زەينەتاقى قورى توڭىرەگىندە تاعى تالاس. بىرىڭعاي زەينەتاقى جيناقتاۋشى قورى (بزجق) 1980 جانە وسىدان كەيىن تۋعان ازاماتتارعا بىركەلكى زەينەتاقى تولەمەيتىنى جانە ازاماتتار تەك قوردا جيناعان سوماسىنا سايكەس قانا زەينەتاقى الاتىنى الەۋمەتتىك جەلىلەردە تارادى.  ياعني، مەملەكەتتىك سىياقى تولەنبەيدى دەپ جۇرت ۇلارداي شۋلادى. كەيىن بزجق باسشىلىعى بۇل حابارلامالارعا قاتىستى پىكىر ءبىلدىرىپ، تۇسىندىرمەك بولدى. اقپارات راس بولىپ شىقتى.

«1998 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ەڭبەك ءوتىلى بولماعان ازاماتتار 2040 جىلعا قاراي زەينەتكە شىعادى. زەينەت جاسىنا جەتەدى. سايكەسىنشە، ولار بازالىق زەينەتاقى مەن وزدەرىنىڭ قوردا جيناعان سوماسىنا عانا ءۇمىت ارتا الادى. بازالىق زەينەتاقى دەگەنىمىز دە ازاماتتاردىڭ قورعا قۇيعان سوماسىنا سايكەس ولشەنەدى. ال جاڭاعى ەڭبەك ءوتىلى جوق ازاماتتاردىڭ زەينەتاقىسى ەكى ءتۇرلى سومادان تۇرادى. ءبىرىنشىسى – مەملەكەت بازالىق پەنسيا رەتىندە بيۋدجەتتەن بولەتىن اقشا. ەكىنشىسى – سول ازاماتتىڭ قوردا جيناعان اقشاسى»، - دەپتى قور باسشىلىعى.

(ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ. كوممۋنيست. جاسى 80-دە)

بزجق باسشىلىعىنىڭ بۇل ءسوزى ءماجىلىستىڭ ەڭ ەگدە جاستاعى دەپۋتاتى، كوممۋنيست ۆلاديسلاۆ كوسارەۆتىڭ قىتىعىنا تيگەن كورىنەدى. ۆلاديسلاۆ بوريسوۆيچ بىلاي دەپتى:

«2040 جىلدان باستاپ زەينەتكە شىعاتىن ازاماتتار ەڭبەك ەتكەن جىلداردا زەينەتاقى قورىنا قانشا اقشا سالسا، سونشا زەينەتاقى الادى دەگەن باستامانى قوعام قولداپ وتىرعان جوق. بۇل كونتسەپتسيانى جاقتاپ وتىرعانداردىڭ پىكىرىنەن تۇيگەنىم مىناۋ.  مەملەكەت ءوزىنىڭ كەپىلدى زەينەتتىك سىياقىسىن تولەۋ مىندەتىنەن باس تارتادى. ياعني جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەيدى. ەندى وسى جەردە سۇراق تۋادى. ەگەر مەملەكەت بۇگىننەن باستاپ ءبىزدىڭ ەڭبەكاقىمىزعا باس قاتىرماي، ونى جۇمىس بەرۋشىنىڭ ەركىنە قالدىرسا، وندا نەگە مەن بۇل مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنا جۇمىس ىستەۋىم كەرەك؟».

ۆلاديسلاۆ ءبوريسوۆيچتىڭ بۇلاي دەۋى ءجوندى. سەبەبى، ەڭبەككەردىڭ زەينەتاقى قورىنا اۋدارىلاتىن سومانى جۇمىس بەرۋشى تاراپ اۋدارادى. ياعني، جۇمىس بەرۋشى قانشا اۋدارسا، سونشا قارجى قور شوتىنا تۇسەدى. ال مەملەكەت بيۋدجەتتەن بەرىلەتىن بازالىق زەينەتاقىنى بەرۋدەن باس تارتىپ، قورداعى ازاماتتاردىڭ ءوز قارجىسىن وزىنە زەينەتاقى تۇرىندە قايتارىپ وتىرادى. ياعني، الگى ازاماتتىڭ كەلەشەك زەينەتاقىسى جۇمىس بەرۋشىنىڭ قانشا سوما اۋدارعانىنا بايلانىستى بولادى.

