نەمەسە قازاق عالىمدارى نەگە اقيقاتتى ايتپايدى؟

تاريحتى جازباس بۇرىن، ودان حابار بەرەتىن كونە قولجازبالاردىڭ قايسىسى سەنىمدى نەمەسە سەنىمسىز ەكەنىن انىقتاپ الۋ قاجەت ەكەنى، تاريحشىلارعا عانا ەمەس، كەز كەلگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامعا تۇسىنىكتى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ دالا تاريحىنا قاتىسى بار كونە جازبالار حاديس عىلىمىنداعىداي انىق سەنىمدى (ساحيح), سەنىمدى (حاسان), سەنىمسىز (دايف) دەپ ىرىكتەلگەن ەمەس. ونى جاساتپاعان – رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگيالىق ساياساتى. ولارعا «بۇراتانا» حالىقتاردىڭ شەجىرەسى شىم-شىتىرىق بەلگىسىز كۇيدە قالا بەرۋى اسا قاجەت ەدى. شىنايى داڭقتى تاريح ۇلتتىق  سانا مەن رۋحتى كۇشەيتەدى، ونداي ۇلتتى ورىستىق اسسيميلياتسياعا ۇشىراتۋ قيىنعا سوعارىن يمپەريا جاقسى ءتۇسىندى. بىراق تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا شيرەك عاسىردان اسسا دا، «باياعى جارتاس، سول جارتاس» كۇيىندە.

ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ سىلتەمەلەرى «راشيد اد دين ايتقان»، «دۋلاتي جازباسى كورسەتكەن»، «ماركو پولو جازعان»، «ماحمۋد قاشقاري بىلاي دەيدى» دەپ كەلەدى. سول جازبالارعا سەنۋگە بولا ما، جوق پا، وعان باس قاتىرعان ەشكىم كورىنبەيدى. سوتتا دا اقيقاتتى انىقتاۋ ءۇشىن كۋاگەرلەردىڭ قايسىسىنا سەنۋگە بولاتىنىن نەمەسە بولمايتىنىن انىقتاپ الادى عوي. جيىرما بەس جىل بويى تاريحىمىز بىتپەس داۋعا اينالىپ كەلە جاتقانى سول كۋاگەرلەردىڭ قايسىسىنا سەنۋگە بولاتىنىن انىقتاپ الماۋىمىزدان بولىپ وتىر. وسىنى انىقتاپ الماساق، اقىرزامانعا دەيىن وسىلاي داۋلاسا بەرەمىز (قازاق ۇلتى وعان دەيىن ورىسقا، قىتايعا نەمەسە وزبەككە ءسىڭىسىپ كەتپەسە).

تاريحشىلاردىڭ، كونە جازبالاردىڭ قايسىسى سەنىمدى نەمەسە سەنىمسىز ەكەنىن انىقتاۋى اسا قيىن ەمەس، قازاق عالىمدارى وسى ءىستى باستاپ تا كەتۋى مۇمكىن. سول ءىستىڭ باستالۋىنا سەبەپكەر بولار دەگەن ۇمىتپەن وسى تاقىرىپقا قالام تارتىپ وتىرمىز. الدىڭعى ماقالامىزدا ماحمۋد قاشقاري ەڭبەكتەرىنىڭ, يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسىنىڭ، يبن فادلان ساياحاتى دەرەكتەرىنىڭ سەنىمسىز ەكەنىن دالەلدەپ بەردىك. سول ماقالادا ورىس عالىمدارى ەسىمىن كوپ اتامايتىن ح عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى  ال ماسۋدي جازباسىنىڭ سەنىمدى ەكەنىن باتىس عالىمدارى تولىق مويىندايتىنىن دا ايتىق. ەندى كونە جازبالاردى ىرىكتەۋدى ارى قاراي جالعاستىرساق.

ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ «كيتاب ال-كاميل في-ت-تاريح» جازباسى جايلى عالىمداردىڭ قانداي پىكىردە ەكەنىنە شولۋ جاسايىق. «يستوريچەسكوە سوچينەنيە «ال-كاميل في-ت-تا'ريح» يزۆەستنوگو ارابسكوگو يستوريكا يبن ال-اسير ال-دجازاري (1160-1233 گگ.) ياۆلياەتسيا ودنيم يز ۆاجنەيشيح يستوچنيكوۆ پو يستوري ستران يسلاما دومونگولسكوگو ي مونگولسكوگو پەريودا. يبن ال-اسير بىل بولشيم زناتوكوم حاديسوۆ ي رودوسلوۆنىح ارابوۆ، نو نايبولشۋيۋ سلاۆۋ ەمۋ پرينەسلي ەگو يستوريچەسكيە ترۋدى، سامىم يزۆەستنىم يز كوتورىح ياۆلياەتسيا "ال-كاميل في-ت-تا'ريح" ("پولنىي سۆود پو يستوري"). كرومە ەتوگو يبن ال-اسير ناپيسال تاكجە درۋگوي يستوريچەسكي ترۋد "تا'ريح اتابيكا ال-مۋسۋل", كوتورىي دوشەل دو ناس ۆ نەسكولكيح رۋكوپيسياح ي بىل يزدان ۆ ەگيپتە. يبن ال-اسير نە زانيمال وفيتسيالنوگو پولوجەنيا، جيل چاستنىم چەلوۆەكوم، ۆسەتسەلو وتداۆاياس ينتەرەسوۆاۆشيم ەگو يستوريوگرافيچەسكيم رابوتام. يبن ال-اسير ۆدۋمچيۆو ي كريتيچەسكي وبرابوتال يمەۆشيسيا ۆ ەگو راسپورياجەني ماتەريال; ون نە ناگروموجداەت، كاك ات-تاباري، بولشوە كوليچەستۆو نەپروۆەرەننىح سۆەدەني وب ودنوم ي توم جە سوبىتي، ا وستاناۆليۆاەتسيا نا توي ۆەرسي، كوتورۋيۋ سچيتاەت ۆوزموجنىم پريزنات نايبولەە دوستوۆەرنوي ي ليش ۆ سومنيتەلنىح دليا نەگو ساموگو سلۋچاياح پريۆوديت سۆەدەنيا يز دۆۋح پروتيۆورەچيۆىح يستوچنيكوۆ. س درۋگوي ستورونى، يبن ال-اسير يسپولزوۆال ي تاكيە يستوچنيكي، كوتورىە وستاليس نەيزۆەستنىمي ەگو پرەدشەستۆەننيكام، ي پريۆوديت تاكيە فاكتى، و كوتورىح تە ۋمالچيۆايۋت; نەكوتورىە يز تاكيح فاكتوۆ ەۆروپەيسكيم ۆوستوكوۆەدام ۋدالوس پودتۆەرديت نا وسنوۆاني درۋگيح ۆنوۆ وتكرىتىح يلي ۆنوۆ وبسلەدوۆاننىح يستوريچەسكيح پامياتنيكوۆ.

يبن ال-اسير نە وگرانيچيلسيا يزلوجەنيەم يستوري پوليتيچەسكيح سوبىتي، نو پريۆەل تاكجە سۆەدەنيا و كۋلتۋرە نارودوۆ، وپيسىۆاەمىح يم. دليا يستوري پەرۆىح ترەح ۆەكوۆ يسلاما ون پولزوۆالسيا كومپيلياتسيەي ات-تاباري، نو س پوپراۆكامي ي دوپولنەنيامي. ۆ ريادە سلۋچاەۆ دليا يستوري سرەدنەي ازي يم پريۆلەكاليس نەدوشەدشيە يستوچنيكي (اس-ساللامي ي در.). نەكوتورىە ۆاجنىە يستوريچەسكيە ەپيزودى مى ناحوديم تولكو ۋ يبن ال-اسيرا (ناپريمەر، سووبششەنيە و ستولكنوۆەني ارابوۆ س كيتايتسامي ۆ 751 گ.، سۋششەستۆەننو پوۆلياۆشەم نا سۋدبى نارودوۆ سرەدنەي ازي), ۆ بولشينستۆە درۋگيح يستوچنيكوۆ وني داجە نە ۋپوميانۋتى. دليا يستوري ەپوحي مونگولسكوگو زاۆوۆانيا ترۋد يبن ال-اسيرا ياۆلياەتسيا پەرۆويستوچنيكوم، پوسكولكۋ اۆتور بىل سوۆرەمەننيكوم ي وچەۆيدتسەم... ەتوت فاكت سام پو سەبە وپرەدەلياەت زناچەنيە حرونيكي يبن ال-اسيرا كيتاب ال-كاميل في-ت- تا'ريح. دو ناس دوشلو نەسكولكو رۋكوپيسنىح ەكزەمپلياروۆ ەتوگو منوگوتومنوگو ترۋدا پو ۆسەوبششەي يستوري، ناپيساننوگو نا ارابسكوم يازىكە، ي وتدەلنىح ەگو توموۆ، كوتورىە حرانياتسيا ۆ رازليچنىح رۋكوپيسنىح فونداح ميرا. پولنىي كريتيچەسكي تەكست سوچينەنيا يبن ال-اسيرا، وسۋششەستۆلەننىي نا وسنوۆە نەسكولكيح دوشەدشيح دو ناس ەگو رۋكوپيسەي، بىل يزدان ۆ چەتىرنادتساتي توماح ۆ 1851-1876 گگ. ەۆروپەيسكيم ۆوستوكوۆەدوم س. تورنبەرگوم. سۋششەستۆۋەت تاكجە نەسكولكو ارابسكيح يزداني سوچينەنيا يبن ال-اسيرا (ودنو يز پوسلەدنيح بىلو يزدانو ۆ 1987 گ. ۆ بەيرۋتە). پو وتزىۆۋ ۆ.ۆ.بارتولدا، يبن ال-اسير س ۆەليچايشەي دوبروسوۆەستنوستيۋ ي رەدكيم پو تومۋ ۆرەمەني كريتيچەسكيم تاكتوم سوبرال وگرومنىي ماتەريال دليا سۆوەگو ترۋدا. ەسلي ترۋد ياكۋتا، پو سلوۆام اكاد.

ي.يۋ. كراچكوۆسكوگو، پرەدستاۆلياەت سوبوي «سۆود ۆسەگو يزۆەستنوگو ۆ ەگو ۆرەميا ۆ وبلاستي گەوگرافيچەسكوي ليتەراتۋرى»، تو «ال-كاميل» موجنو سچيتات «سۆودوم ۆسەگو يزۆەستنوگو» ۆ وبلاستي يستوريوگرافي. ەتوت ترۋد پولزوۆالسيا ۋۆاجەنيەم ۆوستوكوۆەدوۆ كونتسا پروشلوگو ي ناچالا ناشەگو ستولەتيا. و نەم حوروشو وتزىۆاليس ۆ.ۆ.بارتولد، ك.بروكەلمان، X.ا.ر.گيبب ي در. ۆوپروسۋ وب وتنوشەني سوچينەنيا يبن ال-اسيرا ك سوچينەنيۋ ات-تاباري پوسۆياششەنو يسسلەدوۆانيە نەمەتسسكوگو ۋچەنوگو ك.بروككەلماننا، كوتورىي پريشەل ك زاكليۋچەنيۋ، چتو ترۋد يبن ال-اسيرا، تاك جە كاك ي ترۋد ات-تاباري، سوحرانياەت ۆىدايۋششەەسيا مەستو سرەدي پەرۆويستوچنيكوۆ داجە دليا پەرۆىح ۆەكوۆ. يستوريچەسكي ترۋد يبن ال-اسيرا پريۆلەكال ۆنيمانيە منوگيح ۋچەنىح، وسۋششەستۆيۆشيح پەرەۆود ي يسسلەدوۆانيە نەكوتورىح ەگو چاستەي، كاسايۋششيحسيا يستوري وتدەلنىح رەگيونوۆ، يلي وحۆاتىۆايۋششيح سوبىتيا وپرەدەلەننوگو حرونولوگيچەسكوگو پەريودا. كاجدىي يسسلەدوۆاتەل يسپولزوۆال ەگو سۆەدەنيا دليا يزۋچەنيا توگو يلي ينوگو كونكرەتنوگو ۆوپروسا ي وبراششالسيا ليش ك نەكوتورىم، ينتەرەسوۆاۆشيم ەگو چاستيام ەتوگو ترۋدا. ك تومۋ جە ۆسە ەتي پەرەۆودى ي يسسلەدوۆانيا رازبروسانى ۆ رازليچنىح يزدانياح، وپۋبليكوۆاننىح ۆ رازنىە ۆرەمەنا ي نا رازنىح يازىكاح. پري ەتوم ۆ وپۋبليكوۆاننىح پەرەۆوداح نەرەدكو دوپۋسكاليس نەتوچنوستي ي وشيبكي، يسكاجايۋششيە يستيننىي سمىسل تەكستا يبن ال-اسيرا. پوەتومۋ نا سوۆرەمەننوم ەتاپە ۆاجنوە زناچەنيە يمەەت وسۋششەستۆلەنيە وبوبششايۋششەگو يسسلەدوۆانيا ي ۋتوچنەننوگو ناۋچنو-كوممەنتيروۆاننوگو پەرەۆودا ۆسەگو كومپلەكسا سۆەدەني، سودەرجاششيحسيا ۆ سوچينەني يبن ال-اسيرا، كاسايۋششيحسيا يستوري نارودوۆ ۆوستوكا ي، ۆ چاستنوستي، سرەدنەي ازي».

وسى اقپاراتتان يبن ءال اسير جازباسىنىڭ سەنىمدى ەكەنىنە ەشبىر عالىم كۇمان كەلتىرمەگەنىن كورەمىز. كەرىسىنشە، ونىڭ دەرەكتەرىن (اسىرەسە، شىڭعىسحان جورىعى جايلى) «پەرۆويستوچنيك» دەپ قابىلداعان. الايدا، رەسەي يمپەرياسى مەن ونىڭ ورنىن باسقان كەڭەس وداعى وقىمىستىلارىنىڭ بۇل جازبانى تولىق ورىسشاعا اۋدارۋعا قۇلقى بولماعان. يبن ءال اسير دەرەكتەرىن تۇپنۇسقادان تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن بارىن، ال شىڭعىسحان ەلىنىڭ سول قازاق حالقىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن جاريا ەتەرىن رەسەي يەزۋيدتەرى جاقسى تۇسىنگەن. سول سەبەپتەن يبن ءال اسير جازباسى كەيىنگە دەيىن ەلەۋسىز قالىپ كەلدى. ونى تەك 2005 جىلى وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، ۇلتى ورىس بۋلگاكوۆ تولىق ورىسشاعا اۋدارىپ شىققان (ونىڭ ۇلتى ورىس بولعاندىقتان، تۇركىلىك اتاۋلاردى رەسەيلىك تاريحقا سايكەس بۇرمالاعان. مىسالى، «قۇز حان» اتاۋىن «كۋر حان» دەپ جازادى).

ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ءومىر سۇرگەن پارسى تاريحشىسى راشيد-اد-ءديننىڭ «دجامي ات-تاۆاريح» جازباسى جايلى عالىمداردىڭ قانداي پىكىردە ەكەنىنە شولۋ جاساپ كورەلىك. رەسەي عالىمدارى شىڭعىسحان تاريحىن زەرتتەگەندە، بۇل دەرەكتەردى «پەرۆويستوچنيك» دەپ باعالاعان. ەندەشە سول جازبا جايلى عالىمدار ايتقان پىكىرلەرگە نازار اۋدارساق: «و جيزني راشيد-اد-دينا دو 1298 گ.، كوگدا ون بىل نازناچەن نا پوست ۆەزيرا، مى زناەم كراينە مالو. نام يزۆەستنو، چتو راشيد-اد-دين فازلۋللاح يبن ابۋ-ل-حەير الي حاماداني روديلسيا ۆ گ. حامادانە ۆ 1247 گ. ي پرويسحوديل يز نەزناتنوي سەمي ۋچەنىح. تراديتسيوننوە منەنيە و ەۆرەيسكوم پرويسحوجدەني راشيد-اد-دينا، وتۆەرگاەموە كاترمەروم ي پرينيماەموە ۆ.ۆ.بارتولدوم ي ە.بلوشە، وسنوۆانو يسكليۋچيتەلنو نا ۋتۆەرجدەنياح، يسحوديۆشيح يز لاگەريا ۆراگوۆ راشيد-اد-دينا. پوسلە پادەنيا سا‘د-اد-دوۋلە وبۆينەنيە ۆ پرينادلەجنوستي ك ەۆرەيام كازالوس ۆەرنىم سرەدستۆوم ۋسترانيت ي داجە پوگۋبيت پوليتيچەسكوگو دەياتەليا. پوەتومۋ ۆوپروس و پرويسحوجدەني راشيد-اد-دينا وستاەتسيا نەۆىياسنەننىم. ناپريمەر، فرانتسۋزسكي يستوريك ە.بلوشە وتكازىۆال راشيد اد-دينۋ ۆ پراۆە نا اۆتورستۆو. موجنو پريۆەستي تاكجە توچكۋ زرەنيا ل.ن.گۋميليوۆا: «زامىسەل بىل پويستينە گرانديوزەن، نو راشيد اد-دين… يمەل يدەي ي جەلانيە، نو نە يمەل ني ۆرەمەني، ني ناۆىكوۆ وبراششەنيا س ماتەريالوم، نە زنال پريەموۆ يستوريچەسكوي كريتيكي ي، سلەدوۆاتەلنو، نە موگ وتليچات دوستوۆەرنىە ۆەرسي وت يسكاجەننىح. كوروچە گوۆوريا، ۆەليكي فينانسيست يستوريۋ پيسات نە ۋمەل. نو ەتو ەگو نە سمۋتيلو. ۆ پەرسي ۆ تو ۆرەميا بىلو منوگو بەزرابوتنىح وبرازوۆاننىح ليۋدەي. ۆەزير پريگلاسيل يح ي پورۋچيل سوبيرات ماتەريالى، چتو تە ي ۆىپولنيلي. زاتەم ەتي ماتەريالى ي ۆىپيسكي، نە سۆەريايا ي نە كريتيكۋيا دوستوۆەرنوست سۆەدەني، پودشيلي، پەرەپلەلي ي پرەدستاۆيلي يلحانۋ، كوتورىي توجە نە ستال ۆنيكات ۆ تەكست، ا پروستو ناگراديل سوستاۆيتەليا». ۆ.ۆ.بارتولد ۆ 1912 گ. پيسال: «ەششە مەنشە مى ناحوديم ۆ ترۋدە راشيدا وتۆەت نا ۆوپروس، ۆ كاكوي ستەپەني فينانسوۆىە ي درۋگيە رەفورمى، پرويزۆەدەننىە ۆ تسارستۆوۆانيە گازان-حانا، و كوتورىح ون تاك پودروبنو راسسكازىۆاەت، بىلي دەلوم رۋك ساموگو يستوريكا». لەۆ گۋميلەۆ پيسال: «ۆ وتليچيە وت "تاينوي يستوري" وفيتسيالنايا يستوريا مونگولوۆ، وزاگلاۆلەننايا "سبورنيك لەتوپيسەي", يمەەت اۆتورا، بيوگرافيا كوتوروگو حوروشو يزۆەستنا. ۆپروچەم، ەتو نە زناچيت، چتو يستوريا سوزدانيا يستوچنيكا ي ەگو مەتودولوگيچەسكيە ي كومپوزيتسيوننىە وسوبەننوستي ياسنى، ا دوستوۆەرنوست سۆەدەني نەسومنەننا. سكورەە ناوبوروت، تۋت سليشكوم منوگوە ناۆوديت نا رازمىشلەنيە ي داەت پيششۋ دليا سومنەني. ودني ي تە جە سوبىتيا ۆ رازنىح مەستاح كنيگي يزلاگايۋتسيا پو-رازنومۋ، ي نەيزۆەستنو، كاكيم ۆەرسيام سلەدۋەت وتدات پرەدپوچتەنيە...»

جازبادان اڭعارعانىمىزداي، بارتولد، لەۆ گۋميلەۆ ءتارىزدى اتاقتى تاريحشى-عالىمدار راشيد-اد-دين جازباسىنىڭ سەنىمسىز ەكەنىن مويىنداعان. ەۆروپالىق عالىمداردىڭ جازبانى ءال ماسۋدي مەن يبن ءال اسير جازبالارى دەڭگەيىندە قابىلداماعانى انىق بايقالادى، ولاردىڭ جازبانى تەرەڭىرەك زەرتتەپ، ءوز تىلدەرىنە اۋدارۋعا قۇلىقسىز بولۋى سونىڭ ايعاعى. رەسەي يمپەرياسى مەن ونىڭ ورنىن باسقان كەڭەس وداعى اتالعان جازبانى ماداقتاپ، ونى ورىسشالاپ جارنامالاۋمەن ءوتتى. ال «راشيد-اد-ءديننىڭ حاتتارى» دەگەن جيناق، راشيد-اد-دين جازباسىنا عالىمداردى سەندىرۋ ءۇشىن يەزۋيدتەر دايىنداعان جالعان دۇنيە، ونى 1917 جىلى جاريا ەتكەن. وعان دا سەنبەگەن عالىمدار بار. ءبىر قىزىعى، «ماڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى» مەن راشيد-اد-دين جازباسى وتە ۇقساس. راشيد-اد-دين جازباسىن ەڭ العاش كىم، قاي جەردەن تاپقانى تۋرالى اقپارات جوق، ونى «تاۋىپ» جارىققا شىعارعان رەسەيلىك يەزۋيدتتەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال «ماڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى» جازباسىن «تاۋىپ» العان جانە ونى «جارىققا شىعارعان» ورىس وقىمىستىلارى ەكەنى بەلگىلى. ەكى جازبانى دا سەنىمدى دەپ ماقتاپ، باسىنا كوتەرەتىن – سولار. سوعان قاراعاندا، ەكەۋىن دە جازعان – رەسەيلىك يەزۋيدتتەر ۇجىمى. ەكى جازبانىڭ تەك كەي دەرەكتەرىندە عانا وزگەشەلىكتەر بار ەكەنىن لەۆ گۋميلەۆ اتاپ كورسەتەدى، ول – ءبىر قولدان شىققانى بايقالماسىن دەپ ەنگىزىلگەن وزگەشەلىكتەر بولار. لەۆ گۋميلەۆ جازبانىڭ جازىلۋ تاريحى مەن دەرەكتەرى كۇماندى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، ونى شاماسى كەلگەنشە اقتاپ الۋعا تىرىسادى. ونىڭ، «راشيد اد دين بىرنەشە عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ تاريحي جازبانى دايىنداتقان، ءوزىنىڭ ونى تەكسەرۋگە ۋاقىتى بولماعان، وسىنداي سەبەپتەن جازبادا كوپتەگەن ولقىلىقتار ورىن العان» دەگەن تۇجىرىمدارى سونىڭ ايعاعى. وسىلايشا، راشيد اد دين جازباسىنىڭ قالاي دايىندالعانىن كوزىمەن كورگەندەي تۇجىرىم ايتادى. وسىنداي ورىنسىز تۇجىرىمدارى مەن حازار قاعاناتى جايلى جازعاندارى، رەسەيلىك يەزۋيدتەر دايىنداتقان جالعان تاريحتاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى لەۆ گۋميلەۆ ەكەنىن كورسەتەدى.

ءحىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ «تۋحفات ان-نۋززار في گارايب ال-امسار ۆا ادجايب ال-اسفار» (قالا عاجايىپتارى مەن ساياحاتتارىن باقىلاۋشىلارعا سىيلىق) دەگەن جازباسى بار. التىن وردا ايماعىن ارالاپ، شىڭعىسحان اۋلەتىنەن شىققان حانداردى ءوز كوزىمەن كورگەن ساياحاتشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جايلى عالىمداردىڭ پىكىرىنە شولۋ جاساپ كورسەك: «ابۋ ابداللاح مۋحاممەد يبن ابداللاح يبن باتتۋتا ال-لاۆاتي ات-تاندجي پو پراۆۋ سچيتاەتسيا ۆەليچايشيم پۋتەشەستۆەننيكوم مۋسۋلمانسكوگو سرەدنەۆەكوۆيا. زا پوچتي 30 لەت سترانستۆي، س 1325 پو 1354 گ.، ون پوسەتيل پراكتيچەسكي ۆسە سترانى يسلاما، پوبىۆال ۆ زولوتوي وردە، يندي ي كيتاە. وپيسانيە ەگو پۋتەشەستۆي سلۋجيت ودنوۆرەمەننو ي پەرۆوكلاسسنىم يستوريچەسكيم يستوچنيكوم، ي نا رەدكوست جيۆىم ي نەپوسرەدستۆەننىم كۋلتۋرنىم پامياتنيكوم: ەپوحي.

بۋدۋششي ۆەليكي پۋتەشەستۆەننيك روديلسيا 25 فەۆراليا 1304 گودا ۆ تانجەرە (ماروككو) ۆ سەمە ۋۆاجاەموگو شەيحا ابداللاحا ال-لاۆاتي. پرەدكي يبن باتتۋتى پرويسحوديلي يز بەربەرسكوگو پلەمەني لاۆاتا – وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋەت نيسبا (چاست يمەني) «ال-لاۆاتي». و ەگو دەتسكيح گوداح يزۆەستنو وچەن مالو. ون پولۋچيل وبرازوۆانيە ۆ مەدرەسە. وتەتس يبن باتتۋتى، كادي تانجەرا، حوتەل ۆيدەت سىنا سۆويم پرەەمنيكوم. نەكوتورىە ۋچيونىە (ي. حربەك، س.يانيچەك) سچيتايۋت، چتو يبن باتتۋتا ۆ ۆولجسكوي بۋلگاري نە بىل – پروستو نە موگ ۋسپەت زا ستول كوروتكي سروك. وپيسانيە پۋتەشەستۆيا موگلو بىت زايمستۆوۆانو يز ترۋدوۆ درۋگيح ارابسكيح اۆتوروۆ (يبن دجۋبەير، ابۋ-ل-فيدا) ساميم يبن باتتۋتوي يلي ەگو ليتەراتۋرنىم سەكرەتاريوم يبن دجۋزاەم. ون پروجيل ۆ يندي ۆوسەم لەت، بىل سناچالا كادي (سۋديوي), پوتوم فاكيحوم، ا 22 يۋليا 1342 گودا ۆىەحال ۆ كيتاي ۆ كاچەستۆە سۋلتانسكوگو پوسلا. پوسلە منوگوچيسلەننىح پريكليۋچەني باتتۋتا ياكوبى دوبرالسيا دو پورتا كانتونا, ا پوتوم چەرەز مالايزيۋ، بەنگاليۋ ي ينديۋ ون ۆەرنۋلسيا ۆ ماروككو (1349). فاكت پوسەششەنيا يم كيتايا پودۆەرگاەتسيا سومنەنيۋ، يبو ەگو سۆەدەنيا وب ەتوي سترانە نە وتليچايۋتسيا توچنوستيۋ.  پو پوۆودۋ ينفورماتسي، كوتورۋيۋ ۆ سۆيازي س ەتيم سووبششاەت يبن باتتۋتا، بارتولد ۆ.ۆ. سچەل ۆوزموجنىم سكازات سلەدۋيۋششەە: «…ۋستانوۆيت ۆ دالنەيشەم وتدەلنىە سوبىتيا پوچتي نەۆوزموجنو، تاك كاك مەجدۋ سووبششەنيامي يستوريكوۆ، پوجالۋي مالودوستوۆەرنىمي ۆ ەتوم ۆوپروسە، ي راسسكازوم، تاكجە رومانتيچەسكي وكراشەننىم، پۋتەشەستۆەننيكا يبن باتتۋتى سۋششەستۆۋەت نەپريميريموە پروتيۆورەچيە.». دليا پروۆەركي دوستوۆەرنوستي سۆەدەني يبن باتتۋتى كوزەگارتەن پريۆلەك ي درۋگيە گەوگرافيچەسكيە يستوچنيكي، سراۆنەنيە س كوتورىمي ۋبەديلو ەگو، كاكۋيۋ وگرومنۋيۋ يستوريكو-گەوگرافيچەسكۋيۋ تسەننوست پرەدستاۆلياەت "پۋتەشەستۆيە".  ودنيم يز پەرۆىح ك سووبششەنيام پۋتەشەستۆەننيكا وبراتيلسيا ۆ.ۆ.بارتولد، كوتورىي كرومە ارابسكوگو تەكستا پريبەگال تاكجە ك ۋپوميانۋتومۋ ۆىشە پەرەۆودۋ ۆ.گ.تيزەنگاۋزەنا. ۆ.ۆ.بارتولد ۆەسما شيروكو تسيتيرۋەت يبن باتتۋتۋ ي سسىلاەتسيا نا ەگو داننىە كاك نا زاسلۋجيۆايۋششيە پولنوگو دوۆەريا. ەتا تەندەنتسيا پروسلەجيۆاەتسيا ۆ رابوتاح درۋگيح ۋچەنىح، كوتورىە، گوۆوريا و رازليچنىح ياۆلەنياح يستوري ي يستوري كۋلتۋرى سرەدنەي ازي ۆ ناچالە XIV ۆ.، ۋپومينايۋت "پۋتەشەستۆيە" يبن باتتۋتى كاك يستوچنيك پەرۆوستەپەننوي ۆاجنوستي. «پۋتەشەستۆيە» يبن باتتۋتى ناستولكو ناسىششەنو ينتەرەسنىمي راسسكازامي و سامىح دالنيح ستراناح، چتو ەگو سوۆرەمەننيكي سوچلي يح نەپراۆدوپودوبنىمي ي فانتاستيچەسكيمي. داجە تاكوي ۆىدايۋششيسيا ۋچەنىي، كاك يبن حالدۋن، كوتورىي ۆسترەچالسيا س يبن باتتۋتوي، نە پرينيال ۆسەرەز راسسكازى ي وپيسانيا «پۋتەشەستۆيا»، گوۆوريا، چتو «ليۋدي وبۆينيالي ەگو ۆو لجي».

سكەپتيچەسكي وتنەسليس ك سووبششەنيام يبن باتتۋتى ي ۆ ەۆروپەيسكوي ناۋكە. ەتو پومەششالو ۆ سۆوە ۆرەميا دوستوينىم وبرازوم وتسەنيت ي ۆوسستانوۆيت پودليننىي تەكست «پۋتەشەستۆيا». پو مەرە رازۆيتيا ۆوستوكوۆەدەنيا، راۆنو كاك ي گەوگرافيچەسكيح يسسلەدوۆاني، ۋچەنىە رازليچنىح ستران ۆسە بولشە ۋبەجداليس ۆ توم، چتو وپيسانيا يبن باتتۋتى نە پلود فانتازي سرەدنەۆەكوۆوگو ميستيفيكاتورا، ا رەزۋلتات نەپوسرەدستۆەننوگو نابليۋدەنيا وپيسىۆاەمىح زەمەل ي نارودوۆ. پرەبىۆانيە يبن باتتۋتى ۆ يندوكيتاە ي كيتاە دو سيح پور ياۆلياەتسيا پرەدمەتوم سپوروۆ مەجدۋ يسسلەدوۆاتەليامي ەگو پۋتەشەستۆيا. ديسكۋسسيا پو ەتومۋ پوۆودۋ سۋمميروۆانا ي.يۋ.كراچكوۆسكيم، دوكازاۆشيم پودليننوست سووبششەني ماروككانسكوگو پۋتەشەستۆەننيكا و ۆوستوچنوي ي يۋگو-ۆوستوچنوي ازي. ۆىۆود ي.يۋ. كراچكوۆسكوگو سوۆەرشەننو سپراۆەدليۆ: اناليز راسسكازا يبن باتتۋتى پوكازىۆاەت بەسپوچۆەننوست سومنەني گ.يۋلا، فەررانا ي درۋگيح يسسلەدوۆاتەلەي ي يح ۋتۆەرجدەني و توم، چتو «يبن باتتۋتا نە بىل ۆ يندوكيتاە». پو ماسشتابۋ وپيساننىح زەمەل، ستران ي نارودوۆ، وبەمۋ سامىح رازنووبرازنىح سۆەدەني (پو گەوگرافي، ەتنوگرافي، كۋلتۋرە، ەكونوميكە، توپونيميكە، يستوري، رەليگي، گرادوسترويتەلستۆۋ ي ت.د.), پو پروستوتە يزلوجەنيا، دوستوۆەرنوستي ي دوكۋمەنتيروۆاننوستي «پۋتەشەستۆيە» يبن باتتۋتى، پوجالۋي، نە يمەەت سەبە راۆنوگو ۆ يستوري نە تولكو مۋسۋلمانسكوي، نو ي ميروۆوي وپيساتەلنوي گەوگرافيچەسكوي ليتەراتۋرى دو XV ۆ. يمەننو ەتو يمەل ۆ ۆيدۋ زنامەنيتىي اۆتور مونۋمەنتالنوگو ترۋدا و گەوگرافيچەسكيح وتكرىتياح ريحارد حەننيگ، كوگدا پيسال: «جيۆشي ۆ XIV ۆ. ماروككانەتس يبن باتتۋتا، نەسومنەننو، دولجەن بىت پريزنان ۆەليچايشيم يز ۆسەح پۋتەشەستۆەننيكوۆ، كوتورىح زنالي درەۆني مير ي سرەدنەۆەكوۆە. داجە دوستيجەنيا ماركو پولو بلەدنەيۋت ۆ سراۆنەني س پورازيتەلنىم ترۋدوم، كوتورومۋ بىلا پوسۆياششەنا ۆسيا جيزن ەتوگو ليۋبيتەليا پۋتەشەستۆي… حوتيا ۆەليكيە مورەپلاۆاتەلي XVI-XVIII ۆۆ. ۆ وبششەي سلوجنوستي پرەودولەلي بولشيە راسستويانيا، چەم جيۆشي ۆ XIV ۆ. يبن باتتۋتا، نە بۋدەت پرەۋۆەليچەنيەم، ەسلي مى نازوۆەم ەتوگو ماروككانتسا ۆەليچايشيم پۋتەشەستۆەننيكوم ۆسەح ۆرەمەن دو ماگەللانا».

مىنە، الەم عالىمدارى يبن باتۋتا جازباسىن سەنىمدى دەپ تانىعان. ال رەسەي مەن قىتاي عالىمدارى يبن باتۋتانىڭ التىن وردا مەن قىتايدا بولعانىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقان. ويتكەنى، اراب تاريحشىسى قازىرگى موسكۆا قالاسى ايماعىندا مۇسىلمان ءدىندى بۇلعار ەلى ورنالاسقانىن، ال قىتايدى بيلەگەن شىڭعىسحان ديناستياسى تۇركىتىلدى مۇسىلماندار ەكەنىن جازعان. ونىڭ وسى دەرەكتەرى رەسەي مەن قىتايدىڭ رەسمي تاريحتارى جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى، سوندىقتان ورىس پەن قىتاي عالىمدارى «يبن باتۋتا ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بولماعان» دەۋگە ءماجبۇر. رەسەي يمپەرياسى يبن باتۋتا جازباسىندا كورسەتىلگەن قالالار مەن حان جايلاۋى بولعان جەردى مۇلدە باسقا ايماق قىلىپ وزگەرتكەن جانە جازبانى ءوزىن بۇرمالاپ ورىسشاعا ەكىنشى رەت اۋدارعان ء(بىرىنشى اۋدارما مەن ەكىنشى اۋدارمانىڭ اراسى – 40 جىل). ارينە، ەكىنشى ورىسشا اۋدارمادا جازبا دەرەكتەرى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى بولىپ شىققان. ونى وقىعان ادام «شىنىندا يبن باتۋتا التىن وردا ايماعىندا بولماعان ءتارىزدى» دەپ ويلاۋى مۇمكىن. الايدا، ورىسشا اۋدارمانىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسى مەن كەيىنگى نۇسقاسىن سالىستىرا زەرتتەسەڭىز، بارلىعى ءوز ورنىن تابا كەتەدى. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە يبن باتۋتا جازباسىنىڭ التىن وردا جايلى دەرەكتەرى وتە انىق جانە شىندىق ەكەنى، ول دەرەكتەر رەسەيلىك تاريحي تۇجىرىمداردى جوققا شىعاراتىنى دالەلدەرمەن كورسەتىلگەن.

ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن حريستيان ساياحاتشىسى ماركو پولونىڭ

«كنيگا و رازنووبرازي ميرا» دەگەن جازباسى كوپشىلىگىمىزگە ءمالىم. ەندى ەۋروپالىقتار مەن رەسەيلىكتەر «اتاقتى ساياحاتشى» دەپ دارىپتەيتىن ماركو پولو جازباسى جايلى عالىمداردىڭ قانداي پىكىردە ەكەنىن زەردەلەپ كورسەك. «يزۆەستنو، چتو چەم دالشە وت ناس وتستويت پو ۆرەمەني يستوريچەسكي پەرسوناج، تەم مەنشە و نەم دوستوۆەرنىح سۆەدەني. ەتو ناپريامۋيۋ وتنوسيتسيا ك ماركو پولو – چەلوۆەكۋ، چيا توچنايا داتا روجدەنيا نەيزۆەستنا ي مەستو پوسلەدنەگو پريبەجيششا توجە. پريجيزنەننىح پورترەتوۆ ەگو تاكجە نە سوحرانيلوس. ا يزۆەستنو ليش تو، چتو ون پوۆەدال و سەبە سام. كاكيم پۋتەم سەمەيستۆو پولو دوبيرالوس يز يەرۋساليما ۆ پەكين نەيزۆەستنو، نو سكورەە ۆسەگو ەتو بىلي ناتوپتاننىە كاراۆاننىە پۋتي توگو ۆرەمەني. ۆ 1275 گودۋ وني دوبراليس دو رەزيدەنتسي حانا حۋبيلايا. (پوچەمۋ تاك دولگو؟ وچەۆيدنو، چتو كۋپتسى پولو پو دوروگە ۆەلي تورگوۆليۋ، ي وستاناۆليۆاليس ۆ رازنىح مەستاح.). ەسلي ۆەريت پوۆەستۆوۆانيۋ ماركو پولو، پراۆيتەل پودنەبەسنوي بىل وچاروۆان يۋنوشەي، پريبليزيل ك سەبە، دوۆەريال ەمۋ نەكوتورىە دەلا ي رازنىە ۆاجنىە پورۋچەنيا گوسۋدارستۆەننوگو زناچەنيا. چەستنو گوۆوريا، ۆەريتسيا ۆ ەتو س ترۋدوم، يبو يۋنوشە بىلو ۆسەگو-تو دۆادتسات لەت وت رودۋ. حوتيا س درۋگوي ستورونى، ون بىل كاك بى چلەنوم ەۆروپەيسكوگو پوسولستۆا، پوستوروننيم چەلوۆەكوم، نە وتنوسيلسيا ني ك كاكومۋ مەستنومۋ كلانۋ – دوستاتوچنو ۋدوبنايا فيگۋرا دليا يسپولنەنيا حانسكيح راسپورياجەني. ەتاكي اراپ پەترا ۆەليكوگو. پو ۆوسپومينانيام ماركو حيبۋلاي داجە تري گودا دەرجال ەگو گۋبەرناتوروم گورودا يانچجوۋ. تۋت پروستو نەۆوزموجنو ۋدەرجاتسيا، چتوبى نە پروتسيتيروۆات ناشەگو ۆەليكوگو كلاسسيكا: «حلەستاكوۆ: ودين راز يا داجە ۋپراۆليال دەپارتامەنتوم...». دەلو ۆ توم، چتو ۆ پوۆەستۆوۆاني ماركو پولو وچەن منوگو نەستىكوۆوك ي نەوبياسنيمىح مومەنتوۆ. ۆ 1995 سوترۋدنيتسا كيتايسكوگو وتدەلا بريتانسكوگو مۋزەيا فرەنسيس ۆۋد ۆىپۋستيلا كنيگۋ، ستاۆياششۋيۋ پود سومنەنيە سام فاكت پۋتەشەستۆيا ماركو پولو. ۋج وچەن پودوزريتەلنو، ۋتۆەرجداەت ونا، چتو ۆ وپيساني كيتايا توگو ۆرەمەني اۆتور ني رازۋ نە ۋپوميانۋل پرو ۆەليكۋيۋ كيتايسكۋيۋ ستەنۋ، نيچەگو نە سكازال پرو كيتايسكي فارفور، نە وپيسال نە تو چتو چاينوي تسەرەموني، نو داجە نە ۋپوميانۋل چاي ۆووبششە.

سۋششەستۆۋەت تاكجە ۆەرسيا، چتو ني ۆ كاكوي كيتاي ماركو پولو سام نە حوديل، نو سوستاۆيل سۆوەگو رودا كومپيلياتسيۋ سۆەدەني و رازنىح ستراناح ي مەستاح نا ۆوستوكە پو راسسكازام پەرسيدسكيح، بۋحارسكيح ي درۋگيح كۋپتسوۆ، س كوتورىمي تورگوۆىي دوم پولو يمەل دەلو. چتو ج، داجە ەسلي ەتو ي تاك، تو ۆسە راۆنو ماركو سدەلال وگرومنوە دەلو، كوتوروە دو نەگو نيكتو نە دەلال. چتو جە كاساەمو دو نەتوچنوستەي ۆ كنيگە، كوتورىح سپەتسياليستى ناسچيتىۆايۋت نەمالو، تو نادو ۋچەست، چتو ديكتوۆال ون ەە پو پامياتي. نيكاكيح زاپيسەي ۆو ۆرەميا سۆوەگو پرەبىۆانيا ۆ پودنەبەسنوي نە دەلال، پوتومۋ، كاك نە بىلو ۋ نەگو ني كارانداشا، ني زاپيسنوي كنيجكي. بۋماگا جە، كوتورۋيۋ ۋجە توگدا ۆ كيتاە دەلالي، ۆيديمو نە بىلا ەششە تاك دوستۋپنا ي دەشەۆا، كاك تەپەر.»

بۇل جولداردان دا كورگەنىمىزدەي، الەم عالىمدارى ماركو پولو جازباسىن سەنىمسىز دەپ تانىعان. ءتىپتى، ونىڭ دەرەكتەرى كوپ عالىمنىڭ «ەزۋىنە كۇلكى ۇيالاتقان».

سونىمەن يبن ءال اسير مەن يبن باتۋتا جازبالارىنىڭ سەنىمدىلىگىنە الەم عالىمدارى كۇمان كەلتىرمەيدى. بۇل ەكى تاريحشىنىڭ قاي جىلى، قاي جەردە، قانداي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەنى عالىمدارعا بەلگىلى جانە ولارمەن كەزدەسكەن ورتا عاسىرداعى اراب عالىمدارىنىڭ دا دەرەكتەرى ءمالىم. ەۋروپالىق عالىمدار وسى ەكى جازباعا العاش نازار اۋدارعان جانە ولاردى ءوز تىلدەرىنە اۋدارعان.

راشيد-اد-دين جازباسىنا ەۋروپالىق عالىمدار عانا ەمەس، رەسەيلىك كەيبىر بەدەلدى تاريحشىلار دا كۇماندانادى. راشيد-اد-ءديننىڭ انىق تاريحتا بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەك كوزى بىرەۋ عانا، ول – سول عالىمنىڭ «حاتتارى». سول سەبەپتەن ونىڭ ءوزىنىڭ تاريحتا بولعانىنا كوپ عالىم سەنبەيدى، ال ونىڭ ەڭبەكتەرىن جازعان وزگەلەر ەكەنىن جانە ولار بىرنەشە ادامنان تۇراتىن «كوللەكتيۆ» ەكەنىن ورىس وقىمىستىلارى امالسىز مويىندايدى. دۇرىسىندا، رەسەي يدەولوگتارى اۋەلى اۆتورى راشيد-اد-دين دەپ سەندىرۋگە تىرىسقان، الايدا ونىڭ جازبا اۆتورى بولۋى ەش مۇمكىن ەمەستىگىن وزگە عالىمدار دالەلدەپ بەرگەن. اقىرى، ورىس وقىمىستىلارى: «راشيد-اد-دين بىرنەشە تاريحشىنى جۇمىلدىرىپ جازدىرعان بولار» دەپ بۇلتاقتاعان. لەۆ گۋميلەۆ تا وسى بولجامدى قۋاتتايدى، ارتىنان وسى بولجام «انىق سولاي بولعان» دەگەن تۇجىرىم بولىپ قالىپتاستى.

ال ماركو پولو جازباسىن ايتپاسا دا بولادى، ونىڭ اسا كۇماندى ەكەنىن عالىمدار جاقسى ءتۇسىندى.

راشيد-اد-دين شىڭعىسحان مەن ونىڭ ەلى ماڭعول دەپ اتالاتىنىن جانە ماڭعول تىلدىلەر ەكەنىن باياندايدى. ول ءوز ەڭبەگىنە ماحمۋد قاشحاري دەرەكتەرىن پايدالانعان، ال ماحمۋد قاشحاري جازباسىنىڭ جالعاندىعىن كىرىسپە ءسوزى دە ايعاقتايتىنىن، ونى دايىنداعان ادامنىڭ يسلام دىنىنەن ءبىلىمى تاياز ەكەنى بايقالاتىنىن الدىڭعى ماقالامىزدا دالەلدەگەنبىز. راشيد-اد-دين ءحىىى عاسىر سوڭىندا ءومىر سۇرگەن دەلىنەدى.

يبن ءال-اسير ءحىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر ءسۇردى جانە شىڭعىسحان جورىعى ناتيجەلەرىنە كۋا بولعان. ول ءوز زامانىنا دەيىنگى ورتا ازيا تاريحى جايلى دەرەكتەردى قاي عالىمداردىڭ جازباسىنان العانىن كورسەتكەن، ولاردىڭ قاتارىندا ماحمۋد قاشحاريدىڭ ەسىمى جوق.

يبن باتۋتا – XIV عاسىردا ءومىر سۇرگەن جانە التىن وردا، قىتاي، ءۇندىستان جانە يران ايماقتارىن كوزىمەن كورىپ، ارالاپ وتكەن ساياحاتشى.

سوندا يبن ءال-اسير مەن راشيد-اد-دين ءبىر عاسىردا بىرىنەن كەيىن ەكىنشىسى ءومىر سۇرگەن، ودان كەيىنگى عاسىردا يبن باتۋتا ءومىر سۇرگەن.

1. راشيد-اد-دين شىڭعىسحان مەن ونىڭ ەلىن ماڭعول دەسە، يبن ءال-اسير مەن يبن باتۋتا شىڭعىسحان مەن ونىڭ ەلى تۇركىلەر دەپ انىق جازادى. يبن ءال-اسير مەن يبن باتۋتا جازباسىندا ماڭعول دەگەن اتاۋ مۇلدە جوق.

2. راشيد-اد-دين ۇيعىر حالقىن ءسوز ەتەدى، ال يبن ءال-اسير مەن يبن باتۋتا جازبالارىندا ونداي اتاۋمەن جەكە حالىق نەمەسە تايپا اتالماعان.

3. راشيد-اد-دين جازباسىندا قازاق دەگەن اتاۋمەن نەمەسە سوعان جاقىن اتاۋمەن تايپا نەمەسە مەكەن كەزدەسپەيدى. ال يبن ءال-اسير جازباسىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىنداعى «تيۋركي كيتاي»، «قارلۋك (تيۋركي عۋزي)»، «قاراحكان»، «بۋزۋك» اتاۋلارى ارابشاسىندا «قازاق» بولۋى مۇمكىن ەكەنىن الدىڭعى ماقالامىزدا دالەلدەرمەن كورسەتكەنبىز (رەسەي يەزۋيدتتەرى نەمەسە ولار بيلەگەن ورىس يمپەرياسى «قازاق» اتاۋىن جاسىرۋ ءۇشىن، اراب جازبالارىنداعى «قازاق» اتاۋلارىن ورىسشاعا اۋدارعاندا ىڭعايلارىنا قاراي «حيتاي»، «كىپشاك»، «كارلۋك»، «كاراحكان (كاراحانيدى)»، «حاتاي (حيتاي)»، «بۋزۋك»، «كيماح» دەپ بۇرمالاعان).

يبن ءال-اسير قاۆكازعا بارعان شىڭعىسحان اسكەرى ونداعى قىپشاقتارعا «سەندەر مەن ءبىز – ءبىر حالىقپىز» دەپ ايتقانىن جازادى. وسى ورىسشا اۋدارماداعى «كىپشاكتار» كاۆكازدا ءVىى عاسىردان وتىرعان قازاق ەلى ەكەنى انىق. ويتكەنى، ءVىى عاسىردا زاكاۆكازەنى ءبىزدىڭ دالادان بارعان «قىسىق كوز، جالپاق بەت ازياتتار» جاۋلاپ الدى (626 جىلى), وندا قازاق قالاسى ءVىىى عاسىردا بار ەكەنىنە اراب جىلناماسى دالەل. ءىح عاسىرداعى ۆيزانتيا يمپەراتورى ەكى كاۆكاز تاۋى ورتاسىنداعى قىراتتى دالانى «كاساحيا ەلى» دەپ كورسەتەدى (كولحيدا مەن كۋرا دالالارى), ح عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي سول قازاق ەلىن «كاشاكتار» دەپ جازادى (ارابشاسىندا «كاساح» بولۋى مۇمكىن، ونى «كىپشاك» اتاۋىنا جىقىنداتۋ ءۇشىن ورىسشاعا ادەيى «كاشاك» دەپ اۋدارعان سياقتى). يبن ءال-اسير ءحىىى عاسىردا سول كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلىن «قىپشاق ەلى» دەپ كورسەتەدى، ال ءحVى عاسىرداعى گرۋزيا جايلى باياندايتىن اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۆەليكي موۋروۆي» دەگەن ەڭبەگىندە گرۋزيا ايماعىنداعى سول قازاقتاردى «بيلەۋشى حانى بار كازاح ەلى» دەپ، ولاردىڭ «شاتىرلاردا (كيىز ۇيدە) تۇراتىن قازاقتار» ەكەنىن انىق ايتادى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەشبىر دەرەكتە كاۆكازدا قىپشاق دەگەندەر بولعانى كورسەتىلمەيدى، ولار «كازاح»، «كاساح»، «كاشاك» دەگەن اتاۋلارمەن جازىلعان. كاۆكازدا ءالى دە «كازاح قالاسى»، «كاساح وزەنى»، «كازاح دالاسى»، «تاۋكازاح» دەگەن اتاۋلار ساقتالعان، ال «قىپشاق» اتاۋى وندا مۇلدە جوق. دەمەك، ورىس وقىمىستىلارى يبن ءال-اسير جازباسىن ورىسشالاعاندا قازاق ەلىن «قىپشاق ەلى» دەپ بۇرمالاعان. ولاي بولسا، كاۆكازداعى قازاقتارعا «سەندەر مەن ءبىز – ءبىر حالىقپىز» دەگەن شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قازاقتار ەكەنى انىق.

سول كاۆكازدان ءحىى عاسىردا اۋىپ بارىپ دوڭگە (دون) ورنىققان قازاقتار ءحVىى عاسىردا پراۆوسلاۆياعا ءوتىپ، شىركەۋ ءتىلدى حالىققا، ياعني ورىس ءتىلدى كازاك دەگەن توپقا اينالدى. كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى كاۆكازدىق بولۋى دا ولاردىڭ كاۆكازدان بارعان قازاقتار ەكەنىنە دالەل. اكادەميك ءبارتولدتىڭ «كازاكتاردىڭ شىعۋ تەگى – قازاقتاردان» دەگەن تۇجىرىمىنىڭ دا اقيقات ەكەنىن مۇراد ادجي جازادى (رەسەي ساياساتى ايتۋعا تىيىم سالسا دا، اتاقتى اكادەميك شىندىقتان اتتاپ كەتە الماعان). سوندا كازاك دەگەندەر – كاۆكازدان بارعان قازاقتار، ال كاۆكازدى 626 جىلى جاۋلاپ العان ازياتتار قازىرگى قازاق دالاسىنان بارعاندار ەكەنىن بارشا عالىمدار مويىندايدى. ەندەشە كەم دەگەندە ءVىى عاسىردا ءبىزدىڭ دالامىزدا «قازاق» دەگەن حالىق بولعان، وسىنى مويىنداۋىمىز كەرەك.

ءال ماسۋدي، يبن ءال-اسير جانە يبن باتۋتا جازبالارى – وسى شىندىقتى انىق اشىپ كورسەتەتىن بىردەن-ءبىر تاريحي قۇجاتتار. ويتكەنى، ول جازبالاردى تاۋىپ، جارىققا شىعارعان رەسەيلىكتەر ەمەس، قازاقپەن الىس-بەرىسى جوق ەۋروپالىقتار. ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە قازاقتىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن جاسىرۋ قاجەت ەمەس، ال رەسەي يمپەرياسىنا التىن وردا (الاش وردا) زامانىندا بۇلعار-ورىس ەلىن عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيانى بيلەگەن يمپەريانىڭ «تيتۋلنىي ناتسياسى» بولعان قازاقتىڭ تاريحىن مۇلدە جوق قىلۋ اسا قاجەت ەدى. ءوز تاريحىنان حاباردار قازاقتىڭ «ۇلتاندى سۇلتان دەپ مويىنداماسىن»، ياعني، قازاقتىڭ كەشە وزىنە قۇل بولعان بۇلعار-ورىستى «باسشىم» دەپ ەشقاشان قابىلدامايتىنىن يمپەريا جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ءوز ىقپالىندا بولعان يران اۋماعىنان تابىلعان پارسىلىق جازبالاردى بۇرمالاپ وزگەرتتى، ونداعى «قازاق» اتاۋلارىن جوق قىلدى. قول استىنداعى ورتا ازيا اۋماعىنداعى جازبالاردى قالاعاندارىنشا وزگەرتتى. ءوز وتىرىكتەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن ماحمۋد قاشقاري، دۋلاتي، وعىزنامە، جالايىري جازبالارى سياقتى جالعان دۇنيەلەر ازىرلەدى جانە ولاردى «سەنىمدى كونە جازبالار» دەپ سەندىردى. الايدا، ولاردىڭ قولى جەتپەگەندىكتەن وزگەرىستەن امان قالعان جازبالار دا بار. ولار – ەۋروپالىق يمپەريالار ىقپالىندا بولعان اراب ەلدەرىنەن تابىلعان جازبالار جانە ەۋروپالىق شىركەۋدە ساقتالعاندىقتان وزگەرمەي قالعان «كودەكس كۋمانيكۋس» كىتابى (قىرىمدىق رۋس ەلىنىڭ تۇركىتىلدى جانە كاتوليك ءدىندى بولعانىن دالەلدەيتىن بىردەن-ءبىر قۇندى قۇجات). ياعني، ءال ماسۋدي، يبن ءال-اسير جانە يبن باتۋتا جازبالارى رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ بۇرمالاۋىنا ۇشىراماعان. ماڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى، راشيد-اد-دين، ماحمۋد كاشحاري، وعىزنامە، دۋلاتي، يبن فادلان، يستاحري (پارسىلىق نۇسقاسى) جازبالارىندا قازاق اتاۋى مۇلدە جوق. ويتكەنى، ولاردى رەسەيلىك يەزۋيد عالىمدارى بۇرمالاپ، وزگەرتكەن نەمەسە قولدان جاساعان. ونداي جالعان جازبالارمەن قازاق تاريحىن جازۋ – ۇلكەن قاتەلىك. وسىنى تۇسىنەتىن قازاق تاريحشىسى بولار ما ەكەن؟!

ا.لەۆشين: «سلوۆو كايساك، يلي "كاساك" ەست يسپورچەننوە يميا "كازاك", كوتوروگو درەۆنوست، كاك ۋۆەريايۋت نەكوتورىە ۆوستوچنىە پيساتەلي، ۆوسحوديت دالەە روجدەستۆا حريستوۆا» دەگەن سوزدەردى بەكەر ايتپاعان. ول شىعىس جازبالارىندا قازاق اتاۋلارى بولعانىن كورسەتىپ وتىر.

يبن باتۋتا جازباسىنىڭ ەڭ العاشقى ورىسشا اۋدارماسىندا شىڭعىسحان ەلى «حاتا» دەلىنگەن جانە العاش باعىندىرىلعان ەلدەر تىزىمىندە «حاشاكيا» بار، كەيىنگى ورىسشا اۋدارمالاردا بۇل سوزدەر جوق. وسى «حاتا» ارابشا تۇپنۇسقادا «حازا» بولۋى مۇمكىن (ارابشا «ت» مەن «ز» بىردەي جازىلادى). يبن باتۋتانىڭ «شىڭعىسحان حازا(ق) ەلىنەن» دەگەن دەرەگى «چينگيسحان يز حاتا» دەپ ورىسشالانعان دەپ تۇسىنەمىن. ال راشيد-اد-دين جازباسى مەن «ماڭعولدىڭ قۇپيا تاريحىن» دايىنداعاندار «چينگيسحان يز حاتا» دەگەن بۇرمالاۋدى پايدالانىپ، «چينگيسحان يز رودا حيات» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى تاريحقا ەنگىزگەن ءتارىزدى.

يبن باتۋتا «كاشاحيا» دەپ جازعان ەل «قازاق ەلى» ەكەنىنە ەشكىمنىڭ تالاسى بولماس. ول التىن وردا استاناسى تۇرعىندارىن «مۇسىلمان الاچي» دەپ كورسەتەدى، ۇلتىمىزدىڭ ەكىنشى اتاۋى الاش ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. قازاقتىڭ ەجەلدەن بار حالىق ەكەنىن دالەلدەۋگە وسى دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى.

1. قازىرگى وزدەرىن ماڭعولمىز دەيتىندەر – ماڭعولياعا تەك ءحVى عاسىردا ارىدە جاتقان شىعىس مانجۋريادان اۋىپ كەلگەن حالحا-قيداندار. ارينە، ولارعا جەرگىلىكتى تۇركىتىلدى ويرات تايپاسىنان سىڭگەندەر بولدى (ويراتتاردىڭ نەگىزگى بولىگى التايلىق تۇركى ۇلتتارى قۇرامىندا). دەگەنمەن، ماڭعولداردىڭ باسىم بولىگى – ءحVى عاسىردا مانجۋريادان كەلگەن حالحالار.

جاپون، كارىس، ياكۋت (ساحا) جانە مانجۋر جىلقىلارى الاسا بويلى بولىپ كەلەدى. قازىرگى ماڭعول جىلقىلارى – سول حالحالاردىڭ الاسا بويلى جىلقىلارى. ال شىڭعىسحان ەلى ونداي جىلقى مىنگەنى ەش دەرەكتە جوق، كەرىسىنشە ولاردىڭ مىنگەندەرى – بيىك بويلى قازاقى جالقىلار. شىڭعىسحان زامانىندا قولدانىلعان جازبانى قازىرگى ماڭعول-حالحالار تۇسىنبەيدى، ءتىپتى شىڭعىسحان ءتىلى دە وزگەشە بولعانىن ولار مويىندايدى. شىڭعىسحان جازباسى وڭنان سولعا قاراي جازىلعان، ال ماڭعول-حالحالار ەجەلدەن جوعارىدان تومەن قاراي جازىپ كەلدى. بارشا عالىمدار سەنىمدى دەپ مويىنداعان ەكى اراب جازباسى شىڭعىسحان ەلىنىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تۇركىلەر ەكەنىن دالەلدەيدى. وسى ەكى سەنىمدى تاريحي قۇجاتقا ەمەس، كىمدەر جازعانى بەلگىسىز كۇماندى جازبالارعا سەنىپ، شىڭعىسحاندى موڭعول دەۋىمىز – اقىماقتىق. مەيلى، بۇرىنىراقتا ورىستار بيلەۋشى بولعاندىقتان ىشتەن تىندىق، ال ەندى ەگەمەندى قازاق ەلى عالىمدارى نەگە اقيقاتتى ايتپايدى؟!

(جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz