جەر يگەرۋشىلەر مەن كوشپەندىلەر
ەجەلگى قازاقستان. شامامەن1400-ءشى جىلعا دەيىنگى كەزەڭ
ءار ۇلتتىڭ ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە قول جەتكىزۋ ادىستەرى ۇلتتىڭ بولاشاقتاعى جاعدايى مەن ورنىن انىقتايدى.
شامامەن 1400-ءشى جىلعا دەيىن كوشپەلى وركەنيەتتەر، جەر وڭدەۋشىلەرمەن سالىستارعاندا كولەمى جاعىنان ۇلكەن مەملەكەتتەردى قۇرا ءبىلدى. باسقا ەلدەرگە ءجيى شابۋىلدار جاسادى.
كوشپەندىلەر وتىرىقشى ەلدەردىڭ تەرريتوريالارىن باسىپ الىپ، باعىندىرا ءبىلدى. ال، وتىرىقشى ەلدەر كوشپەلى ەلدىڭ جەرىن ۇزاق ۋاقىت ۇستاي المادى جانە باسىپ الا المادى.
نەلىكتەن كوشپەندىلەر جاڭا ايماقتاردى باسىپ الۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا ۇتىمدىراق بولدى؟ نە سەبەپتى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت اعىمىنان سوڭ، وتىرىقشىلار وتىرعان ەكونوميكالىق تۇعىرناماسى تيىمدىرەك بولا باستادى؟ جاۋاپ قۇپياسى، شارۋاشىلىق ادىسىندە ساقتاۋلى.
1. كوشپەندىلەرمەن وتىرىقشى ەلدەردىڭ شارۋاشىلىق ادىستەرىندەگى نەگىزگى ايىرماشىلىقتار.
1.1. جەر وڭدەۋ مەن مالشارۋاشىلىعىنداعى ەر ازامات كۇشىنىڭ ورنى.
ەجەلگى قازاقستان. شامامەن1400-ءشى جىلعا دەيىنگى كەزەڭ
ءار ۇلتتىڭ ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە قول جەتكىزۋ ادىستەرى ۇلتتىڭ بولاشاقتاعى جاعدايى مەن ورنىن انىقتايدى.
شامامەن 1400-ءشى جىلعا دەيىن كوشپەلى وركەنيەتتەر، جەر وڭدەۋشىلەرمەن سالىستارعاندا كولەمى جاعىنان ۇلكەن مەملەكەتتەردى قۇرا ءبىلدى. باسقا ەلدەرگە ءجيى شابۋىلدار جاسادى.
كوشپەندىلەر وتىرىقشى ەلدەردىڭ تەرريتوريالارىن باسىپ الىپ، باعىندىرا ءبىلدى. ال، وتىرىقشى ەلدەر كوشپەلى ەلدىڭ جەرىن ۇزاق ۋاقىت ۇستاي المادى جانە باسىپ الا المادى.
نەلىكتەن كوشپەندىلەر جاڭا ايماقتاردى باسىپ الۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا ۇتىمدىراق بولدى؟ نە سەبەپتى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت اعىمىنان سوڭ، وتىرىقشىلار وتىرعان ەكونوميكالىق تۇعىرناماسى تيىمدىرەك بولا باستادى؟ جاۋاپ قۇپياسى، شارۋاشىلىق ادىسىندە ساقتاۋلى.
1. كوشپەندىلەرمەن وتىرىقشى ەلدەردىڭ شارۋاشىلىق ادىستەرىندەگى نەگىزگى ايىرماشىلىقتار.
1.1. جەر وڭدەۋ مەن مالشارۋاشىلىعىنداعى ەر ازامات كۇشىنىڭ ورنى.
كوشپەلىلەردىڭ باستى قورەك كوزى ولاردىڭ وتارلارىنان الىنعان ەت پەن وزگە ازىق-تۇلىك بولدى. جىلقىلار مەن قويلاردى ءوسىپ ءوندىرۋ ءۇشىن قانشاما ەر ازامات كۇشى قاجەت؟ بۇل جۇمىستىڭ باسىم بولىگىمەن كامەلەتكە تولماعان بالالار نەمەسە سوعىسقا لايىق جاس مولشەرىنەن شىققان قارت ەر ادامدار نەمەسە ايەل شۇعىلدانا الادى. ياعني، كوشپەلى مەملەكەتتەردىڭ ەر ازاماتتارىنىڭ باسىم بولىگى سوعىسقا شاقىرىلسا، قالعان ايەلدەر، بالالار مەن قاريالار ازىقتىڭ باستى كوزى-مالدى ەش قيىندىقسىز باعا الادى. ناتيجەسىندە، ەر ازاماتتاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ سوعىسقا اتتانۋى، كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ تومەندەۋى مەن ۇلتتىڭ اشتان قىرىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرمايدى.
