نەمەسە پروكۋراتۋرا كەڭسەسىنە[10] تاپسىرۋعا بولادى. وسك سايلاۋ تۋرالى شاعىمداردى «جەكە ءىس» رەتىندە قاراستىرادى، سوندىقتان شاعىمداردىڭ كوشىرمەلەرىن جانە وسك جاۋاپتارى مەن شەشىمدەرىن ەقىۇ/دياقب سبم-نا بەرمەيدى.[11]جوعارعى سوت سوتتاردىڭ شەشىمدەرىنە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، بىراق شاعىمداردى كورۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.

1 ناۋرىزدا وسك ءوز مۇشەلەرىنەن جانە قىزمەتكەرلەرىنەن، سونىمەن بىرگە ءتۇرلى زاڭ ورگانداردىڭ وكىلدەرىنەن تۇراتىن جۇمىس توبىن قۇردى. تالاپتارعا سايكەس، جۇمىس توبى وسك-ن «ءجيى قابىلدانعان شاعىمدار» بويىنشا كەڭەستەرمەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس، الايدا ونىڭ جەكەلەگەن شاعىمدار بويىنشا شەشىم قابىلداۋ  وكىلەتتىگى جوق. وسىعان قاراماستان، وسى توپتى باسقاراتىن وسك توراعاسى ورىنباسارىنىڭ مالىمدەۋى بويىنشا ءىس جۇزىندە وسى توپ نەگىزسىز دەپ تاپقان شاعىمداردى قابىلداۋدان باس تارتاتىن بولادى جانە وسك-نا تەك زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن الدى دەپ ساناۋعا نەگىز بار شاعىمداردى عانا جولدايدى.

14 ناۋرىزدا وسك  جۇمىس توبىنا ءۇش شاعىم ءتۇستى، ولاردىڭ بارلىعىن قابىلداۋدان باس تارتتى، الايدا، زاڭعا سايكەس، وسك-نىڭ ورگان رەتىندە شەشىمى شىعارىلعان جوق جانە اشىقتىق تالابىسىز. وسى جاعدايلاردا شاعىم بەرۋشىلەرگە شاعىمدى قاراستىرۋدىڭ تولىق جانە ورىندى ءىس جۇزىندەگى قۇقىقتىق  نەگىزى كەلتىرىلمەدى.

الماتى قالاسىنداعى اۋداندىق سوتتارعا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردان الماتى قالاسىنىڭ ءماسليحاتى تاعايىنداعان جانە سوڭىنان وزگەرتكەن 18 ۋسك-نىڭ قۇرامىنىڭ زاڭسىزدىعىن بايانداعان جەتى شاعىم كەلىپ تۇسكەن. سوتتار وسى شاعىمداردى قاراستىرۋدان باس تارتتى، ولاردىڭ ەڭ كەمىندە بەسەۋى اتالعان ءماسليحات شەشىمدەرىنە قارسى شاعىم بەرۋ مەرزىمىنىڭ اياقتالعاندىعىن مالىمدەدى.[12]

جوعارعى سوتقا سايلاۋعا قاتىستى ءتورت شاعىم كەلىپ تۇسكەن، سوت ولاردىڭ ۇشەۋىن قاراستىرۋدان باس تارتتى جانە بىرەۋى قابىلدانباي قايتارىلدى. سوڭعى شاعىم بويىنشا، شاعىم بەرۋشى وسك ونىڭ قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەندىگىنە بايلانىستى كانديدات رەتىندە تىركەۋدەن باس تارتقان شەشىمىنە شاعىمداندى. وسك ۇمىتكەرگە قازاق ءتىلى بويىنشا سىناق قورىتىندىلارىن بەرۋدەن باس تارتىپ، وسىلايشا ونىڭ اپەللياتسيا بەرۋ قۇقىعىن شەكتەگەن. قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن انىقتاۋعا ارنالعان انىق قۇقىقتىق نورمالار بولماعاندىقتان، سوت وسك شەشىمىنىڭ زاڭدى كۇشى بار-جوقتىعىن انىقتاۋدىڭ انىق قۇقىقتىق نەگىزىن كەلتىرە المادى.[13]سونىمەن بىرگە سوت، وسك لينگۆيستيكالىق كوميسسياسى شاعىم بەرۋشىدەن كانديداتتىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ ءۇشىن 2005 جىلى قابىلدانعان وسك قاۋلىسىمەن بەلگىلەنگەن سىناقتار وتكىزۋدىڭ راسىمدەرىنە قوسىمشا سىناق ءوتۋىن تالاپ ەتكەندە، ورىنسىز ارەكەت جاساعان جوق دەگەن شەشىم شىعاردى.[14]

