قۇرمەتتى وقىرمان! مۇسىلمان بالاسى ءدىن قابىلداپ، تاعات، قۇلشىلىققا بەت بۇرعان سوڭ وي ىزدەنگىشتىگىن ۇنەمى دامىتىپ، تەرەڭدەتىپ وتىرۋعا مىندەتتى بولادى. ۇلىق اللا قۇران كارىمدە: «ادام بالاسى، ويلانىڭدار! تابيعاتتان، تۇلا بويلارىڭنان مەنىڭ قۇدىرەت قولدارىمنىڭ ىزدەرىن وي-پىكىرمەن تابىڭدار» دەپ تالاي جەردە بۇيىرعان. ۇلىق اللانى تەرەڭ تانىعىسى كەلەتىن باۋىرلارعا دەنەدەگى قاننىڭ كەرەمەتكە تولى قىزمەتى تۋرالى ايتقىمىز كەلەدى.
دەنەدەگى قىزىل قان 36 گرادۋس جىلىلىقپەن سان تاراۋ تامىرلاردى قۋالاپ، وزەن سياقتى توقتاۋسىز اعىپ جاتىر. قاننىڭ ەڭ باستى قىزمەتى – دايار بولعان «اس-اۋقاتتى» بارلىق جاسۋشالار مەن اعزالارعا ۋاقىتىلى جەتكىزۋ. تازا اۋادان جيناعان وتتەگىنى ورگاندارعا اعىزىپ الىپ كەتەتىن قىزىل قان بولماسا – ەكى وكپەگە وتتەگىنى كوپىرتىپ جيناي بەرگەننەن نە پايدا؟ قان بولماسا – زات الماسۋ پروتسەسىندە پايدا بولاتىن كومىرقىشقىل قالدىعىنان تىرشىلىك يەلەرى قالاي قۇتىلار ەدى؟ ۇلىق اللا بۇل پروبلەمانىڭ بارلىعىن قان ارقىلى وپ-وڭاي شەشىپ، رەتتەپ قويعان. قان – اعزانىڭ اس-اۋقات تاسۋشى قامقورشى اناسى. قاننىڭ ەكىنشى قىزمەتى – دەنەنى لاس زاتتاردان ۇدايى تازارتىپ وتىرۋ. اعزا شىعارىپ تاستاعان بارلىق «قوقىس، قالدىقتاردى» قاننىڭ تۇيىرشىكتەرى جيناپ-تەرىپ، وزىمەن بىرگە ىلەستىرىپ الىپ كەتەدى. ويتپەگەن جاعدايدا بارلىق جاسۋشالار ءوز ناجىستەرىنە وزدەرى تۇنشىعىپ ءولىپ قالۋ قاۋپى تونەر ەدى.
قۇدايدىڭ قانعا قوسىمشا جۇكتەگەن تاعى ءبىر مىندەتى – «كونديتسيونەر». ءتىرى دەنە جاۋراپ، سۋىپ باستاسا، دەرەۋ «پەشكە» وتىندى كوبىرەك تاستاپ، ءتاندى جىلىتادى. قاتتى ىسىپ بارا جاتسا، كەرىسىنشە «وتتى» ازايتىپ سالقىنداتادى. تاندەگى جىلۋ «تەپە-تەڭدىگىن» ۇدايى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن جاراتۋشى وسى ءبىر كوشپەلى ماشينانى ميعا سىيماس قۇدىرەتپەن دەنەگە اعىزىپ قويعان. «قىزىل وزەن» اعزاعا قاجەتتى بارلىق ەلەمەنتتىڭ كەرەكتى ءھام ءدال مولشەردە بولۋىن جانە «ەلدىڭ» بارىنە ادىلەتتى تۇردە بىردەي جەتۋىن قاتاڭ قاداعالاي الادى. ادامدى اۋرۋ شالىپ، قان وسى قىزمەتىنەن شاتاساتىن بولسا، دەنەمىزدىڭ ءبىر مۇشەسىنە وتتەگى جەتىسپەي، از ۋاقىتتا ءشىرىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. قان – ءبۇتىن دەنەنى اۋرۋ-سىرقاۋ شاقىراتىن قاتەرلى ميكروبتاردان قورعايتىن ساقشى. ونىڭ قۇرامىنداعى كلەتكالار مەن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار گەنەتيكالىق جاعىنان بىزگە بوتەن مولەكۋلالار مەن اۋرۋ شاقىراتىن زياندى باكتەريالارمەن قايتپاي سوعىسۋشى «شاھيدتەر» دەسە دە بولادى. سەبەبى، ولار سول سوعىستاردا كاميكادزەلەر سەكىلدى وزدەرىن قينالىسسىز قۇرباندىققا شالىپ، تىرشىلىكپەن ەرىكتى تۇردە قوشتاسادى.
ۇلكەن ادامنىڭ تۇلا بويىندا شامامەن 4, 5, 6 ليتر قان بولادى. قانعا جاردەمشى ەتىپ ۇلىق اللا ەكى بۇيرەكتى جاراتقان. قاننىڭ قۇرامىندا قاجەتى جوق سۇيىق زاتتار كوبەيىپ كەتسە، قوس بۇيرەك ولاردى تەز ارادا ءسۇزىپ الىپ، قۋىق ارقىلى دالاعا قۋالاپ شىعارادى. وسىلايشا «قىزىل وزەن ىشىمىزدە وزىنەن-ءوزى ءسۇزىلىپ، تازارىپ تۇرادى. پايداعا اساتىن زيانسىز زاتتار كەزدەسسە، ولاردى بۇيرەكتەگى «باسشىلار» تالشىقتاردىڭ (تكان) سۋ ساقتايتىن قويمالارىنا قۇيىپ، ساقتاپ قويادى. الدەقانداي جاعداي بولىپ، ادام سۋدان قينالىپ، قاتالاي باستاسا، رەزەرۆتەگى سۋدىڭ ءبارى قايتادان قانعا ارالاسىپ، تىرشىلىكتى جالعاپ تۇرۋعا سەپ بولادى.
قاننىڭ پايدالى ەكەنىن ءاۋ باستا اقىلدى ادامدار سەزگەنمەن، ونىڭ تەرەڭ قۇپياسى تۋرالى ەشتەڭە بىلە الماعان. گيپپوكرات «قان – دەنەنىڭ سىعىندى شىرىنى» دەپ قاندى قۇمەتتەۋدەن ارى اسا الماپتى. البەتتە، جاسۋشالاردى ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن ميكروسكوپ بولماعان سوڭ، قىزىل كەرەمەتتىڭ ىشىندە نەندەي مۇعجيزالار بولىپ جاتقانىن قالاي ءبىلسىن؟
ءحۇىىى عاسىردا عانا عالىمدار قاننىڭ ءارتۇرلى پىشىندەگى ەلەمەنتتەردەن قۇرالعانىن تانىپ بىلە باستادى. اقيقاتىندا، قاننىڭ ءوزى ءۇش بىردەي ەلەمەنت ەريتروتسيت، لەيكوتسيت، ترومبوتسيت جانە ولاردان بولەك پلازما بولىپ بولىنەدى. پلازمانىڭ 90-92 پايىزى – سۋ. پلازمادا ازداعان مولشەردە اقۋىز بەن دارۋمەندەر بولادى. قۇرامىندا وسىنشا سۋدىڭ كوپتىگىنە قاراماستان پلازما سۋمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا بىلقىلداپ تۇرعان قويمالجىڭ زاتقا قاتتى ۇقسايدى. قاندى بۇلايشا قويۋلاتىپ تۇرعان ونىڭ قۇرامىنداعى اقۋىزدار مەن ەريتروتسيتتەر.
ميكروسكوپپەن قاننىڭ قۇرامى-نا ۇڭىلگەن كىسى تاڭدانا قاراپ قالارى انىق. ۇساق ءھام جىڭىشكە نازىك وزەن سەكىلدى تامىرلار كەيدە تومپايىپ، كەيدە جىڭىشكەرىپ، وزگەرىپ تۇرادى. ونىڭ جاعالاۋىندا سارى ءتۇستى، سارعىلت، سۇر جانە تاعى باسقا تۇيىرشىكتەر اعىپ بارا جاتادى. بۇلار – قاننىڭ ىشىندە جۇرگەن ءتىرى جاسۋشالار. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ كوبى – ەريتروتسيتتەر. قانعا قىپ-قىزىل رەڭ بەرىپ تۇرعان ءدال وسى مايدا «ماقۇلىقتار». بۇلاردىڭ ءپىشىنى دە قىزىق. ەكى جاعىنان قىسىلىپ، ورتاسى ساي بولىپ قالعان دوڭگەلەك ديسكىگە ۇقسايدى. ۇلىق اللا ولاردى اسقان شەبەرلىكپەن وسىنداي فورماعا ارنايى كەلتىرىپ جاساعان. وسى پىشىندە عانا ولار ەڭ جىڭىشكە، ەڭ نازىك كاپيلليار قان تامىرلارىنا ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرەدى. سەبەبى، ەريتروتسيتتىڭ ديامەترى 7,5-8,3 مكم، ال كاپيللياردىڭ ەنى 3 مكم عانا، سوندا دوڭگەلەنگەن قىزىل جاسۋشا مايىسىپ، ءيىلىپ، مىجىلىپ وسىنداي قالتارىس قۋىسقا دەيىن دوڭگەلەپ كىرىپ، دوڭگەلەپ شىعادى. ەريتروتسيتتىڭ ورتاسى ويىق بولعاندىقتان ونىڭ دوڭەس توبەسىنە كوبىرەك وتتەگى سيادى. بۇل – ونىڭ اتقارۋعا ءتيىستى ەڭ باستى پارىزى. وسى امبەباپ ءتۇرىنىڭ ارقاسىندا ولار كەز-كەلگەن قۋىسقا وتتەگىنى قينالماي جەتكىزەدى.