وتىرىقشىلاردىڭ جاعدايى مۇلدەم وزگەشە. سول ۋاقىتتاعى جەر وڭدەۋ تەحنولوگياسىنىڭ دامۋىمەن مىنانداي جاعداي قالىپتاستى. ازىقتىڭ باستى كوزى - جەردەگى ەڭبەكتەن وندىرىلگەن ونىمدەر بولدى. شارۋالار تاماق كولەمىن جەكە قولدانىسقا جەتكىلىكتى ەتىپ جانە ودان كىشكەنە كوبىرەك ءوندىردى. ازىقتىڭ ارتىق بولىگى قالاداعى قاجەت تاۋارلارعا ايىرباستالىپ، اسكەردى قوسا ەسەپتەگەندەگى مەملەكەتتى قارجىلاندىرۋعا قاجەتتى سالىق تولەۋگە جۇمسالدى. سايكەسىنشە، ەگەر وتىرىقشى حالىقتىڭ شارۋالارىنىڭ باسىم بولىگى اسكەرگە شاقىرىلسا، وندا قالعان شارۋالار حالىققا قاجەت ازىق كولەمىن لايىقتى مولشەردە وندىرە الماعاندىقتان حالىق اشارشىلىققا دۋشار بولدى.
شىعىندالعان ەر ازامات كۇشىن ايەل كۇشىمەن اۋىستىرۋعا بولا ما؟
كوپ جاعدايلاردا بۇل ايىرباس، ەگەر ول مۇمكىن بولعان جاعدايدا ءونىم كولەمىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى. ايەل ادام جەردى قاجەتتى تەرەڭدىكتە قازۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى، ال سول ءونىمدى جيناعان كۇندە ايەل جيناعان ءونىمنىڭ ۇلەس سالماعى ەر ازامات جينانعاننان اناعۇرلىم از بولادى.
مىسالمەن ايقىندايىق. قوعامدا 100 ادام ءومىر سۇرەدى، وسى قوعامدا بار تەحنولوگيالار جەر شارۋاشىلىعىنان 1,2 ءونىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 1 ءونىم - ءبىر ادامعا ءبىر جىل كولەمىندە جەتەتىن ورتاشا ازىق كولەمى. تۋىندايتىن سۇراق وسى قوعام اشتىقتى سەزىنبەۋى ءۇشىن قانشا ادامدى ازىق وندىرىسىندە ۇستاۋ قاجەت؟ ەسەپتەپ كورەيىك. جاۋاپ 100/1,2 -گە 83 ادام بولادى. ال قالعان 17-ءى ادام وندىرىستە، عىلىمدا، مەملەكەتىك جۇمىستا، ياعني ازىق-تۇلىك وندىرمەيتىن سالالاردا، تەك قانا تۇتىناتىن سالالاردا جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن.
كوشپەلىلەر قوعامىندا 100 ادام تۇرادى، ونىڭ 12-ءسى عانا مالدارىنان الاتىن ازىق كولەمىن قامتاماسىز ەتەدى.
ەندى كوشپەلى مەملەكەتتە 1 000 ادام تۇرادى، ال وتىرىقشى قوعامدا 5000 ادام تۇرادى دەپ ەلەستەتەيىك. وندا كوشپەلى مەملەكەت 1 000 * 88 (100 -12) 880 ادام اسكەرگە جىبەرە الادى، ال وتىرىقشى قوعام 5000 * 17 (100-83) 850 ادام اسكەرگە جىبەرە الادى. ياعني، حالىق سانى 5 ەسە ارتتىق بولسا دا، وتىرىقشىلار اسكەرى از بولدى.
1.2. نەگىزگى مال.
ءوندىرىس ءادىسى بويىنشا، جەر وڭدەۋ جۇك تارتۋشى بۇقالاردى نەمەسە مىقتى تۇلپارلاردى قاجەت ەتەدى. ول جانۋارلار ۇلكەن جىلدامدىقپەن جۇرە المايدى جانە ەرەكشە قورەكتەندىرۋدى قاجەت ەتەدى، وعان تەك ءبىر ءتۇرلى جەممەن عانا قورەكتەنۋ وتە قيىن.
شارۋاشىلىقتىڭ كوشپەلى ءادىسى وزگە مالدى قاجەت ەتەدى. الىس جەرلەرگە بارۋ ءۇشىن ولارعا جىلدام ءارى ءتوزىمدى مال كەرەك. ويتكەنى، كوشپەلى شارۋاشىلىق ۇزاق جانە ۇنەمى بولاتىن كوشۋدى جوسپارلايدى.
سايكەسىنشە، شارۋاشىلىق ءادىسى كوشپەلىلەرگە وتىرىقشىلارعا قاراعاندا تەز قوزعالاتىن اسكەردى يەلەنۋگە مۇمكىندىك بەردى. سەبەبى، سوعىستا اسكەردىڭ تەز قوزعالۋى ارقاشان ماڭىزدى مانگە يە، بۇل كوشپەلىلەرگە وتىرىقشىلارمەن قاقتىعىسقاندا تاعى ءبىر ارتىقشىلىق بەردى.
1.3. اۋماقتى ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگى
وتىرىقشىلارعا اسكەر ءۇشىن ازىق-تۇلىكتى تاسىمالداۋ كەرەك نەمەسە جاۋلاپ الىنعان اۋماقتاردا نان ءوسىرۋ قاجەت. كوشپەلىلەردە وتار مالدى اسكەرگە جاقىنىراق اكەلۋ عانا.
وتىرىقشىلار كوشپەلىلەردىڭ جاڭا اۋماقتارىن جاۋلاپ جانە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، بۇل اۋماقتاردا جەر شاراۋشىلىعىن قۇرۋ (جەر جارامدى بولسا) نەمەسە اۋماقتى ۇستاپ تۇراتىن گارنيزونعا تاماق اكەلۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك ەدى. ال كوشپەنلىلەرگە وتىرىقشىلاردىڭ اۋماقتارىن ۇستاپ قالۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ وتار مالدارىن اسكەرگە جاقىن ەتىپ اكەلسە بولدى. اۋماقتى جاۋلاپ الۋ مەن ۇستاپ قالۋداعى بۇل ايىرماشىلىق وتىرىقشىلاردىڭ ەكونوميكالىق نەگىزىنە قوسىمشا اۋىرتپالىق سالىپ وتىردى.
1.4. جەر يەلەرى مەن مالشىلاردىڭ اسكەري دايىندىعى
كوشپەلىلەردىڭ شارۋاشىلىق ءادىسى ولاردىڭ ەر ازاماتتارىنا اسكەري دايىندىققا كوبىرەك بوس ۋاقىت بەردى. سوندىقتان كوشپەلىلەردىڭ اسكەرگە دايىندىعى وتىرىقشىلارعا قاراعاندا وزىق ۇلگىدە بولدى.
كوشپەلى مەملەكەتتەردىڭ وتىرىقشىلارعا قاراعاندا ارتىقشىلىقتارىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى وسىندا.
قازاقستان شامامەن 1400 جىلدان رەسەيگە باعىنعانعا دەيىن.
وسىدان سوڭ بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر بولىپ، كوشپەلى مەملەكەتتەر وتىرىقشىلار مەن قاقتىعىسىندا ولاردى جەڭۋگە دەگەن تەوريالىق مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. كوشپەلى مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قاشان توقتاتىپ، وزدىگىنەن نەمەسە جاۋلانىپ الىنعاننان كەيىن وتىرىقشى مەملەكەتتەرگە اينالادى دەگەن كەزەڭدىك سۇراق پايدا بولدى.
كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشىلار الدىنداعى مىڭجىلدىق اسكەري ارتىقشىلىعىنان ايىرعان بۇل قانداي وزگەرىس بولعان؟ بۇل وزگەرىستەر تەحنولوگيالار دەپ اتالادى. انىعىراق ايتقاندا تەحنولوگيالىق سەكىرىس.
وتىرىقشىلاردىڭ قالالارىندا جيناقتالعان، ۇرىقتانعان ءوندىرىس ادام ەڭبەگىنىڭ بارلىق بەلگىلى قۇرالدارىن جەتىلدىرۋدى توقتاتپادى. ولاردىڭ ءوندىرىسى جەر تەحنولوگيالارى مەن قۇرالداردى جەتىلدىرىلگەن كەزەڭ دە جەتتى، ءبىر شارۋا كوبىرەك ازىق وندىرۋگە مۇمكىندىك الدى، جانە ولار اتىس قارۋىن ويلاپ تاپتى. ءدال وسى كەزەڭنەن باستاپ كوشپەلى ءتۇردىڭ جەڭىلۋ سۇراعى جانە ونىڭ وتىرىقشىلىقپەن ايىرباستالۋى تەك ۋاقىت ەنشىسىندە بولدى.
كوشپەلىلەر الەمىنىڭ ەليتاسى اراسىندا بىرلىك پەن قاجەتتى تۇپكى وزگەرىستەردى ياعني وتىرىقشىلىققا سىرتقى ارالاسۋ ارقىلى ەمەس، ۇلت كۇشىمەن كوشىرەتىن، قابىلەتتى كوشباسشى بولمادى. سوندىقتان كوشپەلى مەملەكەتتەر، وتىرىقشىلارمەن جاۋلانىپ الىنۋى ەرتە مە، كەش پە بولار ەدى. ءسويتىپ تەحنولوگيالىق دامىعان وتىرىقشى مەملەكەتتەر كوشپەلى مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىن وزدەرىنە كۇشپەن قاراتىپ الدى. سول سەبەپتەن دە قازاقستان يرانعا ەمەس، رەسەيگە تاۋەلدى بولىپ قالدى.
قازاقستان رەسەيگە باعىنىشتى بولۋ كەزەڭىنەن باستاپ كوشپەلى شارۋاشىلىق سالتىنان وتىرىقشى شارۋاشىلىققا ءوتۋ كەزەڭى. شامامەن 1933 ج.
كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ باسىم مولشەردە ساقتالۋى ءوندىرىس پەن ول ءوندىرىستىڭ قوعامدىق ومىرمەن بايلانىستى سالالارىندا ۇلتقا كەرەكتى ءبىلىم الۋىن مۇمكىن قىلمادى.
قازاقستان 1933 جىلدان باستاپ 1953 جىلعا دەيىن.
كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ كۇشپەن وتىرىقشىلىققا ءوتۋى كەلەسىدەي تۇسىندىرىلەدى. وتىرىقشىنىڭ ءوندىرۋ قىزمەتى كوشپەلىگە قاراعاندا كوبىرەك، باسقا سوزبەن ايتقاندا قوعامعا پايدالى تاۋاردى وتىرىقشى جۇمىسشى كوبىرەك وندىرەدى. سوندىقتان كسرو ۇكىمەتى كوشپەلى حالىقتاردى كۇشپەن وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. سوسىن ولاردى كەڭەستىك ءوندىرىستى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋ مەن ەكسپورتقا شىعارىلاتىن ناندى وسىرۋگە پايدالاندى. ۇلتتىڭ باسىم بولىگى جەر شارۋاشىلىعى جايلى ءبىلىم الدى. ولار وتىرىقشى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن قالاي ءوسىرۋ مەن قالاي وڭدەۋدى، قالاي ساقتاۋدى ۇيرەندى. ۇلت بۇرىن وزىندە بولماعان ءبىلىم قورىن الادى. قازاقتاردىڭ كەلەسى ۇرپاقتارى جەر شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن وڭدەۋ شەبەرلىگىن تولىق قابىلداپ، ولاردىڭ جەردەگى جۇمىس تيىمدىلىگى وتىرىقشى ۇلتتاردىڭ جۇمىس تيىمدىلىگىنەن كەم تۇسپەدى. ءوندىرىس سالاسىندا كوپ ءبىلىمى بار ۇلت وكىلدەرى پايدا بولا باستايدى، ولار: ق.ساتباەۆ، د. قوناەۆ جانە ت.ب. بىراق، حالىقتىڭ باسىم بولىگى وندىرىستەگى بىلىمنەن ءالى بەيحابار بولدى.
قازاقستان 1953 جىلدان 1991 جىلعا دەيىن
بۇل كەزەڭنىڭ مىناداي مىندەتتەرى بولدى:
1. اۋىل شارۋاشىلىعى، تاۋار ءوندىرىسىنىڭ كوتەرىلۋى.
بۇل كەزەڭ تاۋار وندىرە الاتىن جانە سول سالانى وركەندەتە الاتىن ءبىلىمى بار ەڭبەك قولدارنىڭ كوبەيۋىن تالاپ ەتتى. ياعني، تەك جەكە قولدانىس ءۇشىن عانا ءوندىرۋ ەمەس، ول تاۋاردى ايىرباستاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. جەر وڭدەۋ شارۋاشىلىعىنان كەلگەن كوشپەلىلەردىڭ العاشقى ۇرپاعى تيىمدىلىگى جاعىنان وتىرىقشىلاردان ارتتا بولدى. جانە ولاردىڭ سانى، كۇشپەن جەر شارۋاشىلىعىنا اۋىستىرعاننان كەيىن ازايىپ قالدى. ەڭبەككە جارامدى ءبىلىمدى جەرگىلىكتى جۇمىس قولى جەتىسپەگەندىكتەن كسرو ۇكىمەتى قىسقا مەرزىمدە استىق پەن وزگە دە ءوندىرىس سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن مامانداردى وزگە رەسپۋبليكالاردان جەر اۋدارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل قادام استىقتى وڭىرلەردەگى قونىس اۋدارعان حالىقتىڭ جەرگىلىكتى حالىققا قاراعاندا كوبەيۋىنە اكەلدى -سولتۇستىك جانە شىعىس قازاقستاندا.
2. بۇكىل كەڭەستىك ءوندىرىس كولەمىندە قازاقستاننىڭ تابيعي قورلارىن پايدالانۋ.