جوعارعى سوت، وسك سايلاۋ تۋرالى زاڭدى بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋدىڭ جانە كانديداتتاردى قايتا تىركەۋدىڭ ايرىقشا قۇقىعىنا سوتتارعا قاتىسسىز جالعىز يە بولۋى سەبەبىن العا تارتىپ،  بىر شاعىمدى قاراستىرۋدان باس تارتتى.[15]الايدا، سايلاۋ تۋرالى زاڭنىڭ 49-بابىنىڭ 1-ابزاتسىندا «سوتتار... ازاماتتاردىڭ... داۋىس بەرۋدى وتكىزۋگە قاتىستى، سونداي-اق سايلاۋ تۋرالى زاڭداردىڭ بۇزىلۋى جونىندەگى سايلاۋدى ازىرلەۋ مەن وتكىزۋ كەزەڭىندە كەلىپ تۇسكەن ارىزدارىن قابىلداۋعا مىندەتتى» دەپ كورسەتىلگەن. وسك-نىڭ كانديداتتى تىركەۋدەن زاڭدى مەرزىم ىشىندە باس تارتۋىن بايانداعان تاعى ءبىر شاعىم بويىنشا، جوعارعى سوت شاعىمدى پروتسەسسۋالدىق سەبەپتەر كەلتىرىپ قابىلداماي قايتاردى.[16]

XI.  ايەلدەردىڭ جانە ۇلتتىق ازشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى

كونستيتۋتسيا جانە سايلاۋ تۋرالى زاڭ ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ سايلاۋ پروتسەسىنە تەڭ تۇردە قاتىسۋىنا نەگىز بەرەدى. وسى سايلاۋعا ەشقانداي ايەل كانديدات قاتىسپايتىن بولدى، ۇسىنىس بىلدىرگەن 22 كانديداتتىڭ تورتەۋى ايەل ادامدار بولعان. ايەل قاۋىمىنىڭ وكىلدەرى سايلاۋدى باسقارۋعا قاتىسادى: وسك 7 مۇشەسىنىڭ 2-ءى، 16 تسك توراعالارىنىڭ 3-ءى جانە  of 207 اسك-نىڭ 44-ءى ­­- ايەل ادامدار.

2009 جىلعى  حالىق ساناعى[17]بويىنشا حالىقتىڭ 63.1 پايىزىنىڭ ۇلتى قازاق. ەڭ قوماقتى ۇلتتىق ازشىلىقتى قۇرايتىن ورىستار حالىقتىڭ 23.7 پايىزىن قۇرايدى. باسقا ۇلتتىق ازشىلىقتارعا وزبەكتەر (2.9 پايىز), ۋكرايندەر (2.1 پايىز), ۇيعىرلار (1.4 پايىز), تاتارلار (1.3 پايىز), نەمىستەر (1.1 پايىز), كورەيلەر، بەلورۋستار جانە پولياكتار جاتادى. كونستيتۋتسياعا سايكەس ورىس ءتىلىن رەسمي ءتىل رەتىندە قازاق تىلىمەن تەڭ دارەجەدە مەملەكەتتىك ۇيىمدارداجانە جەرگىلىكتى وزىندىك باسقارۋ ورگاندارىندا قولدانۋعا بولادى.

XII. جەرگىلىكتى باقىلاۋشىلار

جەرگىلىكتى باقىلاۋشىلاردى ساياسي پارتيالار، باسقا قوعامدىق بىرلەستىكتەر جانە بەيكوممەرتسيالىق بىرلەستىكتەر ۇسىنا الادى. جەرگىلىكتى باقىلاۋشىلار رەسمي تۇردە اككرەديتاتسيا ءوتۋى مىندەتتى ەمەس، بىراق باقىلاۋ جۇرگىزىلەتىن سايلاۋ كوميسسياسىنا ۇسىنۋشى ۇيىمنىڭ رەسمي حاتىن جانە جەكە كۋالىكتەرىن  تاپسىرۋى ءتيىس. وسىعان قوسا، كانديداتتار باقىلاۋشىلارمەن بىردەي قۇقىقتارعا جانە مىندەتتەرگە يە بولاتىن ءوز سەنىمدى تۇلعالارىن تاعايىنداي الادى، الايدا ولاردان رەسمي اككرەديتاتسيا راسىمدەرىنەن ءوتۋ تالاپ ەتىلەدى. بىرنەشە ساياسي پارتيالار جانە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار سايلاۋعا باقىلاۋ جاساۋعا ءوز نيەتتەرىن ءبىلدىردى جانە كەيبىرى باقىلاۋشى بولۋعا ءوتىنىش ءبىلدىردى.

