قازاقستانداعى مونارحيالىق كاپيتال جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋتسياسى (باسى)
تومەندەگى تالداۋ، قازىرگى كەزدەگى قازاقستاندا قالىپتاسقان ساياسي - ەكونوميكالىق احۋالعا قاتىستى «دانا جول ىنتالى توبىنىڭ» كوزقاراسى. ونىڭ سەبەپتەرى مەن قۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى، جانە دە وسى جۇيەنىڭ بولاشاق ەۆوليۋتسياسى مەن ونىڭ نەمەن اياقتالاتىنى تۋرالى بايانداۋ.
بۇل كوزقاراس: بىرىنشىدەن، اعىلشىن ەكونوميسى داۆيد ريكاردو باستاپ، كەيىننەن كارل ماركسپەن جالعاستىرىلىپ، اياقتاعان «ەڭبەك تەورياسىنىڭ قۇنىنا»; ەكىنشىدەن، گەگەل مەن ماركستىڭ «ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمىنە» جۇگىنەدى.
الدىمەن مىنا تۇسىنىكتەردىڭ مانىنە ۇڭىلەيىك:
1. كەز-كەلگەن مەملەكەتتىك نەمەسە قوعامدىق قۇرىلىم قوعامعا نەمەسە مەملەكەتكە قاجەتتى بارلىق تاۋارلار مەن قىزمەت ءتۇرىن جاساۋ تاسىلىنە نەگىزدەلەدى.
2. كەز-كەلگەن يدەيالار مەن تۇسىنىكتەر ءبىزدىڭ الەمنىڭ قوعامدىق زاڭدارى مەن فيزيكالىق بىلىمدەرىنىڭ تەرەڭدىگىمەن انىقتالادى.
قوعامنىڭ قورشاعان ورتا تۋرالى تۇسىنىگى، مادەني دەڭگەيى، يدەيالارى، ساياسي قۇرىلىمى جانە ت.ب. قانداي بولسا، قوعامدى قورشاعان بارلىق ماتەريالدىق يگىلىگىن الۋ ءتاسىلى سونداي بولادى. (قوعام قولداناتىن تاۋارلار ۇشاقتار، مەديتسينا سالاسى، قاجەتتى تۇتىنۋ تاۋارلارى، جانارماي، ەنەرگەتيكا، ءبىلىم، ترانسپورت، ت.ب.).
تومەندەگى تالداۋ، قازىرگى كەزدەگى قازاقستاندا قالىپتاسقان ساياسي - ەكونوميكالىق احۋالعا قاتىستى «دانا جول ىنتالى توبىنىڭ» كوزقاراسى. ونىڭ سەبەپتەرى مەن قۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى، جانە دە وسى جۇيەنىڭ بولاشاق ەۆوليۋتسياسى مەن ونىڭ نەمەن اياقتالاتىنى تۋرالى بايانداۋ.
بۇل كوزقاراس: بىرىنشىدەن، اعىلشىن ەكونوميسى داۆيد ريكاردو باستاپ، كەيىننەن كارل ماركسپەن جالعاستىرىلىپ، اياقتاعان «ەڭبەك تەورياسىنىڭ قۇنىنا»; ەكىنشىدەن، گەگەل مەن ماركستىڭ «ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمىنە» جۇگىنەدى.
الدىمەن مىنا تۇسىنىكتەردىڭ مانىنە ۇڭىلەيىك:
1. كەز-كەلگەن مەملەكەتتىك نەمەسە قوعامدىق قۇرىلىم قوعامعا نەمەسە مەملەكەتكە قاجەتتى بارلىق تاۋارلار مەن قىزمەت ءتۇرىن جاساۋ تاسىلىنە نەگىزدەلەدى.
2. كەز-كەلگەن يدەيالار مەن تۇسىنىكتەر ءبىزدىڭ الەمنىڭ قوعامدىق زاڭدارى مەن فيزيكالىق بىلىمدەرىنىڭ تەرەڭدىگىمەن انىقتالادى.
قوعامنىڭ قورشاعان ورتا تۋرالى تۇسىنىگى، مادەني دەڭگەيى، يدەيالارى، ساياسي قۇرىلىمى جانە ت.ب. قانداي بولسا، قوعامدى قورشاعان بارلىق ماتەريالدىق يگىلىگىن الۋ ءتاسىلى سونداي بولادى. (قوعام قولداناتىن تاۋارلار ۇشاقتار، مەديتسينا سالاسى، قاجەتتى تۇتىنۋ تاۋارلارى، جانارماي، ەنەرگەتيكا، ءبىلىم، ترانسپورت، ت.ب.).