وندىرىستە ۇلتتىق ينجەنەرلىك كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن، كسرو ۇكىمەتى كسرو-نىڭ ءوندىرىس بازاسى جاقسى دامىعان ايماقتاردان رەسەيدەن، ۋكراينادان، بەلورۋسسيادان مامانداردى اكەلۋگە شەشىم قابىلدادى. سايكەسىنشە، قالىپتاسا باستاعان قازاقستاننىڭ جاڭا ءوندىرىس قالا ورتالىقتارىندا كسرو-نىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن كەلگەن جەر اۋدارۋشىلاردىڭ سانى ارتتى. سول ۋاقىتتا قازاقتاردى ءوندىرىس ماماندىقتارىنا وقىتۋ ءجۇرىپ جاتتى. ۇلت بۇرىن وزىندە بولماعان جاڭا ءبىلىم قورىن جيناي باستايدى. ءوندىرۋشى سالالاردا جۇمىسشىلاردىڭ سىنىپتالۋى ماشينا جاساۋ سالاسىنداعى جۇمىسشىلارمەن سالىستىرعاندا جوعارىراق بولدى. سەبەبى ۇشاق جاساۋ مۇناي وندىرۋگە قاراعاندا كوبىرەك ءبىلىم قاجەت ەتەدى. سوندىقتاندا قازاقتاردىڭ سانى ماشينا جاساۋدا ەمەس، ءوندىرۋشى سالادا ارتتى. كوڭىل اۋداراتىن جاي، بۇل ۇلتتىڭ «اقىماقتىعىنان» ەمەس، قاراپايىم ءومىر زاڭى. بالاعا ماتەماتيكا مەن فيزيكانىڭ قاراپايىم نەگىزگى بىلىمدەرىن بەرمەي تۇرىپ، بىردەن ماتەريالدار قاقتىعىسىن (ساپروماتتى) شەش دەمەيدى. ۇلت بىرتىندەپ ءبىلىم قورىن تولتىرىپ مەڭگەرە باستايدى.
3. كسرو-نىڭ جالپى سۇرانىستارىمەن قازاقستاننىڭ ماشينا جاساۋ ونىمدەرىنە سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قازاقستانداعى ماشينا جاساۋ كاسىپورىنداردى قالىپتاستىرۋ.
ماشينا جاساۋدا جوعارى ءبىلىم قاجەت بولعاندىقتان، ماشينا جاساۋ كاسىپورىندارى بار قالالاردا، كسرو-نىڭ وزگە وڭىرلەرىنەن اكەلىنگەن وزگە حالىقتىڭ ورنالاسۋى باسىم بولدى. بىراق قازاقتاردى دايىنداۋ جانە ماشينا جاساۋداعى ءبىلىمدى ولارعا بەرۋ ۇزدىكسىز جالعاسىپ جاتى، ويتكەنى كوپ ءبىلىم قورىن جەتكىزۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت قاجەت ەدى. ەرتە مە كەش پە، ماشينا جاساۋداعى بىلىمگە يە قازاقتاردىڭ سانى قالالارداعى ەتنيكالىق توپتاردىڭ پايىزدىق ۇلەسىن وزگەرتۋگە جەتكىلىكتى بولار ەدى.
بۇنداي جاعداي ۆەنگريادا، لاتۆيادا، چەحيادا دا بولدى. اۋەلى ولاردىڭ، قالالارىندا نەمىس ۇلتتارىنىڭ سانى ارتتى، ال كەيىن وندىرىستە جەرگىلىكتى حالىق كادرلارى نەمىستەردى الماستىردى.
قويىلعان ساۋال بويىنشا ي.ۆ.ءستاليننىڭ تسيتاتاسى:
ء"سوزسىز، ۋكرايندىق پرولەتارياتىنىڭ قۇرامى ۋكراينانىڭ ءونىدىرىسىنىڭ دامۋىمەن اۋىساتىن بولادى جانە دە وندىرىسكە اۋىلدىق جەرلەردەن ۋكرايندىق جۇمىسشىلاردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ سانى ارتادى. لاتۆيا مەن ۆەنگرياداعى بار نەمىستەر ماديارلانا جانە لاتىشتانا باستاعانداي، ۋكرايندىق پرولەتارياتتىڭ قۇرامى دا ۋكراينيزاتسيالاناتىن بولادى. بىراق بۇل ءۇردىس ۇزاق مەرزىمدى، ستيحيالىق تابيعي ءارى جاراتىندى بولادى».
http://petrograd.biz/stalin/8-6.php
كسرو-نىڭ ساقتالڭان كۇنىنىڭ وزىندە، قازاقتار ەرتە مە كەش پە، قالالاردا كوبەيە باستايتىن ەدى. سەبەبى ۇلتتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنان وندىرىسكە اعىلۋ ءۇردىسىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون.