XIII.   ەقىۇ/دياقب سبمقىزمەتى

ەقىۇ/دياقب سبماشىلعاندىعى تۋرالى استانا قالاسىندا 1 ناۋرىزداعى ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا  رەسمي تۇردە جاريالاندى. ميسسيانىڭ باسشىسى وسى ۋاقىتقا دەيىن وسك توراعاسىمەن، مەملەكەتتىك حاتشى جانە سىرتقى ىستەر مينيسترىمەن، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ورىنباسارىمەن، جوعارعى سوت جانە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس توراعالارىمەن، ءتورت پرەزيدەنتتىككە كانديداتتىڭ ۇشەۋىمەن، ساياسي پارتيالاردىڭ باسشىلارىمەن، ەقىۇ-نا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ەلشىلەرىمەن، استانا قالاسىنداعى ەقىۇ ورتالىعىنىڭ باسشىسىمەن جانە تاعى باسقا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ۇيىمداردىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەستى.  ەقىۇ/دياقب سبم وسك-مەن، سايلاۋ پروتسەسىنە قاتىستى مەملەكەتتىك ۇيىمدارمەن، ساياسي پارتيالارىمەن، ازاماتتىق قوعامدار جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى. 11 ناۋرىزدا ديپلوماتيالىق قاۋىم وكىلدەرىنە ارنالعان العاشقى ءباسپاسوز ءماسليحاتى ءوتتى.

ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى (ەقىۇ پا) جانە ەۆروپا كەڭەسىنىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى (ەك پا) سايلاۋ كۇنگى باقىلاۋدى جۇرگىزۋ ءۇشىن باقىلاۋشى دەلەگاتسيالاردى جولدايدى. ەقىۇ لاۋازىمداعى توراعاسى تونينو پيتسۋلا مىرزانى وسى سايلاۋعا ارنالعان ەقىۇ قىسقا مەرزىمدى باقىلاۋ ميسسياسىن باسقاراتىن ارنايى كوورديناتور رەتىندە تاعايىندادى.

[1] سايلاۋ تۋرالى زاڭنىڭ نەگىزگى بولىكتەرىنە سايلاۋعا دەيىن ءبىر جىلدان كەم ۋاقىت قالعاندا وزگەرتۋ ەنگىزۋگە تىيىم سالىنۋى جاقسى حالىقارالىق تاجىريبە بولىپ تابىلادى.

[2] 14 وبلىستىڭ ارقايسىسىنا ­- ءبىر، استانا قالاسىنا ءبىر جانە الماتى قالاسىنا - ءبىر.

[3] شىعىس قازاقستان تسك مۇساعالي دۋامبەكوۆتى قولداعان قولتاڭبالار قويىلعان ءتىزىمدى قابىلداماعان، سەبەبى كەيبىر سايلاۋشىلاردىڭ اتى-جوندەرى تولىق ەمەس نەمەسە قاتەلەرى جوندەلگەن  نەمەسە كەيبىر مالىمەتتەر باسقا ءتۇستى سيامەن جازىلعان.

[4] مىسالى ءۋاليحان قايساروۆ، ءوزىن ءوزى ۇسىنعان كانديدات جانە ازات پارتياسىنىڭ مۇشەسى، سىناقتى 2005 جىلى تاپسىرىپ وتكەنىنە جانە سەناتتا قازاقشا ءسوز سويلەگەندىگى بەلگىلى ەكەندىگىنە قاراماستان، سىناقتى تاپسىرا المادى.

[5] 2009 جىلدىڭ شىلدەسىندە قازاقستاندا ينتەرنەتتى قولدانۋ ەرەجەلەرى تۋرالى زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ فورۋمداردى، بلوگتاردى، چاتتاردى جانە تاعى باسقا ينتەرنەت اقپارات كوزدەرىن ءداستۇرلى باق-مەن تەڭەستىرەدى.

[6] 10 ناۋرىزدا اقپارات جانە بايلانىس مينيسترلىگىندە وتكەن «سەميناردا» ۇسىنىلعان سايلاۋالدى ءۇتىت شارالارىن حابارلاۋ بويىنشا وسى نۇسقاۋلىقتار جازباشا تۇردە بەرىلمەگەن.