ەڭ قىزىعى، ەريتروتسيتتە يادرو دەگەن اتىمەن بولمايدى. بۇل دا ءبىراز جەردى بوس ۇستاپ، كوبىرەك وتتەگى تاسۋعا سەپ. ادام دەنەسىندە دوڭگەلەپ جۇرگەن ەريتروتسيتتىڭ كوپتىگى سونشا، ەگەر سونىڭ ءبارىن ءبىر ءجىپتىڭ بويىنا ءتىزىپ، ۇشىنان سوزاتىن بولسا، ونىڭ ۇزىندىعى 200 مىڭ شاقىرىمعا دەيىن جەتەر ەدى. ونداي شۇباتىلعان قىزىل جىپپەن جەر شارىن بەس رەت ەمىن-ەركىن وراپ تاستاۋعا بولادى. ال ەگەر وسى قىزىل جاسۋشالاردى جالپاعىنان جاتقىزىپ جازىققا جايار بولساڭ، وندا ءۇش مىڭ شارشى شاقىرىمداي جەردى قىزىل كىلەم جاۋىپ قالار ەدى. بۇل ادام دەنەسىنەن 1500 ەسە ۇلكەن دەگەن ءسوز. ەريتروتسيتتەرگە دە ۇلىق اللا ولشەۋلى ءومىر بەرگەن. ولار 90 نەمەسە 120 كۇن ءومىر سۇرەدى. وسى عۇمىرىندا ولار تامىرلارمەن 200 شاقىرىم ۇزىندىقتى اعىپ، اينالىپ شىعادى. ەريتروتسيتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى پارىزى – جاسۋشالارعا وتتەگى جەتكىزىپ، جارامسىز كومىرقىشقىل گازدارىن الىپ شىعۋ. بۇل شارۋانى ادال اتقارۋ ءۇشىن ءاربىر ەريتروتسيتكە ۇلىق اللا گەموگلوبين اقۋىزىن جاردەمشى ەتىپ قوسىپ بەرگەن. گەموگلوبين ءۇش ءتۇرلى فورمادا اۋىسىپ وزگەرىپ جۇرەدى. اعزا وتتەگىنىڭ اشتىعىنا ۇشىراپ ولمەس ءۇشىن ەر ادامنىڭ بويىندا 145 گرامم، ال ايەل ادامنىڭ دەنەسىندە 130 گرامم گەموگلوبين بولۋ كەرەك. گەموگلوبين دەنەدە جەتكىلىكتى بولۋ ءۇشىن ادامدار ۇنەمى ەت، الما، تاعى باسقا جاڭا پىسكەن جەمىس-جيدەكتى جەپ تۇرۋى ءتيىس.
قىزىل «داريادا» اعىپ جۇرەتىن جاسۋشالاردىڭ ەكىنشى توبىن «لەيكوتسيتتەر» دەپ اتايدى. گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا اق ءتۇستى دەگەندى بىلدىرەدى. ولاردىڭ ءتۇسى اتى ايتىپ تۇرعانداي اپپاق بولادى. بۇلاردىڭ جۇمىسى – قانعا تۇسەتىن بارلىق زياندى ميكروبتار مەن باكتەريالارعا قارسى قورعانىس قيمىلدارىن ۇيىمداستىرىپ، قاس دۇشپانمەن قايتپاي ۇرىسۋ. لەيكوتسيتتەر ۇنەمى «سوعىس» جاعدايىندا جۇرەتىن بولعاندىقتان ولاردىڭ يادروسىن شەبەر اللا وتە بەرىك ەتىپ جاساعان. بۇلاردىڭ سانى ەريتروتسيتتەردەن مىڭ ەسە از. ازدىعى سونشا قىزىل قان بۇرقىراپ اققاندا ولاردى ادام كوزى شالمايدى دا. سوندىقتان دا قان ۇنەمى قىزىل بولىپ كورىنە بەرەدى.
قاندى زەرتتەيتىن عالىمدار لەيكوتسيتتىڭ ءوزىن: «نەيتروفيل، ەوزينوفيل، بازوفيل، مونوتسيت، ليمفوتسيت» دەپ بىرنەشە تايپاعا جىكتەيدى. لەيكوتسيتتىڭ نەگىزگى قۇرامىن نەيتروفيلدەر انىقتايدى. ولاردىڭ ۇلەس سالماعى – 50-70 پايىز. الايدا قانمەن بىرگە تۇلا بويدى اينالىپ جۇگىرگەندە ولاردىڭ 1 پايىزى عانا «قىزىل كەرۋەنگە» ىلەسىپ، قىزمەت بابىندا جۇرەدى. نەگىزگى بولىگى رەزەرۆتە تۇرادى. بۇلار اعزا ىشىندە تەگى بوتەن، ءتۇرى جامان، نيەتى بۇزىق، زيانكەس ميكروورگانيزمدەر پايدا بولعاندا جاپپاي «اتقا» قونادى. ميدان «جاۋ شاپتى» دەگەن دابىل ەستىلگەندە ءبىر دە ءبىر نەيتروفيل قاراپ تۇرمايدى. ولار ءاپ-ساتتە كەمىكتەردىڭ قالتىرىس-قۋىستارىنان، ۇساق ۇڭگىرلەرىنەن شۇبىرىپ شىعا باستايدى. بۇلار لەيكوتسيتتەردىڭ الدا جۇرەتىن «الامان قولى» ىسپەتتەس. جاۋ ءتيىپ، سوعىس ءورتى بۇرق ەتە قالعان قاۋىپتى ايماققا «ارنايى جاساق» ەڭ ءبىرىنشى بولىپ جەتۋگە مىندەتتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە تاڭقالماسقا شارا جوق! ولاردىڭ دەنەلەرىنەن جوق جەردەن جىبىرلاعان قولدار شىعىپ، كاپيلليار تامىرلارىنىڭ قابىرعاسىن تەسىپ ءوتىپ، ميكروب تۇسكەن جەرگە ىلەزدە جەتىپ بارادى. ميكروسكوپپەن ۇلكەيتىپ قاراعاندا بۇل كادىمگى قيان-كەسكى ۇرىستىڭ ناعىز ءوزى دەرسىز. الامان قول كەلگەن بويدا ميكروبتاردى جان-جاقتان قورشاپ، قاماپ ۇستاۋدى ۇيىمداستىرادى. قولعا تۇسكەندەرىن «ءاي-شايعا» قاراتپاستان جۇلمالاپ، بورشالاي باستايدى. «اتتان» قۇلاعان دۇشپاندارىن سول مەزەتتە اش قاسقىرداي تالاپ، جەپ تاستايدى. ءبىر عانا نەيتروفيل ءوزىنىڭ باسىن قاتەرگە تىگە وتىرىپ، 20-30 باكتەريانى ولتىرۋگە قابىلەتتى. ءبىر تاڭعالارلىعى، ولگەن ميكروبتىڭ ءمايىتى قانمەن بىرگە اعىپ جۇرمەيدى. ولاردى ماناعى «ساقشىلار» شايناپ، جۇتىپ، قورىتىپ، جوق قىلىپ جىبەرەدى!
ەكىنشى كەزەكتە تۇرعان ەوزينفيلدەر لەيكوتسيتتىڭ 1-5 پايىزىن عانا قۇرايدى. بۇلار اعزادا «شەكاراشى» قىزمەتىن اتقارادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ميكروورگانيزمدەر ىشكە كىرىپ كەتۋى ىقتيمال ايماقتاردا، ياعني تەرى، تىنىس الۋ جولدارى مەن اس قورىتۋ جانە ءزار شىعارۋ جولدارىندا «كۇزەتتە» جۇرەدى. ولار مۇنارادا ۇيىقتاماي ءدۇربى سالىپ وتىراتىن ساقشىلارعا قاتتى ۇقسايدى. ولارعا جۇكتەلگەن مىندەت – اعزادا ميكروبتار كوبەيىپ، قان اينالىمىنا ارالاسىپ كەتپەي تۇرعاندا شاپشاڭ شارا قولدانۋ. ەبىن تاۋىپ ىشكە قاراي ەنىپ كەتكەن «پىسىقتاردى» شوجەلەتپەي، «جورگەگىندە» تۇنشىقتىرىپ ءولتىرۋ. ودان كەيىن لەيكوتسيتتەردىڭ ءبىر-اق پايىزىن قۇرايتىن بازوفيلدەر ارمياسى تۇرادى. ولار قابىنىپ، ىسىنگەن جەرلەردەگى قاننىڭ كەپتەلىپ تۇرىپ قالماۋى ءۇشىن گەپاريندەر شىعارادى. ال گيستاميندەر تارىلىپ تۇرعان كاپيلياردىڭ قابىرعاسىن كەڭىتىپ، سوزادى دا، مازاسىزدانىپ تۇرعان جاسۋشالارعا تازا قاندى مولىنان جەتكىزىپ بەرەدى.