ءبىر جاعىنان اۋەلگى ەڭبەك شارتىندا بەلگىلەنىپ بەرگەن سوما – 10 پايىز دەپ كورسەتىلگەن. ياعني، جۇمىس بەرۋشى جۇمىسشىنىڭ ايلىق تابىسىنان 10 پايىز سومانى قورعا اۋدارۋ كەرەك. بىراق، بۇل پروتسەسستىڭ دە قۋلىق-سۇمدىعى جەتىپ ارتىلاتىنىن ەسكەرسەك، جۇمىس بەرۋشى قارجىلىق ءھام قۇجاتتىق الاياقتىق جاساماسىنا كىم كەپىل؟ قۇجاتتا ايلىقتى از كورسەتىپ، سالىق پەن زەينەتاقى اۋدارىمىن از تولەسە شە؟ وندا ازاماتتاردىڭ ەرتەڭگى پەنسياسى بولماشى تيىن-تەبەن بولىپ قالماي ما؟ بۇعان كىم كەپىل؟ ال ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان ازاماتتار شە؟

ءارى قاراي ۆلاديسلاۆ بوريسوۆيچ: «ءتىپتى، بارلىعى زاڭدى بولىپ، الگى ازامات 12-13 ميلليون تەڭگە ءوز قورىندا جيناپتى دەلىك. 12-13 ميلليون جيناعان ازامات ءارى كەتسە 90 مىڭ زەينەتاقى الاتىن بولادى. ونىسى تاعى 12 جىلعا عانا جەتەدى. ءسويتىپ، الگى ازامات 75 جاسقا جەتكەندە زەينەتاقى قورىنداعى اقشاسى تاۋسىلىپ، ءارى قاراي سوقىر تيىن دا المايتىن بولادى. ال مەملەكەت قوسىمشا زەينەت سىياقىسىن بەرمەيدى. ول ازامات ءارى قاراي اش وتىرا ما؟ مەملەكەت ءوز ازاماتىنىڭ ءارى قارايعى ءومىر سۇرۋىنە كەپىل بولماي ما؟ ءبىز وسى جونىندە ويلانۋىمىز كەرەك»، - دەيدى.

(بىرعانىم ءايتىموۆا. سەناتور. 65-جاستا)

زەينەتاقى ماسەلەسى ءبىرازدان بەرى پارلامەنتتە تالقىلانىپ جاتىر. وتكەندە سەناتتىڭ زەينەتكەر دەپۋتاتى بىرعانىم ءايتىموۆا دا زەينەتاقىسىنىڭ ازدىعىن ايتىپ، اشىنعان ەدى.

«ءبىر قىزىعى مەنىڭ زەينەتاقىم مەنىڭ دوستارىمنىڭ الاتىن زەينەتاقىسىنان ارتىق ەمەس. ولار مەن سەكىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءبىر كۇن دە ىستەپ كورمەگەن. قانداي مەملەكەتتىك قىزمەتتەر اتقارعانىما قاراماستان مەن سولارمەن تەڭ زەينەتاقى الامىن. مەنىڭ زەينەتاقىم 100 مىڭ تەڭگەدەن ءسال عانا اسادى. ياعني، مەن پەنسيونەرمىن. مەنىڭ پەنسيام كەشەگى گاراج قىزمەتكەرىنىكىندەي. بىزدە بولەك زەينەتاقى جوق. بىزدە ەكسكليۋزيۆ پەنسيا جوق. تەك زاڭ قىزمەتكەرلەرى عانا، سۋديا بولعان، اسكەري قىزمەتتە بولعان نەمەسە قۇقىق سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى عانا ەرەكشە زەينەتاقى الادى»، - دەيدى بىرعانىم اپا ءايتىموۆا.