وسى ۇشاقتاردى قۇراستىرىپ وتىرعان قوعام ءوزىنىڭ مۇشەلەرىنەن اەروديناميكالىق زاڭدىلىقتاردى، مەحانيكا مەن ينجەنەرلىك ءبىلىمدى مەڭگەرۋىن تالاپ ەتەدى جانە ول ءبىلىمدى ودان ءارى دامىتىپ جالعاستىراتىن ادامداردى ءوسىرىپ وتىرادى. ساكەسىنشە، بۇل قوعامدا سول ءۇشىن بەيىمدەلگەن مەكتەپ جانە جوو باعدارلامالارى بولادى. بۇل قوعامداعى ادامداردىڭ كوبىسى جوعارعى ءبىلىمدى بولادى. وسىنداي قوعام ساياسي، يدەيالىق جانە مادەني تۇرعىدان، ونداي ءبىلىمدى قاجەت ەتپەيتىن قوعامنان قاتتى ەرەكشەلەنەدى.
ەكىنشى، ۇشاقتاردى قۇراستىرماي ولاردى شيكىزاتقا ايىرباستاپ وتىرعان قوعام، ءوزىنىڭ مۇشەلەرىنەن اەروديناميكالىق، مەحانيكالىق جانە ينجەنەرلىك ءبىلىمدى تالاپ ەتپەيدى. ويتكەنى، ولارعا ول ءبىلىمنىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان ولاردىڭ مەكتەپ جانە جوو باعدارلامالارى ءبىرىنشى قوعامعا قاراعاندا تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. سايكەسىنشە، مادەني جاعىنان ەكىنشى قوعام ءبىرىنشى قوعامنان الدە قايدا تومەن بولادى.
وسى اتالعان ەكى قوعام قۇرىلىمنىڭ ەرەكشەلىگىنىڭ نەگىزى، ءدىل ەرەكشەلىگىندە، نەمەسە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىندە، جاعراپيالىق نە راسسالىق ەرەكشەلىكتەرىندە ەمەس، ول ءار ۇلت ءوزىن-ءوزى ونى قورشاعان بارلىق يگىلىگىمەن قامتاماسىز ەتەتىن تاسىلىندە جاتىر.
3. بۇگىنگى تاڭداعى كەز-كەلگەن قوعام تاپتاردان قۇرالادى. بۇل تاپتار بەلگىلى ءبىر ولشەمدەرمەن انىقتالادى. ولار:
1. نەگىزگى تابىستى الۋ كوزى بويىنشا;
2. بۇكىل قوعاممەن دايىندالعان ءونىمدى بولۋدەگى تاپتاردىڭ ورنى بويىنشا;
3. ءاربىر قوعامدا بيلەۋشى تاپتىڭ بولارى زاڭدىلىق. بيلەۋشى تاپ بۇل - قوعامنىڭ وزگە تاپتارىمەن سالىستىرعاندa زاڭ شىعارۋ جانە قۇقىقتا قولدانىلاتىن تاجىريبەدەن ەكونوميكالىق پايدانى كوپ مولشەردە الاتىن تاپ.
4. ءاربىر بيلەۋشى تاپ زاڭداردى قابىلدايدى جانە وزدەرىنىڭ قىزىعۋشىلىقتارىنا وراي ەكونوميكالىق ساياساتتى جۇرگىزەدى.
5. بيلەۋشى تاپتاردىڭ قولىنداعى بيلىكتىڭ ەكىنشى ءبىر تاپقا اۋىسۋى - بيلىكتەگى توڭكەرىس دەپ اتالادى.
توڭكەرىس وكتەمدىك ارەكەت تۇرىندە بولۋى مۇمكىن.
1. مۇنداي توڭكەرىستەر بيلەۋشى تاپ قوعامنىڭ كوپ بولىگىن كەدەيلەندىرۋ جانە ۇلتتىڭ بار بايلىعىن ءوز قولىنا شوعىرلاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەندە باستالادى.