|
جىلى |
1937 |
1939 |
1959 |
1970 |
1979 |
1989 |
|
قازاقتار |
2,181,520 |
2,307,000 |
2,787,000 |
4,234,000 |
5,289,000 |
6,535,000 |
|
ورىستار |
1,917,623 |
2,447,000 |
3,972,000 |
5,522,000 |
5,991,000 |
6,228,000 |
|
ۋكرايندىقتار |
549,859 |
656,000 |
761,000 |
933,000 |
898,000 |
896,000 |
|
نەمىستەر |
80,568 |
92,000 |
660,000 |
858,000 |
900,000 |
958,000 |
|
بەلورۋستار |
0 |
31,000 |
107,000 |
198,000 |
181,000 |
183,000 |
|
ەۋروپالىقتار |
2,548,050 |
3,226,000 |
5,500,000 |
7,511,000 |
7,970,000 |
8,265,000 |
|
حالىقتىڭ ءوسىم جىلدامدىعى |
|
|
|
|
|
|
|
قازاقتار |
|
5.75% |
20.81% |
51.92% |
24.92% |
23.56% |
|
ورىستار |
|
27.61% |
62.32% |
39.02% |
8.49% |
3.96% |
|
ەۋروپالىقتار |
|
26.61% |
70.49% |
36.56% |
6.11% |
3.70% |
|
قازاقتاردىڭ ورىستاردان اسىپ ءتۇسۋى |
|
0.21 |
0.33 |
1.33 |
2.93 |
5.96 |
|
جالپى ەۆروپالىقتاردان |
|
0.22 |
0.30 |
1.42 |
4.08 |
6.36 |
ياعني، 1970 جىلدان باستاپ قازاقتار سانىنىڭ ءوسۋى، ورىستاردىڭ جانە جالپى ەۋروپالىقتاردىڭ ءوسۋ سانىنان اسىپ ءتۇستى. ال 1989 جىلى قازاقتار سانىنىڭ ءوسۋى ورىستار مەن جالپى ەۆروپالىقتاردىڭ وسۋىمەن سالىستىرعاندا 6 ەسە اسىپ كوبەيدى.
ەندى قالالىق حالىقتىڭ جىل سايىن ءوسۋ قارقىنىن قاراستىرايىق. ويتكەنى ەگەر كسرو ءارى قاراي ءوز قىزمەتىن جالعاستىرا بەرسە قازاقتار قالادا كوپشىلىك بولىگىن قۇراماس ەدى دەگەن وي پىكىر قالىپتاسقان.
|
جىلى |
1970 |
1979 |
1989 |
1999 |
|
قالاداعى بار حالىق |
6,582,924 |
7,912,466 |
9,182,636 |
8,377,303 |
|
سونىڭ ىشىندە قازاقتار |
1,132,473 |
1,656,390 |
2,488,903 |
3,615,519 |
|
ءوسۋ قارقىنى |
|
46% |
50% |
45% |
|
ورىستار |
3,833,615 |
4,445,482 |
4,668,979 |
3,443,646 |
|
ءوسۋ/ازايۋ قارقىنى |
|
16% |
5% |
-26% |
|
ۋكرايندىقتار |
502,300 |
541,604 |
564,987 |
339,145 |
|
نەمىستەر |
348,448 |
407,580 |
461,423 |
181,612 |
|
بەلورۋستار |
95,702 |
101,253 |
107,901 |
65,141 |
|
ەۋروپالىقتار |
333,637 |
383,621 |
432,567 |
324,820 |
|
باسقا ۇلتتار |
336,749 |
376,536 |
457,876 |
407,420 |
كورسەتىلگەن دەرەكتەر قازاقتاردىڭ ءوسۋ قارقىنى، ورىس حالقىنىڭ ءوسۋ قارقىنا قاراعاندا، 1979 جىلى 3 ەسە، ال 1989 جىلى 10 ەسە ارتىق بولعانىن كورسەتەدى.
سايكەسىنشە، قازاقتاردىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىن ەرتە مە كەش پە ءوندىرىس پەن ينجەنەرلىك ىستە اۋىستىراتىنى انىق بولا باستايدى.
سالىستىرۋ ءۇشىن تاۋەلسىز قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانىنىڭ ءوسۋ جىلدامدىعىن كەلتىرەيىك
|
جىلى |
1989 |
1999 |
2001 |
2006 |
2007 |
|
قازاقتار |
6,535,000 |
7,985,000 |
8,167,000 |
8,913,000 |
9,109,000 |
|
حالىقتىڭ ءوسۋ جىلدامدىعى |
|
|
|
|
|
|
قازاقتار |
23.56% |
22.19% |
2.28% |
9.13% |
2.21% |
كورىپ تۇرعانىمىزداي، 2007 جىلى قازاقتاردىڭ ءوسۋ جىلدامدىعى 1989 جىلعا قاراعاندا 10 ەسە از بولعان. بۇعان سەبەپ رەسەي دە، ورىستار دا ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. بۇعان سەبەپ: ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وسال ەكونوميكالىق نەگىزى.
قازاقستان 1991 جىلدان 2010 جىلعا دەيىن
ەكونوميكالىق نەگىزدىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى ءبىز ۇلت وزىنە قاجەتتىلىگىن وتەيتىن ونىمدەردى ءوز ەلىنىڭ زاۋىتتارىندا وزدەرى قامتاماسىز ەتكەن سوتسياليزمنەن، وزىندىك ءوندىرىس ۇلتتىڭ تاۋارعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ تەك 10%- دان 30 %-ىن قامتاماسىز ەتەتىن فەودالدىق-بۋرجۋازيالىق (مونارحيالىق كاپيتال) جۇيەسىنە كوشىپ، ۇلت ءبىلىمىن جوعالتا باستادىق.
1. ءبىز ەنەرگيالىق بلوكتاردى جاساۋدى، اتوم كومبيناتتارىن، جولداردى، جىلۋ جانە ەلەكتر جولداردى، تەمىر جولداردى، جوعارى تاۋارلى ءوندىرىستى اۋىل شارۋاشىلىعىندا كالاي قامتاماسىز ەتۋ كەرەك ەكەندىگىن جانە ت.ب. نارسەلەردى بىلدىك.
ەندى ءبىز ءوندىرىستى كۇيرەتتىك، سوعان وراي، ۇلت وزىندە بولعان بىلىمنەن ايىرىلا باستادى. ال اۋىلدان كەلىپ، وندىرىستىك كاسىپورىنداردان كەلەسى دەڭگەيدەگى ءبىلىم الىپ دامۋدىڭ جوعارى ساتىسىنا وتكەن ۇلتتىڭ ءبىر بولىگى، قالاعا كەلىپ ءوندىرىس تاپپاي، سول ءبىلىم دەڭگەيىمەن قالا بەردى. وسىلايشا، بىرتىندەپ ءبىلىمنىڭ سارقىلۋى ءجۇردى. وسى پروتسەسس سلاۆياندىقتاردىڭ جوقتىعانان ەمەس، ءوندىرىستىڭ جوقتىعىنان پايدا بولدى. سلاۆيانداردىڭ جەتكىلىكتى حالىق سانى بار رەسەيدە دە ءدال وسى ءۇردىس بايقالادى.
مۇندا ۇستاناتىن قاعيدا - قازىرگى ۇلتتان پوەزداردى، ۇشاقتاردى، ەلەكتروستانتسيالاردى، تەلەديدارلاردى، اۆتوماشينالاردى جانە ت.ب. ويلاپ تابۋ ءۇشىن ءبىلىمدى قازىرگى ەكونوميكالىق نەگىز قاجەت ەتپەيدى.
بىرەۋدە بۇل ءبىلىم كەزدەيسوق بار بولسا دا، ول ونى بۇل جەردە قولدانا المايدى، سوندىقتان ول دەگراداتسياعا ۇشىرايدى (قولدانىستا جوق ءبىلىم ەرتە مە كەش پە جوعالادى) نەمەسە ونىڭ بىلىمدەرىن تاجىريبەدە جۇزەگە اسىراتىن ەلدەرگە كەتىپ قالادى.
بۇگىنگى تاڭداعى قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى قاجەتتىلىكتەرىنە قىزمەت ەتۋى
ءيا، قازاق ءتىلى كوشپەلىلەردىڭ ءتىلى رەتىندە قالىپتاستى. بىراق بۇل دەگەنىمىز - قازاق ءتىلى ءوندىرىس پەن عىلىمدا قولدانىس تابا الادى دەگەن ماعىنا ەمەس.
مىسالى، ورىس تىلىندەگى شەتەل سوزدەرىنىڭ سوزدىگىندە 25 000 اسا ءسوز بار. ورىس تىلىندەگى ۇلكەن ءبىلىم قورى ينجەنەريادا، قارجى سالاسىندا، اۆياتسيادا جانە ت.ب. وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردەن قالىپتاسقان، ويتكەنى ونىڭ ورىس تىلىندە بالاماسى تابىلماعان. بىراق بۇل ورىس ينجەنەرلەرىنە، ءتىلدىڭ العاشىندا يكەمسىزدىگىنە قاراماستان ءوز تىلدەرىندە جاڭالىقتار مەن اشىلۋلار جاساۋىنا كەدەرگى بولعان جوق. ەگەر ءتىلدىڭ تۇپكى نۇسقاسىندا، شەتەل تىلىندەگى ءسوزدىڭ بالاماسى ءدال تابىلماسا، ءتىلدىڭ يكەمسىزدىگى تۋرالى اڭگىمە ايتاتىن ادامدار بار. ولار قاتەلەسەدى. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىلىمنىڭ جاڭا سالالارىندا بارلىق جاڭالىقتاردى تەك ءبىر ءوزى عانا جاساعان ۇلت جوق. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءتۇرلى سالالاردا ءتۇرلى اشىلۋلار جاسايدى. بۇل جاڭا بىلىمدەگى سوزدەردى تەز قابىلداي الاتىن جانە سول سوزدەردى ءوز تىلىنە بەيىمدەپ، ونى ءوز ۇلتىنىڭ اراسىندا تاراتىپ، ۇلتتىق شارۋاشىلىعىندا قولدانىسقا ەنگىزگەن ۇلت وزىنە كوبىرەك پايدا الادى. قولدانىسقا ەنگىزۋ نە عۇرلىم تەز جانە جەڭىل بولعان سايىن، بۇل ءۇردىس وڭاي ءجۇرىپ، بۇل ءتىلدىڭ قولدانىلۋ شەكاراسى كەڭەيەدى.
ءتىلدىڭ عۇمىر كەشۋى، سول ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق نەگىزى ساقتالعانعا دەيىن بولاتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. ەگەر ءتىلىدىڭ گرامماتيكالىق نەگىزىن ساقتاپ قالىپ، وعان كوپتەگەن شەتەل سوزدەرىن ەنگىزسە، وندا ءتىل ولمەيدى جانە ول كۇشتىرەك ءارى باسەكەگە قابىلەتتى بولادى.
بۇگىنگى تاڭداعى قازاق ءتىلىنىڭ باستى ماسەلەلەرى:
1. ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى
2. جاڭالىق اشۋشى، ويلانۋشى، ءوز ءبىلىمىن كەلەسى ۇرپاققا بەرۋشى، سول ءبىلىمىن تاجىريبەدە قازاق تىلىندە قولداناتىن، ءتىلدى الىپ جۇرۋشىلەردىڭ اراسىندا جوقتىعى.
بۇل ەكى ماسەلە بىلاي شەشىلەدى.
ءبىرىنشى - ەكونوميكا، ساياسات، فيلوسوفيا، گەوگرافيا، بيولوگيا، مەديتسينا جانە ت.ب. سالالارداعى ماڭىزدى ەڭبەكتەردى ساپالى قازاق تىلىنە اۋدارۋ. سەبەبى بۇگىنگى تاڭدا، ەگەر ادام تەك قازاق ءتىلىن مەڭگەرسە، ول بۇل تىلدە نەمىسكە، امەركاندىققا نەمەسە فرانتسۋزعا سايكەس ءبىلىم دەڭگەيىن الا المايدى. سول سەبەپتەن تەك قازاق ءتىلىن بىلەتىن قازاق وعان قاجەت ءبىلىم دەڭگەيى بار وزگە تىلدەردى مەڭگەرۋگە ءماجبۇر. مۇندا، ءسوزسىز، بۇل ەڭبەكتەردىڭ اۋدارماسىن جۇزەگە اسىرۋشى ادامدار سول تاقىرىپتى تۇسىنەتىن ادامدار بولۋى قاجەت. مەحانيكالىق اۋدارما ماسەلەنى شەشپەيدى، ول تەك جۇمىس سۇلباسىن تۋدىرادى.
ەكىنشى - كوپ مولشەردە تەك اۋىلداردى قامتيتىن جانە ءار جىلى 9 سىنىپتان باستاپ وقۋشىلاردى شەتەلگە وقۋعا جىبەرەتىن جالپى مەملەكەتتىك باعدارلاما قاجەت.
ءبىرىنشى جىلى ولار سول ورتادا ءتىل مەڭگەرەدى دە شۆەيتسارياداعى، جاپونياداعى، گەرمانياداعى مەكتەپتەردى بىتىرگەن سوڭ، سول ەلدىڭ جوو - نا تۇسەدى. بىراق تەك ەكى سالاداعى ماماندىقتاعا: ينجەنەرلىك جانە مەديتسينالىق ىستە. شىنىندا ەشنارسە جاساي المايتىن ماركەتولوگتار نەمەسە مەنەدجەرلەر بىزگە قاجەت ەمەس. ارينە كەتكەن 100 وقۋشىلاردىڭ اراسىنان - ءبىر بولىگى ەلگە قايتپايدى، ءبىر بولىگى ەمتيحاننان قۇلاپ، ءبىر بولىگى ىشكىلىككە سالىنىپ كەتەدى. بىراق، ەلگە مامان بولىپ قايتىپ كەلەتىندەرى دە بولادى. بۇل ۇلتتىق عىلىمي-ينجەنەرلىك مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاماسى بولادى.
ولاردىڭ العاشقى اعىمى 6-7 جىلدان كەلگەن كەزگە تامان، ءبىز وندىرىستىك نەگىزدى جاڭادان جاساپ دايىنداپ قويۋىمىز كەرەك. ايپەسە، كەلگەن ماماندار بىلىمدەرىن جوعالتادى ء(بىلىمىن قولدانباعاندىقتان) نە ەلدەن كەتەدى.
ەگەر جىبەرىلەتىن وقۋشىلار سانى كوپ بولسا، جىلىنا 10-15 مىڭ وقۋشى، وندا 7 جىلدان سوڭ ءبىزدىڭ ەل قازاق تىلىندە جانە ولار مەكەندەگەن ەلدىڭ تىلىندە ويلاپ تاجىريبە جاسايتىن 15 مىڭ ينجەنەرلەر مەن دارىگەرلەرگە يە بولادى.
ال، ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا بولىنۋدەن قاشۋ ءۇشىن، جىبەرەردە، قازاق ءتىلىن ەركىن بىلۋىنەن ەمتيحان وتكىزۋ قاجەت. سوندا وزگە ۇلتتىڭ اتا-انالارى، ءوز بالالارىن شەتەلگە وقۋعا جىبەرۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قازاق تىلىنە بالالارىن ۇيرەتەدى.
«دانا جول ىنتالى توبى»
«اباي-اقپارات»