بزجق-نىڭ بۇل كوتەرگەن باستاماسى ءبىز تۇگىلى بيلىكتەگى ءبىراز ازاماتتىڭ اشۋىنا تيگەن ەكەن. مەملەكەت ەندىگى جەردە  (1980 جىلى تۋعان ازاماتتاردان باستاپ) زەينەتاقىنىڭ بازالىق سوماسىن تولەۋدى موينىنا جۇكتەمەيدى. ەندى ازاماتتار وزدەرى قوردا جيناعان اقشاسىن عانا الىپ وتىرادى. بۇل جاڭاعى ۆلاديسلاۆ قاريا كوسارەۆتىڭ سوزىنەن ۇققانىمىز. دەمەك، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن زەينەتاقى الۋ توقتاتىلادى. جەتكەن جەرىمىز وسى بولدى. سوندا ەندى مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنا زەينەتاقى تولەي المايتىن بولعانى ما؟ الدە، قور تۇگەسىلۋگە تاياۋ ما؟

تاقىرىپقا تۇزدىق رەتىندە ءبىرلى-جارىم اقپاراتپەن بولىسەيىك:

قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ 2016 جىلدىڭ 18-ناۋرىزىنداعى № 149 بۇيرىعى بويىنشا: بزجق قورىنىڭ 15 ميلليارد تەڭگەسى «استانا ەكسپو-2017» قۇرىلىس نىساندارىنا جۇمسالاتىن بولدى (Abai.kz). دالىرەك ايتساق، جۇمسالدى. ماسقارا بولعاندا، سول قارجىعا ەكسپو اۋماعىندا سماعۇلوۆتىڭ ساۋدا ءۇيى سالىندى. سول كەزدەگى «radiotochka.kz» جولداعان رەسمي ساۋالعا «Mega Center Development» جاۋاپ بەرىپ، ەكسپو اۋماعىندا ساۋدا ويىن-ساۋىق ورتالىعىنىڭ سالىنىپ جاتقانىن جانە وعان بزجق قارجىسى تارتىلعانىن ايتقان. (Abai.kz)

2017 جىل. اقپان ايى. سول كەزدەگى ينۆەستيتسيا جانە دامۋ ۆيتسە-ءمينيسترى، ەندىگى دەپۋتات البەرت راۋ بزجق قورىنان 50 ميلليارد تەڭگەنى الىپ، تەمىرجول سالاسىن سۋبسيديالاۋعا جۇمسايتىنىن حابارلاعان. (بۇل sputniknews.kz دەرەگى.) بۇعان قاتىستى بەلگىلى ساياساتكەر دوسىم ساتپاەۆ قارسى شىعىپ، بۇل سالىمشىلاردىڭ قۇقىعىن ەسكەرمەۋ ەكەنىن ايتقان. دوسىم ساتپاەۆ سول كەزدە بزجق قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان.

2017 جىل. مامىر ايى. بزجق قورىنىڭ 71,3 ميلليارد تەڭگەسى جەلگە كەتتى. قازاقستاننىڭ بىرىڭعاي زەينەتاقى جيناقتاۋشى قورى ءازىربايجاننىڭ مەملەكەتتىك بانكىنىڭ 125 قۇندى قاعازىن ساتىپ العان. بۇل - شامامەن 71,3 ميلليارد تەڭگەنى نەمەسە 200 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايتىن سوما. ال جاڭاعى قازاقستاننىڭ بزجق ينۆەستورلىق ەتكەن  ازىربايجان بانكى بانكروتقا ۇشىراعانى بەلگىلى بولدى. ءسويتتى دە 71 ميليارد جەلگە ۇشتى. بۇل تۋرالى بەلگىلى ساياساتكەر دوسىم ساپتاەۆ پەن ەكونوميست راقىم وشاقباەۆ ايتتى.

2017 جىل. ماۋسىم ايى. وتاندىق ەكسپورتشىلاردى ەكسپورتتىق جانە پرەدەكسپورتتىق نەسيەلەندىرۋ ارقىلى قولداۋ ءۇشىن بزجق قورىنان 30 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن. بۇل تۋرالى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى، ەكونوميكا سالاسىن دامىتۋ جونىندەگى دەپارتامەنت ديرەكتورى ەرجان قازانباەۆ ايتقان. جالپى بۇل ماقساتتا 230 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن. ونىڭ 200 ميللياردى ۇلتتىق قور قارجىسى بولسا، 30 ميلليارد تەڭگە بزجق اقشاسى. (بۇل zonakz.net اقپاراتى)

2018 جىل. ماۋسىم ايىنداعى ەسەپ. بزجق قورىنداعى 30,8 ميلليارد تەڭگە قىتاي كومپانيالارىن ينۆەستيتسيالاۋعا جۇمسالعان. (بۇل 365info.kz دەرەگى.)

2017 جىل. تامىز ايى. 2017 جىلى بزجق قورىنان 14,8 ميلليارد تەڭگە «سەۆەر-يۋگ» (سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك) ەلەكترتارتۋ جەلىلەرىنىڭ قۇرىلىسىنا بولىنگەن ەكەن. بۇل تۋرالى ەنەرگەتيكا ۆيتسە-ءمينيسترى باقىتجان جاقساليەۆ ايتقان. سول ۆيتسە-ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، اتالعان جوباعا بارلى 47,7 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتىلعان. بۇل 47,7 ميللياردتىڭ بارلىعى بزجق قورىنان الىنعان.

(بۇل 365info.kz دەرەگى.)

قوسىمشا: قازاقستاندىق زەينەتكەرلەردىڭ اقشاسى قايدا جۇمسالىپ جاتىر؟

• ءۇندى تەمىرجولىنا (Indian Railway France – 7,9 ميلليارد تەڭگە),
• ءۇندىستاننىڭ مەملەكەتتىك قارجى ينستيتۋتىنا (Export-Import BK India – 4,9 ميلليارد تەڭگە),
• قىتاي ينۆەستيتسيا قورىنا (AVI Funding CO LTD – 2,3 ميلليارد تەڭگە),
• قىتاي گيدروەنەرگەتيكاسىنا (Three Gorges Fin I Cayma – 3,3 ميلليارد تەڭگە),
• قىتاي بانكىنە (Export-Import Bank China – 7,1 ميلليارد تەڭگە).
• Sinopec GRP Overseas DEV - 13,2 ملرد تەنگە،
• State Grid Overseas Inv - 4,9 ملرد تەنگە.

ءبىز اشىق اقپارات كوزدەرىندە جاريالانعان ءبىرلى-جارىم ستاتيستيكانى مىسال ەتتىك. جوعارىداعى 6 ينۆەستيتسيالىق جوبانىڭ وزىنە 244,8 ميلليارد تەڭگە قوردان الىنعان ەكەن. بۇل سوڭعى 2-3 جىلدىڭ دەرەگى. بۇدان باسقا شەتەلدىك كومپانيالارعا ينۆەستيتسيا رەتىندە بولىنگەن ء(بىز جازعان 7 جوباعا) قارجى – 43,6 ميللياردتى قۇرايدى.

ال 2018 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا بزجق 70,3 ميلليارد تەڭگە پايدا تاپقان ەكەن. بۇل مامىر ايىنىڭ كورسەتكىشى. 2018 جىلدىڭ باسىنان بەرى قور ينۆەستيتسيالىق جوبالاردان 251,41 ميلليارد تەڭگە تابىس تاۋىپتى. بۇل 1-ماۋسىمداعى كورسەتكىش.

ەندى بزجق قورىنىڭ رەسمي سايتى ۇسىنعان دەرەكتەردى جازايىق. بيىلعى جىلعى قىركۇيەكتەگى ەسەپ بويىنشا 10 253 755 ادام قور سالىمشىسى ەكەن. ونىڭ ىشىندە 9 749 155 ادام مىندەتتى زەينەتاقى جارناسىن اۋدارۋشى. مزج – جۇمىسشىنىڭ اي سايىنعى تابىسىنىڭ 10 پايىزى كولەمىندە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا اۋدارىلۋى ءتيىس قاراجات.

