قازاق كۇرەسىن قايتىپ دامىتامىز؟
كۇرەس ونەردىڭ تورەسى، ونى ويىنشىققا،
ساۋداعا اينالدىرۋعا بولمايدى!
(بالۋان شولاق)
قازاقستان كۇرەس سپورتى باسقا سپورت تۇرلەرىنە قاراعاندا كەنجە قالىپ بارادى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاربيەلەنىپ، ءوسىپ شىققان پالۋاندار: كلاسسيكا كۇرەس شەبەرلەرى ۆلاديمير باكۋلين، ۆالەري رەزانتسەۆ، انوتولي نازارەنكو، ءشامىل سەرىكوۆ، جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، اناتولي كولەسوۆ، كنياز احمەتوۆ، داۋلەت تۇرلىحانوۆ، يۋري مەلنيچەنكو، باقتيار بايسەيىتوۆتەر، ال ەركىن كۇرەس شەبەرلەرى امانگەلدى عابساتتاروۆ، ابىلسەيىت ايحانوۆ، امانجول بۇعىباەۆ، الەكساندر يۆانوۆ، پەتر سۋريكوۆ، باۋمباح، رامازان نۇرمانوۆ، مالىك نادىربەكوۆ، جاقسىجول كورپەباەۆ، امانگەلدى مۇسابەكوۆ، سايلاۋ مۇقاشوۆ، امانگەلدى جاپپاروۆ، مۋسان ءابدۋلمۇسىليموۆ، سەرىك الشىنباەۆ، مۇرات ماياۋىزوۆ، ماۋلەن مامىروۆ، يسلام بايرامۋكوۆتار ەلىمىزدىڭ اتىن وداقتىق، الەمدىك جانە وليمپيادا جارىستارىندا تالاي رەت اسپانعا شىعارعان ەدى.
سول كەزدەگى قازاق جاستارى مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ سپورتقا قۇلشىنىستارى، ونىڭ ىشىندە كۇرەس پەن بوكسقا دەگەن قۇمارلىقتارى ەرەكشە بولاتىن. كەڭەس وكىمەتى زامانىندا دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا اسا ماڭىز بەرىلىپ، مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى، تۇتقاسى رەتىندە، بيلىكتىڭ تاراپىنان سپورتقا اسا قاتتى كوڭىل ءبولىنۋشى ەدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنان باستاپ، پەنسيونەرلەرگە دەيىن «وتاندى قورعاۋعا دايىن بول!» دەيتىن، بىرنەشە ساتىلى نورماتيۆتەر تاپسىرىلاتىن ۋاقىتتار، ءالى ەسىمىزدە.
وتپەلى كەزەڭ ءوتىپ، ەل جاعدايى تۇزەلىپ، وڭدى-سولىمىزدى تۇگەندەپ كەلە جاتقاندا سپورتقا دا، ونىڭ ىشىندە حالقىمىزبەن بىرگە اتام زاماننان بەرگى جاساسىپ كەلە جاتقان ونەرى كۇرەستىڭ دامۋىنىڭ ەلىمىزدە جەتەكشى ورىن الماي كەلە جاتقانى قىنجىلتادى. قازاقتار و باستان كۇرەس، ات سپورتى، ساداق اتۋ، نايزالاسۋ، سەمسەرلەسۋ مەن سايىستار، كوكپار سياقتى باتىرلىق پەن ەرلىكتى تالاپ ەتەتىن جەكپە-جەك تۇرلەرىنە قاتتى كوڭىل بولگەن. باياعىدا باتىر بابالارىمىز جاۋلارىمەن جەكپە-جەككە شىعاردا قارسى جاقتىڭ باتىرىنا: «الىسپاق كەرەك پە، اتىسپاق كەرەك پە، نە شابىسپاق كەرەك پە؟!» دەپ سۇراۋ سالعان. ياعني بۇل كۇرەس ونەرىنىڭ و باستان ۇلى بابالارىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك، باتىرلىق سيپاتىنىڭ قۇرامداس بولىگىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالعانىنىڭ بەلگىسى. ۇلى بابالارىمىز كيەلى پالۋاندار دەپ:
1.«تايقازاندى» كوتەرگەندەر - ءاز عاراب الاتاۋ باتىر جانە باسقاراۋ پالۋاندى اتاپتى.
2.«التى-تابان» - دەپ، بۇلار بويلارى «سىرىقتاي»، تۇيەلەردى يىعىنا سالىپ جۇرە بەرەتىن الىپتاردى اتاپتى.
3.«قوس قاقپالى» - دەپ، جوڭعار – قازاق مايدانىنىڭ قاھارمانى، ابىلاي حاننىڭ باس باتىرى اشامايلى كەرەي قاناي داتقاۇلى قۇلانحايىر حانباس باتىردى اتاپتى.
ال كۇشىنە قاراپ بەرىلگەن پالۋاننىڭ الدىن:
1. «تۇيە تارتار» – دەپ اتاعان، ياعني بۇل پالۋان ءبىر شاقىرىمعا دەيىن تۇيەنى ارقالاپ بارالعان.
2. «وگىز تارتار» - دەپ، ياعني بۇل اتاقتى ءبىر شاقىرىمعا دەيىن وگىزدى ارقالاپ بارعان پالۋانعا بەرگەن.
ال ەلدىڭ كەز-كەلگەن بۇرىشىندا پالۋاندارعا بەرىلەتىن شەندەر بىلاي اتالىپتى:
1. اتان پالۋان
2. تۇيە پالۋان
3. وگىز پالۋان
4. شالىس پالۋان
5. قارىس پالۋان
6. قاۋعا پالۋان
7. جىگىت بەلدى
8. بالا بەلدى
9. ءسابي ءسىڭىر – دەپ اتاعان ەكەن.
قازاق كۇرەسىنىڭ نەبىر الىپتارى، تاريحتا قالعان ۇلى باتىرلار: يمان ءجۇسىپ، بالۋان شولاق الەمنىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى قاجىمۇقاندار شىققان ەلدە كۇرەس ونەرىنىڭ باسقا سپورت تۇرلەرىنە قاراعاندا كوپ بيىك تۇرۋى كەرەك-اق جانە بۇل ءوزى ەرلىك پەن ورلىكتى بيىك تۇتقان قازاق حالقى ءۇشىن تابيعي زاڭدىلىق بولۋعا ءتيىستى قۇبىلىس بولار ەدى.
قازىر، ەلىمىزدە قانشاما كۇرەس ماماندارى بولسا دا تازا كۇرەس مەكتەپتەرى جوق. بۇرىنعىداي تالانتتى بالالاردى ىزدەپ تاۋىپ، ولاردى ارنايى مەكتەپتەرگە تارتۋ مەن ونىڭ ىشىندە اۋىر سالماقتاعى پالۋاندار دايىنداۋ جولعا قويىلماعان.
قالالاردا، جەر-جەرلەردە ارنايى كۇرەس زالدارى جوقتىڭ قاسى. كوبىسى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ سپورت زالدارىنا ورنالاسقان. تىپتەن شىمكەنتتە وبلىستىڭ قۇراما كومانداسىنىڭ جاتتىعاتىن كۇرەس زالى جوق. سپورت مەكتەپتەرىنىڭ كوپشىلىگى بيىكتىگى تومەن، بۇرىنعى بالا-باقشالاردىڭ جاس سابيلەر تاربيەلەنەتىن بولمەلەرىنە ورنالاسقان. ءبىر جاتتىعۋدا پالۋانداردىڭ قانشاما تەر توگىپ، قانشاما تەكشەمەتر اۋا جۇتاتىنى بەلگىلى. ال مۇنداي بيىكتىگى 3 مەترگە جەتپەيتىن بولمەلەرگە كيەلى سپورت ءتۇرى كۇرەستى تىعىپ تاستاۋ دەگەنىڭ، بۇل بىلە-بىلگەنگە قىلمىس! كۇرەس ونەرىنىڭ كوپ قاجىر-قايرات پەن كۇش جۇمساۋدى، اسقان تازالىقتى قاجەتسىنەتىن سپورت تۇرىنە جاتاتىنى بەلگىلى. سانيتارلىق گيگيەناعا ساي جاتتىعۋلاردان كەيىن جۋىنىپ-شايىناتىن، قازىرگى زامان تالابىنا ساي سپورت عيماراتتارى ۇلكەن قالالارىمىزدىڭ وزىندە ساۋساقپەن سانارلىق، وتە از.
سوڭعى جىلدارى، كۇرەستىڭ سۇلۋلىعى مەن ەرلىك سيپاتىن جوعالتۋىنا اكەلگەن حالىقارالىق كۇرەس فەدەراتسياسى فيلا-نىڭ ەرەجەلەرىنىڭ نەگىزىندە، اسىرەسە ەركىن كۇرەستىڭ نەگىزگى ادىستەرى پارتەرلەردە جاسالىپ، پالۋاندار جىلاندارعا ۇقساپ، كىلەم ۇستىندە مىڭ بۇرالىپ اۋناپ جاتاتىن. بۇرىنعى ەرلىك پەن ورلىكتى بيىككە كوتەرەتىن توسكە جانە جامباسقا الۋ، اياققا ءوتىپ كوتەرىپ ۇرۋ، ديىرمەن، توبىقتان شالۋ، ىشتەن شالۋ سياقتى ادىستەردىڭ وتە سيرەك، تىپتەن از قولدانىلىلىپ كەتىپ ەدى.
بۇل ەرەجەلەرگە اسا بەيىمدەلۋشىلىك جاستاردىڭ ەركىن كۇرەسكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ازايتىپ، ونىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن تاكتيكالار ەمەستىگىن ۋاقتىسىندا كورە بىلگەن فيلا، وتكەن 2004 جىلى افينا وليمپياداسىنان كەيىن، بەدەلى تىزەدەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن كۇرەس ونەرىن بۇرىنعىداي جوعارى كوتەرگەنى سپورت ماماندارىنا بەلگىلى.
جانە ايتا كەتەر ماسەلەنىڭ ءبىرى، وكىنىشكە وراي سوڭعى جىلدارى كۇرەس تە، باسقا سپورت تۇرلەرى سياقتى كوممەرتسيالانۋعا ۇشىراپ بارادى. جاتتىقتىرۋشىلارىمىز ءوزىمىزدىڭ قازاق ەلىندە جاقسى پالۋانداردى الەمدىك، وليمپيادالىق جارىستارعا دايىنداۋدىڭ ورنىنا باسقا جاقتان، باسقا ەلدەردەن دايىن پالۋانداردى شاقىرىپ، ولارعا ازاماتتىق جانە پاتەر بەرىپ، قازاق ەلىنىڭ اتىنان جارىسقا دايىنداۋدى ادەتكە اينالدىرعان. مىسالى كلاسسيكالىق كۇرەس شەبەرلەرى تسۋر-تسۋميا - گرۋزيادان، مانۋكيان - ارمەنيادان شاقىرىلسا، ەركىن كۇرەس شەبەرلەرى گ.لاليەۆ - وسەتيادان، مۋتاليبوۆ - كاۆكاز رەسپۋبليكالارىنىڭ بىرىنەن، سپيريدونوۆ - ياكۋتيادان شاقىرىلعان. سوندا بۇل قالاي؟ 16 ميلليوندىق قازاقستاندا پالۋان ۇلدار تۋاتىن انالار قۇرىپ قالدى ما؟ شەتەلدەردەن دايىن پالۋانداردى اكەلۋگە سونشاما قارجى جۇمساعانشا، سول اقشالارعا وزىمىزدە نەگە ءوز جاستارىمىزدان پالۋاندار دايىنداماسقا... الدە، مۇندا ءبىز بىلمەيتىن باسقا قۇپيالار بار ما؟... رەزەرۆتەر دايىنداۋمەن جانە جاستارمەن جۇمىس ىستەپ، ولاردى جارىستارعا جيىرەك قاتىستىرىپ، تاجىريبە جيناقتاسا، وزىمىزدەن دە نەبىر تاماشا پالۋانداردىڭ شىعارى ءسوزسىز. جانە ايتا كەتەر ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى جاقسى جاتتىقتىرۋشىلارمەن بىرگە قۇراما كومانداعا مىقتى پسيحولوگتار دا اسا قاجەت.
ال، ەگەر ءبىزدىڭ جاتتىقتىرۋشىلارىمىز، جاقسى پالۋاندار دايىنداي الماسا، وندا ولاردىڭ ورنىنا شەتەلدەردەن مىقتى جاتتىقتىرۋشىلار شاقىرۋ كەرەك. جاقسى ءبىر جاتتىقتىرۋشى ونداعان مىقتى سپورتشىلار دايىندايدى، ال شاقىرىلعان 5-6 سپورتشىڭ العا قويعان ماقساتتارىن ورىنداعاسىن، ەلدەرىنە تايىپ تۇرادى.
وتكەن وليمپيادادا وزبەك كومانداسىنىڭ اتىنان تۇسكەن گرۋزيادان شاقىرىلعان ەركىن كۇرەس شەبەرى بەرگەن سۇقباتىندا ءوز ەلىندە ەكىنشى ورىن الىپ، وزبەكتەر اتىنان تۇسىپ چەمپيوندىق سىيلىققا العان 100 000 مىڭ اقش دوللارىن ءوزىنىڭ گرۋزياسىنا اۋداراتىنىن ايتىپ جانە گرۋزيانىڭ پاتريوتى ەكەنىنە ماقتانىپ، وزاعامداردى بۇكىل الەم الدىندا ماسقاراسىن شىعاردى... مىنە بۇل "قاسقىردى، قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليتىندىعىنىڭ" كەرى...
سپورتتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋداعى ورنىنان باسقا، ونىڭ اسا ماڭىزدىلىعى ەلدىڭ اتىن شىعاراتىندىعى. جەڭىمپاز سپورتشىنىڭ قۇرمەتىنە، سول ەلدىڭ ءانۇرانى ورىندالادى. ەل باسشىمىز باسقا ەلدەرگە بارعاندا نەمەسە باسقا ەلدىڭ باسشىلارى ەلىمىزگە كەلگەندە وينالاتىن ءان ۇران، سپورتتىڭ اينالاسىندا ءجيى ورىندالىپ، ەرلەرىمىز ەلدىگىمىزدى بۇكىل دۇنيەگە تانىتادى....
سپورتتىڭ تەك قانا دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن سۇلۋلىققا، وتاندى قورعاۋعا دا دايىندايتىن شارا عانا ەمەس، اسا ۇلكەن تاربيە مەكتەبى ەكەنى دە بەلگىلى. قازىرگى ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىكتىڭ كوبەيگەن زامانىندا، جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردى كومپيۋتەر ويىن زالدارى مەن نەشە ءتۇرلى بارلاردا تەمەكىگە كومىلىپ وتىرۋدان دا ارىلتاتىن سپورت الاڭدارى مەن مەكتەپتەرىن، ونداعى سپورت ۇيىرمەلەرىن كوبەيتەتىن ۋاقىت كەلدى. رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىقتارىن كۇشەيتۋدە جانە سەمىزدىك پەن جۇرەك تاعى باسقا اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋدا دا، سپورت پەن دەنە تاربيەسىن دامىتاتىن حالىقتىق جالپى فيزكۋلتۋرانىڭ ورنى دا ەرەكشە.
ۇلتتىق سپورتتىڭ تۇرلەرى كۇرەس، سايىس، كوكپار، ساداق اتۋ، جەكپە-جەك، ات سپورتىن دامىتۋ مەن ولاردىڭ ءتيىستى بازالارىن كۇشەيتۋ جانە ارنايى كۇرەس سارايلارىن كوپتەپ سالۋ دا، بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر.
وسى ءومىرىمىزدىڭ اسا ماڭىزدى سالاسى فيزكۋلتۋرا مەن سپورتتى، ونىڭ بازالارى مەن سپورت يندۋسترياسىن، سپورت كيىمدەرى مەن قۇرالدارىن دايىندايتىن كاسىپورىندارىن، عىلىمي-زەرتتەۋ جانە ورتوپەديا (جاسوسپىرىمدەردىڭ جالپاق تابان اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن) ينستيتۋتتارىن اشىپ، ولاردىڭ جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ەكونوميكالىق قيىن ۋاقىتتارىندا جابىلىپ قالعان «فيزكۋلتۋرا مەن سپورت» مينيسترلىگىن قايتا اشىپ، سپورت مينيسترلىگى بۇل ايتىلعان ءىس-شارالاردى ودان ءارى جانداندىراتىن ۋاقىتى كەلدى دەپ ەسەپتەيمىز.
جانە ءبىر كوڭىل بولەتىن جاعداي ناعىز ەرلەر اينالىساتىن كۇرەس تۇرلەرىمەن، اۋىر اتلەتيكا شتانگامەن نازىكتىككە، پاكتىككە، ارۋلىققا جاراتىلعان قىزدارىمىزدىڭ اينالىسا باستاۋى... بۇل ءوز كەزەگىندە، تابيعات پەن ۇلى جاراتىلىستىڭ زاڭىنا قارسى تۇرۋشىلىق پەن قايشىلىق بوپ شىعۋ ەمەس پە؟.. قىزدارعا مىسالى، سۇلۋلىق پەن اسەمدىك جاراسادى. دۇنيەگە جاڭا ۇرپاق اكەلۋگە جانە ارداقتى انا دەپ اتالۋعا، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولدارى تاپ-تازا ىڭكارلىك پەن ماحاببات ءۇشىن جارالعان كوركەم بەينەلەردىڭ ورنىنا، جاۋىرىندارى قاقپاقتاي، مويىندارى بۇقانىڭ مويىنىنداي، جىلقى تۇمسىقتى، ءپىل تىرسەكتى سپورتشى قىزداردى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ءتىپتى، ساناعا اۋىر... اۋىر سپورت تۇرلەرىمەن اينالىسۋ، قىزداردى انا بولۋ باقىتىنان ماڭگىلىككە ايىرىپ، ولاردى كادىمگى كۇش، ياعني ارباعا جەگەتىن جۇمىس اتتارىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. حالقىمىزدىڭ سانىن كوبەيتە الماي جۇرگەندە، بىزگە وسىنداي ەركەكشورالار قاجەت پە؟ قىزدارىمىزعا سۇلۋ سپورتتىڭ تۇرلەرى، سينحروندى ءجۇزۋ مەن كوركەم گيمناستيكا، تاعى دا باسقا سپورتتىڭ ايەلدەرگە ارنالعان تۇرلەرى جاراسىمدى-اق. ويىنا نە كەلسە سونى ىستەپ ۇيرەنگەن، شەكتەن شىعىپ، ازعىندانىپ، بۇزىلىپ بارا جاتقان باتىسقا ەلىكتەي بەرۋ ەشكىمگە ابىروي اپەرمەس... مۇنداي اۋەيىلىككە نەگىزدەلگەن وزىمبىلەمدىلىككە، وزىق ۇلگىلى سالت-داستۇرگە، بۇلجىتپاي ورىندالۋعا ءتيىستى ۇلى بابالار راسىمىنە، ۇلتتىق بولمىسقا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق تاربيەنى، بارلىق ادەمى ناقىشتى قانىق بوياۋىمەن قارسى قويا بىلگەن دۇرىس دەپ ويلايمىز.
ىلەسبەك بايجانوۆ، شىمكەنت شاھارى
Abai.kz