2. بيلەۋشى تاپتىڭ وسىنداي ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ جالعاسۋى سول قوعامنىڭ جاھاندىق باسەكەدە كۇرەسۋىندە وزگە ۇلتتاردان جەڭىلىس تاۋىپ، ءوز اۋماعىنان ايرىلۋعا جانە جاۋلاپ الۋشى مەملەكەتكە باعىنۋىنا اپارىپ سوعادى. اتالمىش جاعدايدا، بيلەۋشى تاپ ءوز قارسىلاسىن باسقا تاپتىڭ ىشىندە تابادى. قارسىلاس تاپتىڭ قاجەتتى قورى مەن باسقارۋ قابىلەتى بار جانە ول تاپ ۇلت قىزىعۋشىلىعىن بەينەلەي وتىرىپ، حالىقتى قۇرتاتىن ساياساتقا قارسى شىعىپ، بيلىكتى تارتىپ الادى.
فرانتسۋز توڭكەرىسى، اعىلشىن، ورىس، نەمىس، قىرعىز توكەرىستەرى وسىعان مىسال بولا الادى.
توڭكەرىس وكتەمدىك ارەكەت تۇرىندە بولماۋى مۇمكىن.
ەگەر:
1. بيلەۋشى تاپ اعىمداعى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ اياعى قوعامنىڭ كوپ بولىگىنىڭ كەدەيلەنۋىنە اكەلىپ سوعاتىنىن جانە بۇكىل بايلىق ءبىر عانا بيلەۋشى تاپقا شوعىرلاناتىنىمەن، نەمەسە اتالعان قوعامنىڭ وزگە ۇلتتارمەن جاھاندىق باسەكەدە جاۋلاپ الۋشى مەملەكەتكە باعىناتىنىمەن، ءسويتىپ، ناتيجەسىندە جەڭىلىس تاباتىنىن تۇسىنەدى. ونداي جاعدايدا، بيلەۋشى تاپ ءوزى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزەدى. بۇل جاعداي، ەكونوميكالىق جانە ساياسي بيلىكتىڭ ءبىر تاپتان ەكىنشى تاپقا كوشۋىنە الىپ كەلەدى.
جاڭا اۋماقتاردى باسىپ الۋ جانە ۇلتتىق بايلىقتى ۇلعايتۋ كەز-كەلگەن تاپ ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى قۇرال بولىپ تابىلادى.
ماسەلەن، سينگاپۋر، مالايزيا، وڭتۇستىك كورەيا، چيلي، شىعىس ەۋروپا، گرۋزيا، قىتاي سياقتى مەملەكەتتەر جانە ت.ب.
ەندى قوعامدىق ساياسي جۇيە مەن تاپتاردى سيپاتتاۋعا كوشەيىك:
قازىرگى كەزدە الەمدە قانداي تاپتار بار؟
قازىرگى الەمدە كەلەسى تاپتار قالىپتاسقان.
1. كاپيتاليستەر تابى.
تابىس كوزى - تاۋارلاردى ساتۋ مەن قىزمەت كورسەتۋدەن كەلگەن تابىس جانە ولاpدى ءوزىنىڭ وندىرىستىك قۇرالدارىندا شىعارىپ، قوعامعا ۇسىنۋ.
2. پرولەتارياتتار تابى.
تابىس كوزى - وزىندىك فيزيكالىق ەڭبەك ناتيجەسىندە الىنعان بەلگىلەنگەن تابىس.
3. شارۋالار تابى.
تابىس كوزى - باسىم بولىگى جەردەگى فيزيكالىق ەڭبەكتەن تۇسەتىن پايدا.
4. قىزمەتكەرلەر توبى: مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك كومپانيالارداعى كەڭسە قىزمەتكەرلەرى، ءوز جاعدايىنا بايلانىستى پارا الۋعا بولمايتىن سۋرەتشىلەر مەن ارتىستەر جانە ت.ب.
تابىس كوزى - وزىندىك وي ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە الىناتىن بەلگىلەنگەن تابىس.
5. فەودالدار تابى.
تابىس كوزى - پارا الۋ ماقساتىندا ەل زاڭدارىن جەلەۋ ەتىپ، قىزمەت دارeجەسىن پايدالانۋ.
مىسالى، ادام جول ەرەجەسىن بۇزدى ما، الدە بۇزعان جوق پا; زاڭدى دۇرىس ورىندادى ما، جوق پا; مۇلىكتى دۇرىس تىركەدى مە، جوق پا; ليتسەنزيالار بار ما، جوق پا; نەمەسە شەشىم شىعارۋدان جانە ت.ب. تۇسەتىن پايدانى شەنەۋنىكتەر قالتاسىنا جىمقىرىپ وتىرادى.
6. مونارحيالىق كاپيتال.