464 835 ادام مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارناسىن تولەۋشى ەكەن. مكزج – مكزج ەسەبىنەن زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى شارتقا سايكەس، زياندى ەڭبەك جاعدايلارىندا جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ پايداسىنا اۋدارىلعان قاراجات.

ال تاعى 39 765 ادام ەرىكتى زەينەتاقى جارناسىن تولەپ وتىر.

قورداعى جالپى زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ سوماسى 8 793 045 176 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى.  2018 جىلدىڭ باسىنان بەرگى جارنا سوماسى 547 505 362 مىڭ تەڭگە بولعان. ال جىل باسىنان بەرگى زەينەتاقى تولەمدەرى  121 048 239 تەڭگە ەكەن.  قوردىڭ جىل باسىنان بەرگى ينۆەستيتسيالىق تابىسى 619 449 398 مىڭ تەڭگەنى قۇراعان.

قازاقستاندا زاڭ بار. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭ. 2013 جىلعى 21-ماۋسىمداعى № 105-V زاڭ. وندا قر ازاماتتارىنىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسى جانە ءتارتىبى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان.

ەرلەر ءۇشىن زەينەتكەرلىك جاس 63 جاس، ايەلدەر ءۇشىن – 58 جاس 6 اي. "قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى" قر زاڭىنىڭ 11 بابىنا سايكەس ايەلدەر ءۇشىن زەينەتكەرلىك جاسى 2027 جىلعا دەيىن 10 جىل ىشىندە جىل سايىن 6 ايعا كوتەرىلەدى.

ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسىنىڭ كەزەڭ-كەزەڭمەن كوتەرىلۋى:

2018 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ - 58,5 جاسقا تولعاندا;

2019 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ - 59 جاسقا تولعاندا;

......

2027 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ - 63 جاسقا تولعاندا.

جالپى جاعداي سولاي مىنە. جوعارىداعى از-كەم دەرەكتەن نە تۇيدىك؟. قازاقستان ۇكىمەتى قازاقستاندىقتاردىڭ زەينەتاقى قورىنان وسىنشاما قىرۋار قارجىنى ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا وڭدى-سولدى جۇمسايدى. ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. ال ءوز ازاماتارىنا كەلگەندە زەينەتاقىنىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەتىن بازالىق سوماسىن تولەۋگە تيىن تاپپاي ما؟ ءبىزدىڭ جالقى سۇراق وسى.

ءسوز ءتۇيىنى. وتكەن ايدان بەرى ورىس جاستارى رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە باس كوتەرىپ جاتقانى بەلگىلى. ولار كرەملدىڭ زەينەتاقى رەفورماسىنا نازارى. سوندىقتان كرەملدىڭ تاپ الدىندا تاپجىلماي ميتينگ وتكىزىپ جاتىر. راس، كرەملدەگى ءداۋ قارىندار مەن دۋمانىڭ دۇمشەلەرى ايتاقتاعى يتتەرىن (ومون مەن پوليتسيا) سالىپ، الاڭداعى جاستاردىڭ ءبىرازىن قامادى. ءبىرازىنا ايىپپۇل سالدى. دەگەنمەن ورىس جاستارى وڭاي بەرىسپەيتىنىن كورسەتۋدە.

اراعا اي سالماي جاتىپ ءبىزدىڭ بيلىك، بزجق باسشىلىعى الگىندەي باستاما كوتەرىپ جاتىر ەكەن. بۇل ءسوزسىز قوعام نارازىلىعىن تۋدىرادى. ءبىزدىڭ اراعا وت جاعىپ، جۇرتتى ماعىناسىز ميتينگكە، زاڭسىز اكتسياعا ايداپ سالماق نيەتىمىز جوق. تەك، قولىندا بيلىگى بار مىرزالارعا ەسكەرتەمىز. حالىق كوتەرىلسە حان تاعىنان تۇسەدى دەگەن ءسوز بار. كورشى رەسەيدەگى جاعداي بزجق باسشىلىعانا، باقىتجان ءابدىرۇلى باستاعان ۇكىمەتكە ساباق بولۋى كەرەك.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz