كوكپاردىڭ كەرى كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋ قاجەت!
تۋىسقان قىرعىز باۋىرلاردىڭ ەلىندە وتكەن ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىنان قازاق كوكپارى ابىرويسىز، كوكپارشىلارى نامىستان جۇرداي بولىپ ەلگە قايتتى. تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى. كوكبورىنىڭ كورنەكتى وكىلى تالاس بەگاليەۆتىڭ اۆتوبۋستىڭ ىشىندە وتىرعان قازاقستان قۇراما كومانداسىنىڭ كوكپارشىلارىنا كوزدى شۇقىپ تۇرىپ، قاپالانىپ ايتقان مىنا سوزدەرى: «ەركەكشە وينامادىڭدار ما؟ نامىس دەگەن بار ما سەندەردە؟ وزبەكستان كوكپار ويناماعان. مەن دەگەن قازاقتىڭ جىگىتتەرى كەلىپ، بىرەۋدىڭ استىنا جاتىپ بەرگەندەرىڭ پوزور بولدى. قاي بەتتەرىڭمەن ەلگە باراسىڭدار؟ قالاي باراسىڭدار؟ پوزور!» - دەگەنى قازاقتاردىڭ نامىسىنا ءتيىپ، قان-قىسىمىن كوتەرىپ، ساي-سۇيەگىن سارقىراتىپ، ءدۇر سىلكىندىردى.
ونىڭ ۇستىنە، قازاقتاردىڭ اتىنا بۇرىن -سوڭدى ايتىلماعان اۋىر-اۋىر ايىپتاۋلاردى اقتارىپ، ۇكىمىن جاريالاپ، جانازاسىن شىعارىپ، ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ تۇرعان وعان، بىزدىڭ ءبىر كوكپارشىنىڭ «سىزدەر دۇعادا بولىڭىزدار» دەپ، جالىنىپ- جالبارىنىپ قايتارعان جاۋابى، وتقا ماي قۇيعانداي، بەينە ءبىر اتوم بومباسى جارىلعانداي، حالىقتىڭ اشۋ ىزاسىن ودان بەتەر لاۋلاتتى.
كوكپارداعى داۋ-داماي، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن بۇكىل الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ باستى تاقىرىبى بولدى. مۇنداي جاعدايدا حالىق اشۋلانباعاندا، نامىستانباعاندا قايتەدى؟ «سەنگەن، قويىم، سەن بولساڭنىڭ» ناعىز كەرى بولدى. كوكپارشىلارىمىز السىزدىك تانىتىپ، ءبىر كۇن بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەلباسىنىڭ الەمدىك كوشپەندىلەر ويىنىنىڭ بيىك مىنبەرىنەن، قاسىندا وتىرعان دوستاس ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن بىرگە قول بۇلعاپ، قۇرمەت كورسەتكەن سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، ەكىنشى كۇنى ويىنعا شىقپاي، كامپيتكە وكپەلەگەن بالاداي «ەتنو-وليمپيادا» اۋىلىنان كەتىپ قالدى.
ماسەلەگە تەرەڭ بويلاۋ ءۇشىن اڭگىمەنىڭ باسىن 2016 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا وتكىزىلگەن جيىننان باستاعاندى ءجون كورىپ تۇرمىن. وسى داتادان ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن بەدەلدى ءۇش اتبەگى نۇرمۇقان جولداسوۆ، قيلان نۇرتازينوۆ جانە قر سپورت كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى ەلسيار قاناعاتوۆتار جىگىتتەردىڭ اتىنان تەلەفون شالىپ، جينالىسقا كەلىپ قاتىسۋعا شاقىردى. "نە بولىپ قالدى؟" دەگەنىمە: "ايتپاڭىز، ساكە، تاپا-تالتۇستە كوكپاردىڭ قازاندىعىن الىپ تاستاماقشى» بولىپ جانتالاسىپ جاتىر، - دەدى. بۇل كوكپارعا جاسالعان قيانات ەكەنىن ايتتىم. قازاندىقسىز ءبىزدىڭ سپورتتىق كوكپاردىڭ ءالسىز بولىپ قالاتىنىن ەسكەرتتىم. «ايتقانىڭىز دۇرىس. ءوزىمىز دە بۇعان اڭ-تاڭ بوولىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا ءسىزدى شاقىرىپ تۇرمىز. مىندەتتى تۇردە كەلىڭىز. باتالۋى ساعات 10.00 دە. "جۇمباقتاس" قوناقۇيىندە وتەدى" دەدى جىگىتتەر.
"بۇل نە جۇمباق اڭگىمە ەكەن" دەپ، تاڭعى شىتىرلاعان ايازدا جەتپىس شاقىرىم جول ءجۇرىپ مەجەلى جەرگە جەتتىم. ءيا، سپورتتىق كوكپاردىڭ تۇبىنە جەتىپ، استان-كەستەڭىن شىعارعان سول كۇنگى "قارالى" جينالىس "جۇمباقتاس" قوناق ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى شاعىن زالدا وتىز شاقتى عانا ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن ءوتتى.
بەكبولات تىلەۋحان : «كەلەسى جىلى «ەكسپو-2017» استانادا بولادى. سونىڭ شەڭبەرىندە كوكپاردان الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. وعان امەريكا جانە باسقا دا شەتەلدىكتەر قاتىسادى. بۇل جەردە ءبىر ماسەلە بار. ولار قازاندىقپەن ويناۋدى بىلمەيدى. وعان، (قازاندىققا) ءبىز دە قارسىمىز. سوندىقتان بۇگىن وسى سۇراقتى داۋىسقا سالىپ شەشەمىز» - دەپ ءسوزىن باستادى.
ءسوز العان ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاندىقتى الىپ تاستاۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىردى.
مەنىڭ الدىمدا ەكى كىسى ءسوز الدى. ەكەۋى دە قازاندىقتىڭ الىنۋىنا قارسى بولدى. سپورتتىق كوكپاردىڭ بىلگىرلەرىنىڭ ءبىرى قيلان نۇرتازينوۆ قازاندىقتىڭ قاجەتتىگىن جەتەسىنە جەتكىزىپ بايانداپ، دايەكتى مىسالدار كەلتىردى. ول: «وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى «شەڭبەردىڭ» ورىنىنا كاسەمسوتتىڭ بالوندارىن قويىپ وينايتىنبىز. سوندا ، بالونعا سالىم سالۋ شەڭبەرگە قاراعاندا قىزىقتى بولاتىن. بۇل «قازاندىقتىڭ» ءىزى ، العاشقى نىشانى ەدى. كەيىن «قازاندىققا» كوشكەندە سپورتتىق كوكپار كۇرت كوتەرىلىپ كەتتى. دالادا وينايتىن «دودا» نەمەسە «جاپپاي» كوكپاردا «شەڭبەرگە» ويناۋعا بولاتىن شىعار، ال، سپورتتىق كوكپارعا ول كەلمەيدى. سپورتتىق كوكپاردا جىلدامدىق مول بولادى دا، سالىم سالۋ كورىنبەي قالادى جانە داۋ-دامايدان ارىلمايمىز. مەنىڭ پىكىرىم «قازاندىقتى» قالدىرۋ كەرەك» دەدى.
وڭتۇستىك ءوڭىرى ەجەلدەن كوكپاردىڭ وتانى بولىپ سانالادى. ول راس. ايماقتاعى ەڭ باستى سپورت وسى كوكپارىمىز. ال، نۇرماحان جولداسوۆ باۋىرىمىز، كوكپار دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، سونىڭ باسى قاسىنان تابىلاتىن ابزال ازامات. ول جيىرما جىلدان استى وبلىستىق كوكپار فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى مىندەتىن ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى. نۇرماحان ءوز سوزىندە : «قازاندىقسىز ويناۋعا قارسىمىن. ونى ءبىز 2000 جىلداردىڭ باسىندا قىرعىز، وزبەك، تاجىك اعايىندارمەن تالقىلاپ قابىلداعان بولاتىنبىز. مەن سوعان قاتىسقان كىسىمىن. كوكپار كۇشتىلەر ويىنى. وندا جارىستىڭ كورىگىن قىزدىراتىن كەدەرگىلەر مەن ەرەجەگە سايكەس قاقپا بولۋعا ءتيىستى» - دەدى.
كەلەسى كەزەكتە ءسوزدى مەن سۇرادىم. بىردەن ۋاقىتتىڭ شەكتەۋلىگىنە بايلانىستى، قىزىل ءسوزدى كوبەيتپەي، ماسەلەنىڭ توق ەتەرىنە كوشتىم: «بەكبولات، «قازاندىقتى الىپ تاستاۋ» دەگەن قايدان شىقتى؟ ونى كىم ويلاپ شىعاردى؟ بۇل ماسەلەنى جينالىستىڭ كۇن تارتىبىنە شىعارۋ تۇرماق، ويلاۋدىڭ ءوزى قاتە دەپ سانايمىن. ويتكەنى، ءدال وسى سۇراقتى وسى جيىن شەشە المايدى. قازاندىقتى بىرنەشە جىلعى تاجىريبەدەن كەيىن 2001 جىلى ءتورت مەملەكەتتىڭ زاڭدى تۇلعالارىنىڭ كەلىسىمىمەن جانە قاتىسۋىمەن حالىقارالىق كوكبورى فەدەراتسياسىنىڭ كونگرەسى بەكىتكەن. ونىڭ زاڭدى قۇقىق يەسى دە وسى – حالىقارالىق كوكبورى فەدەراتسياسى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاندىقتى شەڭبەرگە اۋىستىرۋ كەرى كەتۋ پروتسەسسى، كوكپاردى 50 جىلعا ارتقا قايتارۋ» - دەپ تۋراسىن ايتتىم.
ەسىمدە قالعانى مەنەن كەيىن پىكىرلەرىن جەتكىزگەن ەرعالي توقاباەۆ، مارات قويشين، قىدىربەك رىسبەك، الىمقۇلوۆ ەركىن جانە ەلسيار قاناعاتوۆتىڭ ايتقاندارى. تانىمال كوكپارشى ءارى جاتتىقتىرۋشى ەرعالي توقاباەۆ: «ءومىر بويى كوكپاردامىن. سپورتتىق كوكپاردىڭ ەڭ دۇرىسى دا ، ەڭ قىزىعى قازاندىق» دەسە مارات قويشين: «مەن سادىبەك اعانىڭ ايتقاندارىن تولىعىمەن قولدايمىن. قازاندىققا تيىسپەيىك. كوكپارشىلارعا ول ۇنايدى» دەپ تۇجىرىمدادى. ال، بەلگىلى سپورت ءجۋرناليسى قىدىربەك رىسبەك «فۋتبولعا، حوككەيگە قاقپا ، باسكەتبولعا سەتكا قالاي كەرەك بولسا، كوكپارىمىزعا قازاندىق سونداي قاجەت» -دەپ كەلەلى سوزدەر ايتتى. اتبەگى الىمقۇلوۆ ەركىن: «سادىبەك تۇگەل دۇرىس ايتادى. 2001 جىلى سول كونگرەستىڭ جۇمىسىنا مەن دە قاتىسقان بولاتىنمىن. ءتورت مەملەكەتتەردىڭ قاتىسۋىمەن جوعارى دەڭگەيدە وتكەن كونگرەسستە قازاندىعى بار ەرەجە قابىلدانعان بولاتىن. قازاندىقتى شەڭبەرگە اۋىستىرۋ دۇرىس ەمەس» دەدى.
سول كەزدەگى قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ سپورت جانە دەنەشىنىقتىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەلسيار قاناعاتوۆ ءسوزى: «كوكپار ويىنىن قازاندىقسىز ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. قازاندىق كوكپاردىڭ دارەجەسىن بيىككە كوتەرىپ تاستادى. ەندى ونى قوزعاۋدىڭ قاجەتى جوق مەن دە قازاندىقتىڭ الىنۋىنا قارسىمىن».
بارلىق سويلەگەندەردىڭ ىشىنەن ەكى-ءۇش ادام عانا شەڭبەردى جاقتاپ شىقتى. قالعاندارى جوعارىدا ايتقانىمداي ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ءسوز الىپ، پىكىر بىلدىرگەن ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاندىقتىڭ الىنۋىنا قارسى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلە وسىمەن توقتاتىلىپ، جينالىس اياقتالاتىن بولار ەدى دەپ ويلاپ وتىرعان بولاتىنمىن. جوق، بەكبولات ونىڭ ورىنىنا داۋىسقا سالامىز، ءتىزىمدى جاساڭدار دەپ شىقتى. الدىمەن 28 ادامنىڭ ءتىزىمى، كەيىن تاعى تورتەۋ قوسىلىپ 32 ادام بولدى. مەنىڭ و باستان قازاندىقتىڭ الىنۋىنا قارسى بولاتىنىما سايكەس تىزىمگە قوسپادى. سونىمەن ءبىرىنشى «قازاندىق الىنسىن» ، ەكىنشى «قازاندىق قالسىن» دەگەن ماسەلە داۋىسقا قويىلدى. الدىمەن "كىمدە –كىم قازاندىق الىنسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر؟" دەلىندى. وعان بەكبولاتتى قوسقاندا ءتورت-اق ادام داۋىس بەردى. "قازاندىق قالسىن" دەگەنگە 28 ادام قول كوتەردى. داۋىس بەرۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاندىق الىنبايتىن بولدى. ادىلدىك ۇستەمدىك قۇردى. الدىمەن داۋىس بەرۋدىڭ ناتيجەسىن بەكبولاتتىڭ ءوزى مويىندادى.
مەن ءبارىن ەستىپ، كورىپ وتىرمىن عوي. ول بىلاي دەدى : «شەڭبەر وتپەي قالدى. ءبىر تويدا ەكى بەتاشار جوق. ەكىجۇزدى بولۋعا بولمايدى. وسىمەن بولدى». ءسال پاۋزىدان كەيىن ناعىز «كونتسەرت» باستالدى. «امەريكالىقتار جانە تاعى باسقا شەتەلدىكتەر بۇل ەرەجەمەن وينامايدى. وتكاز بەرەدى. وندا كوكپاردان الەم چەمپيوناتى وتپەي قالادى. ەندى قايتتىك؟ ەندى قايتتىك؟ سەندەر وسىنى تۇسىنىڭدەر دەپ زالعا قاراپ، قايتا داۋىسقا سالماساق بولمايدى» دەپ تۋرا ەكى مينۋت بۇرىنعى تۇجىرىمىن 180 گرادۋسقا وزگەرتىپ شىعا كەلدى. ەڭ الدىمەن باعانا عانا «قازاندىقسىز سپورتتىق كوكپاردىڭ بولاشاعى جوق» دەپ سوز سويلەگەن قىدىربەك رىسبەكۇلى باۋىرىم «مەن داۋىسىمدى كەرى قايتارىپ الامىن» دەپ «زادني حودقا» سالدى. ءوزىن-ءوزى سىيلاماعاندار تاراپىنان «مەندە داۋسىمدى قايتىپ الدىم» دەگەندى ەستۋ مەن ءۇشىن وتە جيىركەنىشىتى ەدى. اكەم ايتاتىن: «جىگىت ەكى سويلەمەيدى. جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى». بۇل جەردە ارى قاراي وتىرۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. مەن دالاعا، تازا اۋاعا شىعۋعا اسىقتىم. «داۋىستارىن قايتا الۋشىلار» تۋرالى جازىپ وتىرىپ، ەسىمە تانىمال جۋرناليست سەرىك ابباس-شاح ءتۇستى. مەن ونى سىرتتاي تانيمىن. ومىردە كەزدەسىپ، سويلەسپەگەن ادامىم. سەكەڭنىڭ :«ەڭ ەكىجۇزدى، ەڭ ساتقىن، ەڭ قورقاق» - دەپ، قازاق جىگىتتەرىنىڭ ادرەسىنە اشىنا دا، كۇيىنە دە ايتقاندارى «جۇمباقتاستاعى» باسقوسۋدا انىق بايقالدى.
«اتەشسىز دە تاڭ اتپاي ما، وسى؟»، امەريكالىقتارسىزدا «ەكسپو» ءوتىپ، كوكپار تارتىلاتىن ەدى عوي. بۇل قايداعى «كوكپاردان الەم چەمپيوناتى»؟ «ايداعانىڭ بەس ەشكى ىسقىرىعىڭ جەر جارادى». كوكپاردان «ەكسپو كۋبوگى» دەسە جاراسار ەدى عوي. الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋ ءۇشىن التى قۇرلىقتىڭ تورتەۋىندە بۇل سپورت ءتۇرى رەتىندە تانىلۋى جانە كەڭىنەن تارالۋى ءتيىستى. دۇنيەجۇزىندەگى 200 مەملەكەتتەردىڭ ەڭ كەمىندە 80 ەلىندە كوكپار كۇنتىزبەگە ءىلىنىپ، ولاردىڭ وتاندىق چەمپيوناتتارى ءوتۋى قاجەت. سوندا عانا سول سپورت تۇرىنەن الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋگە ۇمىتتەنەسىڭ؟
فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋ ءۇشىن 24 جىل بويى تەر توگىلدى. 5 قۇرلىقتا بىردەي دامىتىپ بارىپ قانا سونداي شەشىمگە كەلدى. دزيۋدودان الەم چەمپيوناتىن 50 جىلدان كەيىن، بۇكىل جەر شارى مويىنداعان سوڭ بارىپ وتكىزدى.
كوكپاردىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن امەريكالىقتاردىڭ قاتىسۋىمەن الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋگە بولا ما ؟
الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋ ءۇشىن، حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىنىڭ شەشىمى بولۋى قاجەت بولاتىن. ونداي رۇقسات - شەشىم بولعان جوق. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ەكسپو اياسىندا بولعان كوكپاردان الەم چەمپيوناتى تولىقتاي حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىنىڭ كونگرەسى زەرتتەپ، تالقىلاپ بەكىتكەن 2001 جىلعى ەرەجەسىمەن وتكىزىلدى. تەك قازاندىقتىڭ ورىنىندا «شەڭبەر سىزىلا سالىندى». سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇل «پلاگيات» چەمپيونات بولىپ كەتكەن جوق پا؟ حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىنىڭ كونگرەسى ورىن العان وسى اپەرباقاندىققا قارسى، شەتەلدىك كەز-كەلگەن اربيتراجدىق سوت ارقىلى، ەرەجەنى رۇقساتسىز بۇزىپ جانە ونى پايدالانعانى ۇشىن ميلليونداعان دوللار كولەمىندەگى ايىپپۇل سالدىرا الادى. بۇل جەردە ايتايىن دەپ وتىرعانىم، قابىلدانىپ، بەكىتىلگەن جانە قولدانىستاعى ەرەجەنىڭ تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاپ، ويىنشىققا اينالدىرۋعا جول بەرىلمەيدى. الەمدىك «كوكبورى» فەدەراتسياسى بەدەلدى جانە وكىلەتتى ورگان.
ول ءتورت تۋىسقان ەلدەر قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە وزبەكستاننىڭ پرەزيدەنتتەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، اسقار اقاەۆ، ەمومالي راحمون جانە يسلام كاريموۆتەر قول قويىپ بەكىتكەن، ءوزارا ىنتىماقتاستىق پەن دوستىق قارىم - قاتىناستى ودان ءارى نىعايتۋ كەلىسىم شارتتارىن جۇزەگە اسىرۋ نەگىزىندە 2001 جىلدىڭ 12-16 قازان كۇندەرى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بىشكەك قالاسىندا قۇرىلدى. بۇل شارا سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى ارقىلى تولىققاندى ۇيىمداستىرىلدى. ار ەلدىڭ دەلەگاتسياسىن سپورت مينيسترلەرى مەن لاۋازىمدى تۇلعالار باستاپ باردى. قازاقستان جاعىنان وتىزداي ادام بارىپ قاتىستىق. ءبىزدىڭ ەلدىڭ دەلەگاتسياسىننىڭ ساپىندا قر سپورت اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قۇلنازاروۆ ءاناتولى قوجىكەنۇلى، ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى قايرات ساتىپالدى، قر سپورت اگەنتتىگىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەلسيار قاناعاتوۆ، رەسپۋبليكالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانافين بولاتبەك جانە باسقا دا ەسىمدەرى ەلگە بەلگىلى سپورت ماماندارى مەن كوكپاردىڭ بىلىكتىلەرى بولدى. بەس جۇلدىزدى «پينارا» قوناق ءۇيىنىڭ كەڭ زالىندا وتكىزىلگەن كوكپاردىڭ تۇڭعىش قۇرىلتاي كونگرەسىندە ءار ەلدىڭ سپورتىنىڭ باسشىلارى قولدارىن قويىپ، مورلەرىن باسىپ حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىن قۇرىپ، ونىڭ ەرجەسىن بەكىتتى. ەرەجە زاڭدى قۇقىققا يە بولدى.
حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە مۇقيات تالقىلانىپ، قابىلدانىپ ەرەجەگە ەنگىزىلگەن «قازاندىق» كوكپار ويىنى مەن ونىڭ تاريحىنداعى جارقىن جاڭالىق جانە ۇلكەن جەتىستىك بولىپ سانالادى. بۇل ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ىزدەنىس پەن قۇلشىنىستىڭ جەڭىسى. قازاندىق قولدانىسقا بىردەن ەنگەن جوق. ول جۇزدەگەن پراكتيكالىق تاجىريبەدەن وتكىزىلىپ، بارىپ قانا پايدالانۋعا ەنگىزىلدى. قازاندىق جانە وسى سپورتتىق كوكپاردىڭ ەرەجەسىن جاساۋعا بەس جىلداي ۋاقىت جۇمسالدى. عالىمدارمەن قاتار ونەرتاپقىشتار، پروگرامميستەر، كونسترۋكتورلار اتسالىستى. پراكتيكالىق جانە عىلىمي تاجىريبەدەن وتكىزىلگەننەن كەيىن «قازاندىقتىڭ» سحەماسى مەن ەسكيزى جانە كونتسەپسياسى جاسالدى. «كوكبورىنىڭ» ەرەجەسىن تالقىلاۋعا جانە ونى قابىلداۋعا ءتورت مەملەكەتتىڭ بەلگىلى كوكپارشىلارى، اتبەگىلەرى مەن شاباندوزدارى ارنايى كەلىپ قاتىسىپ زور بەلسەندىلىك تانىتتى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقستاندىقتار ءنابي اعا مومىنوۆ، ورىنتاي امىرعاليەۆ، نۇرماحان جولداسوۆ، عاني احمەتباەۆ، قۇسمان شالاباەۆ، مۇرات قىدىرباەۆ، الىمقۇلوۆ ەركىن، ماقسۇت يگاەۆ جانە تاعى باسقالار بولدى. ەرەجە بويىنشا كوكپار ۇزىندىعى 200 مەتر، ەنى 80 مەتر، ەكى جاعىندا قازاندىعى بار ارنايى الاڭدا وينالادى. قازاندىقتىڭ جالپى ديامەتىرى 3,1 مەتر، جەردەن بيىكتىگى 1 مەتر 20 سانتيمەتر. سالىم تۇسەتىن قازاندىقتىڭ ەنى 1,5 مەتر، تەرەڭدىگى جارتى مەتر. ءبارى جان-جاقتى ەگجەي-تەگجەيلى ەسەپتەلىنگەن. كوكبورى الاڭىندا: ەكى باسىندا ەكى قازاندىق ورناتىلادى، بىر ورتالىق شەڭبەر، ەكى ايىپ شەڭبەرى، ويىن باستالعاندا سەركە جاتاتىن كىشكەنە شەڭبەر، ايىپ الاڭى، ويىن باستالعان كەزدە كوكپارشىلار تۇراتىن سىزىق جانە ويىنشىلار اۋىستىرىلاتىن سىزىقتار جاسالىنادى. كوماندادا 10 ويىنشى 10 اتىمەن بولادى. ال، ويىنعا ءار كوماندادان تەك 4 ويىنشى كىرەدى. ويىن بارىسىندا ويىنشىلار الماستىرىلىپ تۇرادى. بۇل جاڭا ەرەجە كوكپاردىڭ دارەجەسىن بيىككە كوتەرىپ، ابىرويىن ارتتىردى، كوكپارشىلار مەن جانكۇيەرلەردىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە يە بولدى. ويىن وتە قىزىقتى جانە تارتىستى سپورتتىق جاعدايدا وتەتىن بولدى.
وسى تۇستا وسىنشاما جوعارى دەڭگەيدە قابىلدانعان ەرەجەنى از عانا توپپەن (وندا دا ەكىنشى مارتە داۋىسقا سالىپ) كىشىگىرىم جيىندا وزگەرتۋگە بولا ما؟
ارينە بولمايدى. مۇلدەم بولمايدى. بۇل زاڭعا قايشى.
مىسالعا، ءبىز بۇرىندارى بارلىق وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى تەك سەزدەردە قاراپ، قابىلدادىق. ەڭ العاش ۇلتتىق سپورتتىڭ ەرەجەلەرىن 1996 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا الماتى قالاسىندا وتكەن قازاقستاننىڭ بارلىق اتبەگىلەرىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتاي-سەزىندە قابىلدادىق. ودان كەيىن ۇلتتىق سپورتتىڭ ەرەجەلەرىن 1999 جىلدىڭ 7-ءشى ساۋىرىندە جانە 2001 جىلدىڭ 12-14 اقپانىندا وتكەن اتبەگىلەردىڭ سەزدەرىندە تالقىلاندى. ەكى كۇن بويى تالقىلاپ، ءۇشىنشى كۇنى سەزدىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتەتىنبىز.
بەكبولات تلەۋحان ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ىستىقكولدە وتكىزىلگەن بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىن جاي ءبىر فەستيۆالمەن تەڭەستىردى. بۇلدا مۇلدەم قاتە تۇسىنىك. ءۇشىنشى كوشپەندىلەر ويىنىنا 82 مەملەكەتتەردىڭ سپورتشىلارى كەلىپ قاتىستى. ويىن بارىسى بويىنشا 56 مەملەكەتكە تىكەلەي ەفير كوسەتىلىنىپ، ونى 1 ميللياردتتان استام ادام تاماشالادى. الەم حالقى وتە جوعارى باعا بەردى . كوشپەندىلەر ويىنىنا "ەتنو-وليمپيادا" دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى. بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىنا 10 مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتەرىمەن پرەمەر -مينيسترلەرى كەلىپ قاتىسىپ، تاماشالاپ وتىردى. سولاردىڭ ىشىندە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بولدى.
توقسان اۋىزدىڭ ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى تومەندىگىدەي:
بىرىنشىدەن: شۇعىل تۇردە جىبەرگەن قاتەلىكتى مويىنداپ «شەڭبەردى» الىپ، «قازاندىقتى» قولدانىسقا قايتا ەنگىزۋ قاجەت. ايتپەسە بۇل قولدان جاسالعان تاريحي قاتەلىك، تەك ەكى ەلدىڭ اراسىنا سىزات تۇسىرگەنىمەن قويماي، جاڭادان بىرىگىپ جاتقان بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ دوستىعىنا كەسەلىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن. «قازاندىقتى» الىپ تاستاپ، «شەڭبەرگە» كوشۋ دەگەنىڭىز: «تۇلپاردى - ەسەككە، ءدجيپتى - ارباعا» اۋىستىرۋمەن بىردەي. بۇل - پروگرەسس ەمەس، ناعىز رەگرەسس، كەرى كەتۋ پروتسەسسى.
ەكىنشىدەن: تاعى دا ايتالاپ ايتامىن، جىبەرگەن قاتەلىكتى مويىنداپ قىرعىز كوكپارشىلارىمەن حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىنىڭ ەرەجەسىنە سايكەس، ەكى مارتە دوستىق-جولداستىق كەزدەسۋ وتكىزۋ كەرەك. بىرەۋىن - قازاقستاندا، ەكىنشىسىن - قىرعىزستاندا.
ۇشىنشىدەن: كوكپاردىڭ ەرەجەسىن حالىقارالىق فەدەراتسيانىڭ ەرەجەسىنە سايكەس قايتادان جاساپ، سەزدە بەكىتكەن دۇرىس.
تورتىنشىدەن: 2016 جانە بيىلعى جىلى وتكەن بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىنا كوكپاردان قازاقستان ۇلتتىق قۇراما كومانداسىنىڭ ەشبىر دايىندىقسىز قاتىسۋىنا جول بەرىپ، بەي-جايلىق تانىتقان بارلىق جاۋاپتى كىسىلەر جازالانسىن. باقتىباي شىرىنقۇلوۆ پەن نۇرداۋلەت مومىنوۆتىڭ ۆيدەودا اشىنىپ ايتقاندارى جانە مىنا تۇرعان قىرعىزدارعا اتسىز بارۋ، ويىنعا شىقپاي قويۋ جانە تاعى باسقالارى ءۇشىن جاۋاپتى تۇلعالار جاۋاپ بەرسىن.
بەسىنشىدەن: ۇلتتىق سپورت - ۇلتتىق قۇندىلىق! قيىن-قىستاۋ كەزدە ۇلتتىق سپورتتىڭ كەڭىنەن قانات جايىپ، ءوسىپ وركەندەۋىنە بارىنشا زور ۇلەس قوسقان جانە قازىر دە ەڭبەكتەرىن ءسىڭىرىپ جۇرگەن سەرىك ۇمبەتوۆ، ەلسيار قاناعاتوۆ، قيلان نۇرتازينوۆ، ورىنتاي امىرعاليەۆ، ءنابيدوللا كيكەباەۆ، توكەن جۇماعۇلوۆ، ءابىلحان داۋىلباەۆ، بالتاباي يگەنوۆ، بولاتبەك قانافين، نۇرماحان جولداسوۆ، كەندەباي ابىشەۆ، باقىت بايتۇلەنوۆ، امانقوس دەربىسالين، ماتكەنوۆ تىلەگەن، ارداق امىرقۇلوۆ، نيكولاي كۋزمين، قوسىبەك ىرزاعاليەۆ، تالعات وماروۆ، امانكەلدى كارەنتاەۆ، عيزات بەيسەنوۆ، احمەتبەك نۇرسەلينوۆ، دەربىس بايدىلداەۆ، مارات ماناباەۆ، نۇرلان تلەۋلەسوۆ، ساەۆ جانىس، ميراس ەسەنباەۆ، توقان بازارحانوۆ، قاھار قيانتاەۆ، ونەربەك جانبالا، ورىنباسار قۇلبەكوۆ، مۇرات قىدىرباي، شوقان شادياروۆ، قانات احمەتوۆ، ۆاسيلي سيماشەۆ، مادي اليەۆ، كەمەلبەك يگەنباەۆ، ۆلاديمير سوروكين، قۇسىمان شالاباەۆ، ناۋقاننۇر باقبەرگەنۇلى، قۇلامحان جاقىپوۆ، بالابەك ەسىموۆ، جۇمابەك جاپىشەۆ، جاڭبىرشى نۇركەنوۆ، سەيىتوۆ سەيسەن، سەيىتوۆ اقىلبەك، بەرىك ورازالينوۆ، مۇستافاەۆ مۇستافا، التاي زەينۋللين، تولەۋوۆ ارمان، گريگوري ماتيۋح، نۇرلان تلەبارىس، ەرتىلەۋ ساتىبالديەۆ، سەرىك بەكقايىرۇلى، ەرجان جانكولىكوۆ، دۇيسەن نۇرلانوۆ، قايرات يحسان، گورشكوۆا گالينا يۆانوۆنا، ريزابەك يبراەۆ سىندى جانە باسقادا جۇزدەگەن ازاماتتاردىڭ باسىن قوسىپ، «اقىلداستار القاسىن» قۇرۋ قاجەت. اتى اتالعان ازاماتتار وزدەرىنىڭ باي تاجىريبەلەرىمەن ءبولىسىپ، جاستارعا باعىت-باعدار ۇسىنىپ وتىرسا قانداي جاراسار ەدى جانە قىرعىزداعىداي جاس كوكپارشىلار «وت باسىپ» قالماعان بولار ەدى. ولاردىڭ تاجىريبەلەرىن قۇرمەتتەمەۋ جانە اتقارعان ولشەۋسىز جۇمىستارىن ەلەمەۋ دۇرىس ەمەس. 1995 - 2013 جىلدار ارالىعىنداعى 18 جىلدىڭ ىشىندە، مەملەكەتتەن ءبىر تيىن الماي، قوعامدىق جانە پاتريوتتىق - ەنتۋزيازمدىك نەگىزدە 20 -دان استام ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن فەدەراتسيالار اشىلعان ەدى.
ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ، جالپى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ اۆتورلارى ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز. بۇل سولاردان قالاعان اسىل مۇرا. ولار بىزگە امانات رەتىندە قالدىردى. ءبىز سونى جالعاستىرۋشىلارمىز. سوندىقتان دا، ءبىز، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن، قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن، قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىن الەمگە پاش ەتەتىن مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرى بولسا، سونىڭ ەڭ باستىسى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى، ۇلتتىق سپورت ويىندارى دەپ ەسەپتەيمىز. ۇلتتىق سپورتتىڭ ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار.
الامان بايگە، توق بايگە، جورعا جارىس، قۇنان بايگە، كوكپار، قىز قۋ، ات ۇستىندەگى سايىس (اۋدارىسپاق ويىنى), تەڭگە الۋ، جامبى اتۋ، قامشىگەرلىك، ساياساتكەرلىك، تۇيە جارىس – جەلمايا، قازاقشا كۇرەس، جەكپە-جەك، توعىزقۇمالاق جانە تاعى باسقا سپورت تۇرلەرى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى تۋعان حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ، ۇلى اقىنىمىز جۇبان مولداعاليەۆ ايتقانداي «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» كەلەدى.
تۇيىندەپ ايتساق، ۇلتتىق سپورت – ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ تەمىرقازىعى. ال، مادەنيەت – ۇلت رۋحى، بولمىسى!
ۇلتتىق سپورتىمىز – ەكى مىڭجىلدىق تاريحىندا، مەنىڭ زەرتتەۋىمدە 4 كەزەڭدى باستان كەشىرىپ وتىر.
1-كەزەڭ: ءداۋىرىمىزدىڭ VI عاسىرىنان – XVIII عاسىر ارالىعىن قامتيدى. تۇرىك قاعاناتى، دەشتى قىپشاق، التىن وردا، قازاق حاندىعىنىڭ دامۋ تۇستارى. «XIII عاسىرعا سوزىلعان كوشپەندىلەر سپورتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى».
2-كەزەڭ: رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىندا بودان بولعان تۇسىمىزداعى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ دامۋى. تولىق XVII, XIX عاسىرلارمەن مەن XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى – 217 جىل. «بايتال تۇرعى باس قايعى زامان».
3-كەزەڭ: قازان توڭكەرىسى بولعان 1917 جىلدان – 1991 جىلدار سوۆەتتەر وداعى تاراعانعا دەيىن – 74 جىل ارالىعى. «ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ – كولەڭكەدەگى ءشوپ سياقتى دامۋى».
4-كەزەڭ: قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ارالىق.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ۇلتتىق سپورت - ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا وتكەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قولعا الىنا باستالدى. ونى كوتەرگەن ايىپ قۇسايىنوۆ، بوشاي كىتاپباەۆ، ءاناتولى قۇلنازاروۆ، سايلاۋ تۇرىسكەلدين، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، امالبەك تشانوۆ، سەرىك ۇمبەتوۆ سىندى ازاماتتار. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وبلىستارىندا ات سپورتى ويىندارى ءجيى وتكىزىلە باستادى. سول تۇستا ۇلتتىق ونەرگە سۋساپ قالعان قاۋىمنىڭ تاماشالاعانى اسا ءبىر كەرەمەت بولاتىن.
ءوز باسىم سونداي ءىرى جارىستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردىم، ءبىرتالايىن ۇيىمداستىردىم. وسى ماقساتپەن 1994 جىلى شىعىس قازاقستاننان الماتىعا ارنايى كوشىپ كەلدىم. سول ۋاقىتتاردا بەلگىلى ادامداردىڭ مەرەيتويلارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى دا، ات ويىندارى جانداندى.
قايتا تۇلەپ جاتقان ۇلتتىق ويىنداردىڭ بەلگىلى جۇيەسى، بەكىتىلگەن ەرەجەسى بولماعاندىقتان، كوپتەگەن ولقىلىقتار كەتتى. اۋدارىسپاق، كوكپار ويىندارى وتكىزۋگە قارسىلار دا تابىلىپ، اياقتان شالۋشىلار كوپ بولدى. بۇلاي جۇرە بەرسە، ات سپورتى جاستاردى قىزىقتىرۋدان قالا ما دەپ قورىقتىق.
بەلگىلى ءبىر جۇيە، ەرەجەگە باعىنباعان ءىستىڭ كەتەۋى كەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، 1995 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاستار ءىسى، تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى بىرعانىم ايتىموۆاعا حات جازدىم.
ابىروي بولعاندا بۇل حات مينيسترلىكتىڭ سول كەزدەگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەلسيار قاناعاتوۆتىڭ قولىنا ءتيدى.
سونىمەن، مەنىڭ حاتىمنىڭ نەگىزىندە قيلان نۇرتازينوۆ، كەندەباي ابىشەۆ سىندى بىرقاتار جىگىتتەر تىزە قوسىپ، اقىرىندا ۇلتتىق ويىندار ەرەجەلەرىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازدىق. سوسىن ەرەجەلەر دايىن بولعاننان كەيىن 1996 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا الماتى قالاسىندا تۇڭعىش رەت قازاق اتبەگىلەرىنىڭ قۇرىلتاي كونفەرەنتسياسى ۇيىمداستىردىق. بۇل كۇن – ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ فەدەراتسياسى ءۇشىن تاريحي داتا بولىپ ەستە قالدى.
"داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ قاسقا سيىرىندا" دەگەندەي بۇكىل قازاقستان اتبەگىلەرى مەن كوكپارشىلارىنىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتىپ جۇرگەن جاعداي مەملەكەتتىك مەكەمە «سامۇرىق قازىنادان» ۇلتتىق سپورت ءۇشىن دەپ، «ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعى» 2013 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن، 5 جىلدىڭ ىشىندە قانشا قاراجات الدى جانە ول قالاي، قايدا جۇمسالدى؟ مىنە، ەندىگى سۇراقتىڭ ۇلكەنى وسى. ونى ءبارىنىڭ بىلگىسى كەلەدى جانە بىلۋگە قۇقىلى. ول ورىندى. ويتكەنى، الىنعان قارجى حالىقتىڭ سالىعى، مەملەكەتتىڭ اقشاسى.
الەمدىك كوشپەندىلەر ويىنىنداعى كوكپاردان ۇلتتىق قۇراما كوماندامىزدىڭ، كوكپارشىلاردىڭ سۇمىرەيىپ ەلگە قايتۋى، ولاردىڭ اتىنا قىرعىز باۋىرلاردان نامىسقا وق بولىپ تيگەن اۋىر سوزدەردى ايتقاندارىن، بىزدىڭ كوماندانىڭ «سامۇرىق - قازىنانىڭ» مول قاراجاتى بولسا دا، ەشبىر دايىندىقسىز، اتسىز بارۋلارى، «پوزور » دەگەن ءسوز ەستىپ، ماسقاراعا ۇشىراۋلارى، سودان بەرى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز كوكپاردىڭ «كەلەمەجگە» اينالۋى، ءبىزدىڭ جاقتىڭ حالىقارالىق كوكپار فەدەراتسياسى بەكىتكەن ەرەجەنى ورەسكەل بۇزىپ، «قازاندىقتى» الىپ تاستاۋلارى رەنىش تۋدىرادى. ازامات رەتىندە ءوز ويىمدى، ۇسىنىستارىمدى جەتكىزىپ تۇرمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ماسەلەنى بۇكىل ەل اشۋ-ىزامەن تالقىلاپ جاتقاندا سىرت قالا المادىم.
سادىبەك تۇگەل، حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسى، ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسى مەن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشى.
Abai.kz