تابىس كوزى - كاسىپكەpلىكپەن اينالىسۋعا «رۇقسات بەرۋشى رەتىندە» جۇرەتىن تابىس، نەمەسە تابيعي بايلىقتار مەن جەردى ساتۋدان تۇسەتىن تابىس.
ەسكەرتۋ!
اتالعان شيكىزات ونىمدەرىن ساتۋدان تۇسەتىن تابىس مونوپوليالانباعان، ياعني ولار تابىستى ءىرى ترانسۇلتتىق كومپانيالارمەن نەمەسە باي-شەنەۋنىكتەرمەن ءوزارا ءبولىسىپ الادى. بىراق، قوعامنىڭ كوپ بولىگىنىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋگە شيكىزاتتان تۇسەتىن تابىس جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر.
7. ابسوليۋتتىك مونارحيا تابى.
تابىس كوزى - جەر جانە تابيعات بايلىقتارىن ساتۋدان تۇسەتىن مونوپوليانعان تابىس.
تابيعات بايلىقتارىن ساتۋدان الىناتىن تابىس حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ ءومىر دەڭگەيىنىڭ جاقسى بولۋىنا جەتكىلىكتى.
ءىى. ەندى قوعامدىق-ساياسي جۇيەنى قاراستىرساق.
بۇگىنگى تاڭدا ءوزىن كەرەكتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتەتىن ءتاسىلى بويىنشا جانە بيلىكتەگى تۇرعان تاپ بويىنشا 5 جۇيەنى الىپ قاراستىرايىق.
1. كاپيتاليزم
2. سوتسياليزم
3. ابسوليۋتتىك مونارحيا
4. فەوداليزم
5. فەودالدىق-بۋرجۋازيالىق قۇرىلىم
1. كاپيتاليستىك جۇيە.
1. وزدەرىن كەرەكتى تاۋارلارمەن قامسىزداندىرۋ جولى - حالىققا قاجەتتى بارلىق كەرەكتى نارسەلەردى ۇلتتىق زاۋىتتاردا جاساۋ.
2. بيلىكتە وتىراتىن تاپ - كاپيتاليستەر.
3. بيلىكتە وتىرۋ نەگىزى - حالىقتى بارلىق كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتەتىن زاۋىتتار كاپيتاليستتەردىڭ قولىندا بولادى.
4. تابيعات رەسۋرستارىن ءوزىنىڭ ونەركاسىبىندە قولدانادى.
5. ءوزىنىڭ ونەركاسىبى جانە اۋىلشارۋاشىلىعى حالىقتىڭ 100%-ىن تۇتىنۋ تاۋارلارىمەن قامتيدى.
6. مىسال رەتىندە - اقش، ۇلىبريتانيا، ەۋروپالىق وداق مەملكەتتەرى، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيانى ايتۋعا بولادى.
2. سوتسياليستىك جۇيە.
1. ءوزىن قاجەتتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋ جولى - حالىققا قاجەتتى نارسەنى ۇلتتىق زاۋىتتاردا شىعارۋ.
2. بيلىكتە وتىراتىن تاپ - پرولەتاريات.
3. بيلىكتىڭ قاراماعىندا بولاتىن، حالىقتى بارلىق زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن زاۋىتتار ناقتى ءبىر ادامعا ەمەس، بۇكىل قوعامعا ءتيىستى. پرولەتاريات دەپ - ءوز ەڭبەگىمەن زاۋىتتاردا جۇمىس جاساپ، حالىقتى قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن قوعامنىڭ ءبىر بولشەگىن ايتامىز.
4. تابيعات بايلىقتارى ءوزىنىڭ ونەركاسىبىندە قولدانىلادى.
5. ءوزىنىڭ ونەركاسىبى جانە اۋىلشارۋاشىلىعى حaلىقتىڭ 100 پايىزىن تۇتىنۋ تاۋارلارىمەن قامتاماسىز ەتەدى.
6. سسسر جانە ۆارشاۆا بلوگىنداعى مەملەكەتتەر مىسال بولا الادى.
3. ابسوليۋتتىك مونارحيا.
1. ءوزىن قاجەتتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءادىسى - قاجەتتى تاۋارلاردى الۋ ءۇشىن، تابيعات بايلىقتارىن ايىرباستاۋ.
2. بيلىكتە وتىراتىن تاپ - ابسوليۋتتىك مونارحيا.