لەيكوتسيتتىڭ 2-10 پايىزىن قۇرايتىن مونوتسيتتەرگە ۇلىق اللا «ءۇي سىپىرىپ، تازالاۋ» مىندەتىن جۇكتەگەن. بۇلار ينفەكتسيا تۇسكەن اۋدانعا نەيتروفيلدەردەن سوڭ كەلىپ جەتسە دە، شەشۋشى شايقاستى وسىلار جۇرگىزەدى. بۇلار ارميانىڭ ىشىندە ارنايى جاساقتالاتىن «الفا»، «ارىستان» سەكىلدى ارنايى جاساقتىڭ جاۋجۇرەك جىگىتتەرى سەكىلدى. جالعىز عانا ءمونوتسيتتىڭ ءجۇز باكتەريامەن «جەكپە-جەك» ۇرىساتىن شاماسى بار. شەبەر اللا ولارعا «سوعىس ونەرىنىڭ» بارلىق ايلا-ءتاسىلىن مولىنان ۇيرەتكەن. مونوتسيتتەر ءجاي كەزدە دە قاراپ جاتپاي يممۋنيتەت وندىرۋمەن اينالىسادى. ولار ورگانيزمگە ۇرلانىپ كىرگەن باسقىنشى ميكروبتارمەن سوعىسقاندا ولاردىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، قۋاتىن، شاماسىن، “توبەلەسۋ تاسىلدەرىن” جاتتاپ قالۋعا تىرىسادى. كەلەسى جولى ءدال وسى ميكروبتىڭ تۋىستارى نە بولماسا كەيىنگى ۇرپاعى اراعا ۋاقىت سالىپ اعزاعا قايتا كەلەتىن بولسا، مونوتسيتتەر كوپ ويلانىپ جاتپايدى. ابدەن زەرتتەلىپ، قىر-سىرى ءمالىم بولعان تانىس جاۋدى تالقانداپ جىبەرەدى.
لەيكوتسيتتەگى سانى جاعىنان ەڭ كوبى ليمفوتسيتتەر، ولاردىڭ ۇلەس سالماعى 20-40 پايىزعا شەيىن جەتەدى. بۇلاردىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعى ليمفوتسيتتەر قاننىڭ قۇرامىنان جىرىلىپ شىعىپ، تالشىققا كىرە الاتىن بولسا، ءدال سولاي كەلگەن ىزىمەن تالشىقتان كەرى قاراي شىعىپ، قانعا قايتا تۇسە الادى.
ترومبوتسيتتەردى قاننان جاسالعان پلاستينكالار دەپ تە اتايدى. ترومبوتسيتتەر ەريتروتسيتتەر سەكىلدى ابدەن جەتىلگەن كەمەل جاسۋشالار ەمەس. ءارى عۇمىرى دا وتە قىسقا. باس اياعى 8-12 تاۋلىكتەن سوڭ باقيعا اتتانادى. بىراق بۇلار دەنە جاراقاتتانىپ، تامىردان قان اققاندا قىزىل «بايلىقتىڭ» ءبارى اعىپ، ءراسۋا بولماس ءۇشىن قاندى ۇيىتىپ تاستايدى. ترومبوتسيتتەر بولماسا، كەز-كەلگەن ادام بالاسى مايدا-شۇيدە جاراقاتتان-اق زارداپ شەگىپ، مەزگىلسىز ولەر ەدى. قان ۇيىماسا، جىرىلعان دەنەدەن جىلىمشى قان جىل بويى اعىپ تۇرا بەرەدى. تىنىش كۇندەرى ترومبوتسيتتەر جاسۋشالارعا تاماق تاراتۋمەن اينالىسادى.

جالعاسى كەلەسى ساندا…
سانجار كەرىمباي، ءدىنتانۋشى
«ۇشقيان» گازەتى 11 ماۋسىم 2009 جىل