[7] باقىلاۋ جۇرگىزىلىپ وتىرعان تەلەديدار ستانتسيالارى: قازاقستان تۆ، حابار تۆ، كتك، 7 ارنا، استانا تۆ جانە 31 ارنا. سونىمەن بىرگە ەقىۇ/دياقب سبم كەلەسى گازەتتەرگە باقىلاۋ جاساۋدا: ۆرەميا، كازاحستانسكايا پراۆدا، پانوراما، سۆوبودا سلوۆا، جاس الاش جانە رەسپۋبليكا.

[8] جوعارعى سايلاۋ كوميسسياسى جانە سوتتىڭ ەكەۋىنە دە اپەللياتسيا بەرىلگەندە سايلاۋ كوميسسياسى قاراستىرۋدى سوت شەشىمى شىعارىلعانشا كىدىرتۋى ءتيىس.

[9] وسك-نىڭ كانديداتتى تىركەۋى نەمەسە قايتا تىركەۋى جانە وسك-نىڭ سايلانعان پرەزيدەنتتى جەڭىمپاز رەتىندە مالىمدەۋدەن باس تارتۋى نەمەسە مالىمدەمەۋى تۋرالى شەشىمدەرىنە قاتىستى شاعىمدار تىكەلەي جوعارعى سوتقا بەرىلەدى.

[10] مەملەكەتتىك پروكۋرورلار سايلاۋ پروتسەسىنىڭ زاڭدىلىعىن قاداعالاۋعا جاۋاپتى.

[11] ەقىۇ/دياقب سبم  وسك جۇمىس توبىنىڭ شەشىمدەرىنە وسك عيماراتىندا شولۋ جاساۋعا مۇمكىندىك الدى.

[12] سوتتار قولدانىستاعى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىمدەرىنە قارسى شاعىم بەرۋ تۋرالى ازاماتتىق پروتسەسسۋالدىق كودەكستەگى ءۇش ايلىق مەرزىمنىڭ ورنىنا سايلاۋ تۋرالى زاڭداعى سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ شەشىمدەرىنە نەمەسە ءىس-ارەكەتتەرىنە ء(ىس-ارەكەت جاساماۋىنا) قارسى شاعىمداردى بەرۋگە بەلگىلەنگەن ون كۇندىك مەرزىمدى كەلتىردى.

[13] سوت تاعايىنداعان ەكسپەرت اناعۇرلىم ازىراق سىناق قاتەلەرىن انىقتادى (17), وسك لينگۆيستيكالىق كوميسسياسى تاپقان قاتەلەر سانى - 28. سوت شەشىمىندە قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە تالاپتار «سوڭعى جىلداردا قابىلدانعان قۇقىقتىق اكتىلەردە كورسەتىلگەندەي قازىر ۋاقىتتا كۇشەيتىلگەن» دەپ باياندالدى، الايدا ناقتى قۇقىقتىق اكتىلەرگە سىلتەمە جاسالمادى.

[14] سوت شەشىم قابىلداعاننان سوڭ وسك-نا 2011ج. 19 اقپانداعى قاۋلىسىنا قوسىمشا سىناق تاپسىرۋعا رۇقسات بەرىلەتىندىگىن ايقىنداۋ ءۇشىن تۇزەتۋ ەنگىزۋگە كەڭەس بەرىپ حات جولدادى.

[15] شاعىمدا قىزمەتتەگى پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋعا قاتىستى قىزمەت بابىن تەرىس پايدالانعانى مالىمدەلگەن جانە ونى تىركەۋدەن شىعارۋعا ءوتىنىش جاسالعان. وسىدان بۇرىن وسك وسى شاعىم بەرۋشىنىڭ شاعىمىن قابىلداۋدان باس تارتقان بولاتىن.

[16] سوت شەشىمى بويىنشا، شاعىم بەرۋشى اپەللياتسيانىڭ  تۇپنۇسقاسىن ەمەس، كوشىرمەسىن تاپسىرعان.

[17] قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستاتيستيكالىق اگەنتتىگىن قارا: http://www.eng.stat.kz/perepis_nasl/Pages/n1_12_11_10.aspx.

ەقىۇ دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار جانە ادام قۇقىقتارى بويىنشا  بيۋروسى

سايلاۋدى باقىلاۋ ميسسياسى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى

مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ 2011ج.

ارالىق ەسەپ № 1*

1-14 ناۋرىز 2011 جىل

21 ناۋرىز 2011 جىل

www.masa.kz ينتەرنەت گازەتى