3. بيلىكتىڭ قاراماعىندا تابيعي بايلىقتار مەن جەردى ساتۋدان تۇسەتىن مونوپوليالانعان تابىس بولادى.
تابيعات بايلىقتارىن ساتۋدان الىناتىن تابىس حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ ءومىر دەڭگەيىنىڭ جاقسى بولۋىنا جەتكىلىكتى.
4. تابيعي رەسۋرستار - باسقا ۇلت وندىرگەن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرگە جانە ونەركاسىپتەگى وندىرىلگەن ونىمدەرگە ايىرباستاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. تابيعي رەسۋرستار حالىقتىڭ بارلىق تۇتىنۋ سۇرانىسىن تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە جەتكىلىكتى.
5. ءوزىنىڭ ونەركاسىبى جانە اۋىلشارۋىشىلىعى مۇلدە دامىماعان.
6. مىسال مەملەكەتتەر - ءباا، كۋۆەيت، كاتار، ساۋد ارابياسى، برۋنەي جانە ت.ب.
4. فەودالدىق جۇيە.
1. ءوزىن قاجەتتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتۇرى تەك «ءۇي جاعدايىندا» جاسالعان تاۋارلار عانا جانە جەمىس-جيدەك وسىرۋدەن نەمەسە كورشىلەردەن ءونىمدى ۇرلاۋدان تۇسەدى.
2. بيلىكتە وتىراتىن تاپ - فەودالدار.
3. بيلىكتە وتىرۋ نەگىزى - اۆتوماتتار سانىنا عانا بايلانىستى.
4. تابيعات بايلىقتارى جوق.
5. جەكە ونەركاسىپ جانە اۋىلشارۋاشىلىعى دامىماعان.
6. مىسالعا سومالي، سۋدان، اۋعانستان، تاجىكستان، قىرعىز جانە ت.ب. مەملeكەتتەرىن جاتقىزامىز.
5. مونارحيالىق كاپيتال (فەودالدىق-بۋرجۋازيالىق قۇرىلىم).
1. ءوزىن كەرەكتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋ جولى - حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى ەلدىڭ زاۋىتتارىندا وندىرىلەدى، ال ەكىنشى جارتىسى شيكىزاتتى ساتۋدان تۇسەتىن تابىس، بىراق ول حالىقتىڭ جوعارى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتە المايدى. مىسالى، حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردى 100% دەپ الساق، سونىڭ 10 %-ى ۇلتتىق ونەركاسىپتەن جانە اۋىلشارۋاشىلىعىنان تۇسسە، 30 %-ى شيكىزاتتى قاجەتتى ونىمگە ايىرباستاۋدان تۇسەدى. سونىمەن، حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ 100 %-نان تۇتىنۋدىڭ تەك 40%-ىن عانا قامتيدى.
2. بيلىكتە وتىراتىن تاپ - باي-شەنەۋنىكتەرگە سۇيەنەتىن مونارحيالىق كاپيتال.
3. بيلىك تابيعي رەسۋرستاردان تۇسەتىن تابىستى قاداعالايدى جانە بولەدى. شيكىزات ونىمدەرىن ساتۋدان الىناتىن تاۋارلار سانى، ۇلتتىق وندىرىستە وندىرىلەتىن تاۋارلارعا قاراعاندا كوپ.
ول دەگەنىمىز، مونارحيالىق كاپيتال باقىلاپ وتىرعان شيكىزاتتان تۇسەتىن پايداعا ساتىپ الىنعان تاۋارلار، كاپيتاليستەردىڭ قولىنداعى ۇلتتىق زاۋىتتاردا وندىرىلەتىن تاۋارلار كولەمىنەن جوعارى بولىپ تابىلادى.
4. تابيعات رەسۋرستارى - باسقا ۇلت وندىرگەن اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى ونىمدەرگە جانە ونەركاسىپتەگى وندىرىلگەن ونىمدەرگە ايىرباستاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. بۇل حالىقتىڭ جالپى تۇتىنۋىنىڭ جارتىسىن قامتيدى.
5. ءوزىنىڭ ونەركاسىبى جانە اۋىلشارۋىشىلىعى حالىقتى 10% تۇتىنۋ تاۋارلارىمەن قامتاماسىز ەتەدى.
6. مىسال مەملەكەتتەر - رەسەي، قازاقستان، وزبەكستان، نيگەريا، تۇركمەنستان، ەگيپەت جانە ت.ب.
«دانا جول ىنتالى توبى»
«اباي-اقپارات»
جالعاسى بار
