كەڭەستىك كەزەڭ قايداعى ءبىر سوتسياليزم دەگەن زورلىقشىل، جالعان ساياساتتىڭ كەرەگىنە بولا ومىرگە كەلگەن تالاي كوركەم تۋىندىلاردا قوراسىنا قوي بىتكەن، باي اتانعان ادامداردىڭ بارلىعىنا "قانسورعىش، سۇيكىمسىز، وزبىر، ەسۋاس" اتتى بىرىڭعاي وبراز جاسالىپ، ات قويىپ، ايدار تاعىپ، ءبىر ادامزاتتى، ءبىر ۇلتتى، ءتىپتى ءبىر جانۇيا ادامدارىن جىك-جىككە ءبولىپ، اكە مەن بالانى، اعا مەن ءىنىنى ءبىر-بىرىمەن جاۋ ەتتى. كەڭەستىك بيلىك وزدەرىنىڭ ۇستەمدىگىن سول ارقىلى قورعاماق، ۇستاماق، "سوتسياليزم", "كوممۋنيزم" اتتى وتىرىگىن سول ارقىلى بازارلى ەتپەك بولدى. ءارى سول سۇمپايى ماقساتىن ءبىر عاسىرعا جۋىق نايزانىڭ ۇشىمەن، الدامشى ادەبيەتتىڭ كۇشىمەن ىسكە اسىردى.

نە ءومىرى مەن تۇرمىسى، نە اقىلى مەن ءبىلىمىنىڭ ۋىزى جارىماعان كەدەي ادامداردى الداپ، ءوز جاعىنا تارتىپ، ءار ۋاقىت جاقسىنىڭ جاعاسىنان الدىرىپ، جانىنا قاس جاساتىپ، ءبىر توپ ناداندار مەن تەكسىزدەردى، قانىشكىشتەردى وزدەرىنىڭ ساياسي قۇرالى ەتتى. ابايدى اكەسى قۇنانبايعا قارسى قويدى. 70 جىلدىق تاريحتا مۇنداي مىسالدار جەتىپ ارتىلادى. سولاردىڭ ءبىرى قازاقستان تاريحىنداعى 1916-جىلعى قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ قولباسشىسى ۇزاق ساۋرىقۇلىنىڭ ەمشەكتەس تۋعان اعاسى، البان رۋىنداعى اتاقتى باي، اسقان اقىل يەسى، يسلام ءدىنىنىڭ باس ۋاكىلى، اعارتۋشى، قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ ەكونوميكالىق قامقورشىسى تۇڭعاتار ءاجى ساۋرىقۇلىن جاۋ ەتىپ كورسەتۋ ەدى.

تاريحتى وسىلاي جالعان جاساۋ سول تۇستاعى، ياعني بوداندىق ءتۇزىمىنىڭ قاجەتىنىنەن تۋدى. ءبىز بۇگىن تاۋەلسىز ەل بولىپ، ەركىندىگىمىز ءۇشىن قاھارماندىقپەن  قان توككەن ەرلەرىمىزدى، تۇڭعاتار ءاجى ساۋرىقۇلى سەكىلدى ءوز حالقىنىڭ كەرەگىنە بايلىعى مەن بارلىعىن، اقىلى مەن پاراساتىن ارناعان ارداگەرلەرىمىزدى جابىلعان جالادان اراشالاپ الۋعا اقىلىمىز. اراشالاپ الىپ قانا قويماي ولاردىڭ يگى ىستەرىن ۇرپاقتارىمىزعا ۇلگى ەتۋگە مىندەتتىمىز. بۇل بۇگىنگى كۇنگى تاۋەلسىز ەل ۇلت زيالىلىرى مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ باس تارتۋعا بولمايتىن پارىزى دەپ بىلەمىن.

ەندەشە، تۇڭعاتار ءاجى كىم ەدى؟

تۇڭعاتار ءاجى ەڭ الدىمەن اسىلدىڭ تۇقىمى، الىپتىڭ بالاسى. تەكتىدەن شىققان - تەكتى. تۇڭعاتار - ۇلتتىق نامىس پەن تەكتىلىك، اقىل مەن سابىر ۇشتاسقان دانىشپاندارىمىزدىڭ ءبىرى. تۇڭعاتار ءاجى - جاس كەزىندە باتىر - قولباسشى، ورتا جاسىندا - اتاقتى بي، قارتايعاندا - ۇلى اۋليە بولعان. تەگىن تەكتەسەك، رايىمبەك باتىرعا باتاسى مەن اقىلىن تەڭ بەرىپ جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى اتتاندىرىپ وتىرعان المەرەك ءبيدىڭ نەمەنە تۇقىمى. المەرەك بي بالالارىنا باعا بەرىپ ۇلكەن ۇلى جانىبەككە «تۇقىمىڭنان ەل قورعايتىن ەر ۇزىلمەس، كوبىڭنىڭ اجالىڭ جاۋ قىلىشىنان بولار، قۇرمانىم تۇقىمىڭ كوپ بولار، ەلدىڭ قورمالى دا، قورعانى دا سەن بولارسىڭ» دەگەن ەكەن. المەرەك اۋليەنىڭ  مەجەسى تەگىن ايتىلماعان ەكەن. جانىبەكتەن شىققان جانىبەك باتىردىڭ ءوزى باستاپ، بالاسى بايسەيىت باتىر، نەمەرەسى پۇسىرمان باتىر، شوبەرەسى تازابەك باتىر، ولاردىڭ نەمەرەلەرى جاقىپبەردى، اۋباكىرلەر دە ەلى ءۇشىن بولعان شايقاستاردا جاۋ قولىنان قازا تابادى. ولاردىڭ ەسىمى ەل جۇرەگىندە ماڭگى نۇر شاشىپ كەلەدى.

ال قۇرمان رۋى ءوسىپ-ءونىپ، كوپ تاراپ «قابىرعا جەتپەس قارا قۇرمان» اتاندى. المەرەك بابامىزدىڭ بولجاعانىنداي نەمەرەسى ورىنتاي ۇرپاقتارىنان بالاسى الپار باتىر، تۇمەنباي باتىر شىعىپ، بۇكىل البان ەلىنە قورعان بولدى. جوڭعار قالماقتارى شاپقىنشىلىعىنىڭ قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس وڭىرىندەگى جوڭعار قالدىقتارىن تازالاپ، قازىرگى قىتايدىڭ ىلە شەكاراسىنا دەيىن قۋىپ سالادى. تۇمەنبايدان كەيىن الپار،  ساۋرىق باتىرلار ەلىن، جەرىن قانداس باۋىرلارىمەن سايكەسە وتىرىپ قوقان مەن قىرعىزداردىڭ لاڭ سالۋىنان قورعايدى. تۇڭعاتار ءاجىنىڭ اكەسى ساۋرىق باتىر ورىس وتارشىلدارىنا تىرشىلىگىندە دەس بەرمەي قازاقتىڭ نامىسىن قورعاعان، ورىستار اشكەرە ولتىرۋدەن جاسقانىپ، ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ قاستاپ ولتىرگەن اتاقتى كوسەم باتىر بولدى.

سول ساۋرىقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنى وسى تۇڭعاتار ءاجى بولاتىن. تۇڭعاتار ءاجى ءوزىنىڭ دوسى، ءارى قۇداسى قىرعىزدىڭ بۇعى تايپاسىنىڭ باتىر قولباسشىسى بالعاباي باتىر ارقىلى قانىشەر ورمان حاننىڭ باسىن العىزدى. بۇل تاريحتىڭ شىندىعى قىتاي جەرىندەگى قازاقتاردىڭ كورنەكتى تاريح زەرتتەۋشىسى، جازۋشى بىلىسبەك ابدىرۇزاقۇلىنىڭ «قارقارا ھاحرى» اتتى رومانىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. وسى رومانى ءۇشىن كورنەكتى اقىن، جازۋشى  بىلىسبەك ۇلتشىل اتانىپ، قىتاي تۇرمەسىندە وتىر. ءسويتىپ، ساۋرىقتىڭ ۇلى تۇڭعاتار ءاجىنىڭ  تىكەلەي ىقپالىمەن قىرعىزدىڭ بالعاباي باتىرى (قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن ارناعان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ورىس پاتشاسىنا سىيعا تارتقان) تۇركى الەمىنىڭ ساتقىنى - قىرعىزدىڭ سارباعىش تايپاسىنىڭ حانى ورمان حاننىڭ باسىن الىپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ كەگىن قايتاردى. بۇل كەكتى قايتارعان ساۋرىق باتىردىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ۇلكەنى تۇڭعاتار ءاجى ەدى.

تۇڭعاتاردىڭ ءبىر تۋعان تەتە ءىنىسى ۇزاق باتىر دا، ءومىر بويى اكە جولىن ۇستانىپ ءوتتى. بۇگىن تاۋەلسىز قازاق ەلى بولدىق. ءسوزدىڭ اقيقاتىن ايتىپ، جالعاندىقتىڭ ءبارىن اشكەرەلەيتىن ۋاقىت جەتتى. قازىرگى تاريحشىلار جازىپ جۇرگەندەي اعاسى مەن ءىنىسى ءوش بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءىنىسى - باتىر، اعاسى - بىقسىق باي، ساتقىن بولعانى دا شىلعي وتىرىك. ولار ءومىر بويى ءىنىسى اعاسىن سىيلاپ وتكەن. اعاسى ءىنىسىن جانىمەن دە، مالىمەن دە قورعاپ، ۇزاق باتىردىڭ ەل باسقارۋىنا، ەل قورعاۋىنا سۇيەنىش بولىپ وتكەن. «قيلى زامان» پوۆەستىنىڭ باتىرلار تاريحىن ويدان جاساۋى - وتارلىق زامان ساياساتىنىڭ كەرەگى عانا. وعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ورىس پاتشالىعىنىڭ ويازدارى ساحارادا بىلگەنىن ىستەيدى ەكەن. قازاق دالاسىنىڭ بولىستارىنان اقشا جەپ، بولىستاردى ءوزارا قىرقىستىرىپ وتىرعان. ءبىر سايلاۋدا باسقا رۋدىڭ بولىستارىنان جەم جەگەن وياز ادىلەتشىل ۇزاقتان بولىستىقتى تارتىپ اكەتەتىن بولادى. سوندا ۇزاق اعاسى تۇڭعاتارعا بارىپ اقىلداسادى.

- ەندى قايتەمىز؟ - دەيدى تۇڭعاتار.

- بەس بايتالدىڭ پۇلى جەتەدى.

- ءاي، الگى ويازدى قارا قىلدى قاق جارادى دەۋشى ەدى عوي!

- اعا، تاماعىنان اس وتكەن ورىستىڭ قۇلقىنىنان اقشا وتەدى.

- ءوزىڭ باسقار! جەڭگەڭنەن ال!...

ۇزاق باتىر جەڭگەسى ورگۇلدەن ءبىر قالتا مەكالايدىڭ تەمىر اقشاسىن الادى دا ويازدىڭ تىگۋلى ۇيدەن الىسقا شىعۋىن كۇتەدى. كەشكى اپاق-ساپاقتا شي اراسىندا وتىرعان ويازدىڭ تاقىمىنىڭ الدىنا اۋىر دوربا تارىس ەتىپ تۇسەدى. شوشىپ قالعان وياز ۇستاپ قورسە مول اقشا ەكەن. باسىن كوتەرىپ قاراسا اناداي جەردە ۇزاق وتىرعان. ۇزاق ءلام دەمەستەن ارتىنا بۇرىلىپ كەتىپ قالادى. ەكى كۇننەن كەيىن ۇزاق بولىستىققا سايلانادى. تۇڭعاتار مەن ۇزاق ءومىر بويى ءبىرىن-ءبىرى سىيلاپ وتكەن ادامدار. ايتا بەرسەك فاكتى كوپ. كەڭەستىك كەزدە جازىلعان تالاي جازبالار (اتتارىن اتاۋ پايداسىز) بۇرمالاۋمەن بولىپ، تۇڭعاتار وبرازىنا قارا كۇيە جاعۋى قازاقتى قۇلدان ءۇشىن قاجەت بولدى.

تۇڭعاتار ءاجى ءوز ومىرىندە اقىل پاراساتى مەن بايلىعىن قازاق ۇلتىنىڭ كەرەگىنە ارناعان بەرەكەنىڭ، بىرلىكتىڭ يەسى بولعان اتىمتاي جومارت جان. ونى تومەندەگى شىندىقتاردان كورە الامىز.

تۇڭعاتار ءاجىنىڭ قازىرگى كوزى بار شوبەرەسى بيىل 86 جاستاعى وماربەك قاريانىڭ ايتۋىنشا تۇڭعاتار قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىپكەر دەۋگە بولادى. ول جاس شاعىندا باسقا ۇلت شەبەرلەرىنەن قولدان بىلعارى جاساۋدى ۇيرەنىپ، ەشكى مالىن جيناعان. ەشكى قاتتى قىستا قىرىلىپ قالعان سوڭ سيىر تۇلىگىنە اۋىستىرعان. بىراق سيىر باعۋ ءوزىنىڭ مىنەزىنە جاقپاعان. ودان جىلقى تۇلىگىن كوبەيتىپ سول جىلقىنىڭ تۇقىمىن ساپالاندىرىپ، ونى ساتىپ، ءتورت تۇلىك مالى مىڭعىرعان البانداعى اتاقتى بايعا اينالعان.

تۇڭعاتار ءاجى تەك مالدى كوبەيتىپ قانا قويماي ءوز  اۋىلىندا العاش ارابشا وقىعان عۇلاما مولدا اسان الجاندى شاقىرتىپ، كونەشە مەن جاڭاشانى بىرلەستىرگەن مەكتەپ اشقان. سوڭىندا تاتار مۇعالىم جالداپ جاڭاشا دا وقىتا باستاعان. قىز بالانى قازاقتا تۇعىش رەت مەكتەپكە وقىتقان دا تۇڭعاتار ءاجى... سول زاماندا ورىس جەرىنە ەڭ شالعايدا جاتقان جەتىسۋ وڭىرىندە بۇنداي مەكتەپ جوق دەرلىك ەدى. مىنە سول وقۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى  شەجىرەشى، تاريحشى، شىنشىل اقىن كودەك مارالبايۇلى بولاتىن. تۇڭعاتار ءاجى البان ەلىندە توپىراقتان تام تۇرعىزىپ ءۇي سالىپ، قىستاۋ تۇرعىزىپ، حالىقتى العاش وتىرىقشىلىققا باستاعان ادام. تۇڭعاتار ءاجى يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستانعان، الباندا العاش قاجىعا بارعان. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن، اۋىز بىلعاپ، تەرىس-قاعىس سويلەمەيتىن، ءوز زامانىنىڭ مادەنيەتتى قازاقتارىنىڭ ءبىرى. ءوزىم دە كوپتى كورگەن اكەلەرىمىزدەن ەستىگەن اڭگىمەمنەن سول زامانعى بايلاردىڭ دا مادەنيەتتى، ادەپتى ادامدار بولعانىن بىلەمىن. اكەم جانۇزاق تا، اكەمنىڭ نەمەرەلەس اعاسى ءبىر زاماننىڭ شەجىرەشىسى، ەل ادامى ءجۇمادىل اسقابايۇلدارى دا تۇڭعاتار ءاجى تۋرالى اسا قۇرمەتپەن اڭگىمە ايتۋشى ەدى. ءارى وزدەرى بىرگە جۇرگەندەي، قولىمەن ۇستاعانداي اۋزىنان «تۇڭعاتار جارىقتىق»، «اجىاكە» دەگەن سوزدەر تۇسپەۋشى ەدى. تۇڭعاتاردى كوزىمەن كورگەن سول ءداۋىردىڭ كۋاسى سىنشىل دا، شىنشىل اقىن كودەك مارالبايۇلى دا تۇڭعاتار ءاجى قايتىس بولعاندا داستانعا بەرگىسىز جوقتاۋ (داۋىس) جازعان. كودەك اقىننىڭ جوقتاۋىنىڭ ءوزى-اق «قيلى زامان» پوۆەستىندەگى  تۇڭعاتارعا جابىلعان مىناداي جالالاردى تەرىستەي الادى. «قيلى زامان» پوۆەستىندە تۇڭعاتار موڭعولعا ساتىلعان بولىپ سۋرەتتەلىپ، ءىنىسى ۇزاقتىڭ اۋزىمەن تۇڭعاتاردى بىلاي تىلدەتەدى:

"ۋا، تۇڭعاتار، تىلەۋىڭ قۇرعىر! كارى يت! ارۋاقتان ساداعا كەت! سەنى ءبۇيتىپ الجىتقانشا نەگە المايدى، بۇل قۇداي شۇناق؟ جوعال كوزىمە كورىنبەي! دۇنيەقور ارام سيراق! البان اتىنان، ساۋرىقتىڭ زارىنەن ساداعا كەتكىر!... ءوشىر قاراڭدى! جولاما مەنىڭ ماڭىما! وسى جولدا ولەمىن: بىراق سەن ماعان توپىراق سالۋشى بولما! كەت..كەت!"...

بۇنداي لاعىنەت سوزدەردى ۇزاق باتىر ءوزىنىڭ تۋعان اعاسىنا ايتتى دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. بۇل ەل باتىرى، قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمىنىڭ وزىنە جابىلعان جالا عانا. اۋزىنان مىناداي بىلىپىت ءسوز شىققان ادامنىڭ ەل كوسەمى، كوتەرىلىستىڭ كوسەمى بولۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل سوزدەر زاڭعار جازۋشىنىڭ قالامىنان تۇسكەن تەك تۇڭعاتارعا عانا ەمەس، بۇكىل  قازاققا، قازاقتىڭ بايلارىنا جابىلعان جالا - جالعانشىل، جاۋىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ جىلان ءتىلى. قازاقتىڭ تاريحىنا شاشىلعان زاھار. مۇحتار اۋەزوۆ قاتارلى تالاي ۇلى جازۋشىلاردا سولاي جازدى. زامانى سولاي جازدىردى. بۇل سول زاماننىڭ قىلمىسى. وسى سوزىمە مەن جوعارىدا دالەل كەلتىردىم. ەندى سول دالەل دايەكتەرىمىزدى سول تاريحتىڭ كۋاسى كودەك اۋزىنان بەرەيىك. كودەك مارالبايۇلى تۇڭعاتار قاجى اتاسى تۋرالى تاريحي جوقتاۋ جازىپ قالدىرعان:

قاجى اتام جاقسى جارالعان

قۇيما التىنداي سومىنان.

ومىردە دەسى قايتپاعان،

ءىسى كەلىپ وڭىنان.

وركەندەگەن مال-باسى

ورمانداي ءوسىپ مولىنان.

كەڭ ءورىستى مەكەنى،

تۇنىق ىشكەن سونىدان.

تام سالدىرعان قىستاۋعا،

تەكەسكە جاقىن بويىنان،

دىنگە سەنگەن، بالۋان،

قورعاسىنداي قورىعان.

ءۇش زەكەتكە بەرەتىن،

ىلعاماي مالدى توبىنان.

كەم-عارىپقا قاراعان،

الماعان كىمدەر قولىنان....

تاعى دا:

............................................

جۇرت سىيلاعان قاجى اتام،

بولىپ وتكەن كەمەڭگەر.

ساۋىن، ءمىنىس الاتىن،

اعايىن، تۋىس، كوپ ەلدەر.

جوعالعان مال مەن ولگەنگە،

بولمايتىن ەدى تولەمدەر.

بالاسىنا ايتىپتى:

ەسىڭدە بولسىن ورەندەر،

ەل مەن جەردىڭ بايلىعىن،

مەنىكى استە دەمەڭدەر...

قازاقتىڭ جاستارى بىلە جۇرەتىن جاعى بار. قازاقتار ولىمگە داۋىس ايتادى. ول داۋىستى ولىمگە، اس-مازىرىنە  كەلگەن ادامداردىڭ  بارى ەستيدى.  داۋىستان سول ولگەن ادامنىڭ باعاسىن بىلەدى. سوندىقتان داۋىسقا بولىمسىز جالعان قوسۋعا بولمايدى. بۇل داۋىستىڭ جازىلۋ شارتى. تۇڭعاتار اجىگە جازىلعان داۋىس- قازاق ۇلتىنىڭ قاتاڭ سالت ءتارتىبى بويىنشا جازىلعان. سوندىقتان داۋىستى تۇڭعاتار ءاجىنىڭ ومىرلىك بولمىسى دەپ كەسىپ ايتا الامىز. بۇل قازىرگى قازاق ءۇشىن الار ۇلگى، تاڭعالارلىق تاربيە. وسىنداي جۇرەگى تازا ەل ادامىنا جاعىلعان كۇيەنى تازارتۋ - ەندىگى ادەبيەتىمىز بەن ۇرپاقتارىمىزدىڭ مىندەتى. اقيقاتشىل اقىن كودەك اتامىز تۇڭعاتار ءاجىنىڭ كەمەڭگەرلىگىنە دە باعا بەرگەن.

قاجى اتام قانداي كىسى ەدى

سابىرلى تۋعان سالماقتى.

ءار ءىستى تەرەڭ ويلايتىن،

اقىلىمەن جان-جاقتى.

ون التىنشى جىلداردا،

تىستەدى البان بارماقتى.

سابىرلىق ىستەپ اقىلمەن،

ورگە قاشىپ بارماپتى.

زۇلىمدىق ىستەپ پاتشا،

حالىقتى قاتتى زارلاتتى.

بۇل قورلىققا شىداماي،

الا قاشتى مال-باستى.

كەڭەستىك كەرى ساياساتقا بويى ۇيرەنىپ العان، باي دەسە باجىلداپ باقان الا جۇگىرەتىن قالامگەرلەر «ساباسىنا قاراي پىسپەگى» بولۋدان اسا الماعان. ونىسى دا دۇرىس. بودان ەلگە بودان سانالى جازۋشى كەرەك ەكەنى شىندىق.

ۇزاق باتىر باتىرلىعىمەن، ۇلتتىڭ نامىسىن قورعاۋمەن اتاقتى بولسا، اعاسى تۇڭعاتار قاجى اقىلىمەن، ادىسىمەن داڭقتى ەدى. توڭعاتار «موڭعول بولىپ كەتكەن» دەگەن ءسوزدىڭ شىن بەتىن دە اشا كەتەيىك! تۇڭعاتار ءاجى قالماقتار قىتايعا بودان بولىپ، قازاقتار رەسەيگە بودان بولىپ كەتكەننەن كەيىن ەكى بودان ۇلت ارا اعايىندىقتى دا ساقتاي باستاعان. قىتايدىڭ قۋلىعى بار ەدى. قالاماقتار قازاقتارمەن ەجەلگى جاۋ بولعاندىقتان قىتايلار قالماقتاردى قازاقتار قونىستانعان شەكاراعا كۇزەتشى اسكەر ەتىپ قويعان. تۇڭعاتار ءاجىنىڭ ەلى ەكى ەل شەكاراسىنىڭ تۇبىندە بولعاندىقتان ەل تىنىشتىعى ءۇشىن قازىرگى قىتاي جەرىندە ىرگەلەس وتىرعان موڭعۇلدار جانە موڭعۇلدىڭ شەكاراشى اسكەرلەرىمەن ارا اعايىندىقتى ساقتاعان. جوڭعار شاپقىنشىلىعى تويتارىلاننان كەيىنگى ءبىر مەزگىلدە ىرگەلەس وتىرعان ەكى ۇلت ءبىرىنىڭ مالىن ءبىرى ۇرلاپ ەكى جاقتا دا تىنىم بولماعان. ەل تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن، ەلدى جاۋدىڭ ەكى بۇيىردەن قىسپاۋى ءۇشىن، قاجى ەكەم ءوزى قاجى بولسا دا شەكارا كۇزەتكەن مونعۇل اسكەر باسىمەن كەلىسىمگە كەلىپ دوستىق ورناتقان. ول زاماندا قىتاي وكىمەتى قازىرگى سۇمبە شەكاراسىن موڭعۇلدارعا كۇزەتتىرگەن. قارقارا كوتەرىلىسى جانشىلىپ، ءىنىسى ۇزاق الباننىڭ ابىزى جامەكە باستاعان ەل باسىلارىن جاۋىز پاتشا بيلىگى قىرىپ سالدى. ەل قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ جاتقاندا ءتورت تۇلىگى مىڭعىرىپ جاتقان، بىراق بيلىك پەن ساياساتقا ارالاسپاعان، ابىز، ءىرى باي تۇڭعاتارعا قاراپايىم ەل سياقتى ۇدىرە كوشۋ اۋىر كەلگەن. قاجى ۇلكەن اقىل يەسى بولعاندىقتان ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ۇلكەن بالاسى قۇنىپيا باستاعان جىگىتتەردى ىلگەلەس وتىرعان قىتاي شەكاراسىن كۇزەتەتىن 50 اسكەردىڭ باستىعى ءناجىسى ( دوسى)  باتموڭكەگە جىبەرىپ قىتاي جەرىنە كوشۋ تۋرالى اقىل سۇرايدى. قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنان حابارلى باتموڭكە «اۋرە بولما! ءبىر جىلدان سوڭ قىتاي توبىڭمەن قايتا ايداپ بەرمەك» دەگەن مالىمەت بەرەدى. قۇنىپياعا ەرىپ بارعان ەڭ كىشى ۇلى ماناپ تۇڭعاتارۇلى سول كەزدە 16 جاستا بولاتىن دا باتموڭكەنىڭ ءسوزىن ەت قۇلاعىمەن ەستىگەن (ماناپ باعىپ وسىرگەن نەمەرەسى قالماق قازىر 73 جاستا. كوزى ءتىرى. قىتايدان كوشىپ كەلىپ قازىر الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋدانىندا تۇرادى. ماناپ اتامىز باۋىرىنا سالىپ العان ۇلكەن نەمەرەسى قالماقبايعا (وقىمىستى، اقىن، مەنىڭ قۇرداسىم) وسى تاريحتى شەگەلەپ ايتىپ كەتكەن. قالماقباي قازىر ارامىزدا ءجۇر).

ۇزاق باتىردى شارپاتشانىڭ جەندەتتەرى ولتىرگەننەن كەيىن، اۋليە ابىز تۇڭعاتار ءاجى ءىڭىر ۇيقىسىندا ءتۇس كورەدى. تۇسىندە اۋىلعا قاراي قىپ-قىزىل قان سەل بولىپ اعىپ كەلە جاتادى. ورنىنان شوشىپ ويانعان جارىقتىق ەكى سوزگە كەلمەي اۋىلدى، ىرگەلەس قونعان باسقا رۋلاردى دا تابانىنان تىك تۇرعىزىپ، اۋىلدى تاڭ اتپاي كوشىرىپ، نارىنقول تاۋىنىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتۋدى بۇيىرادى. تۇڭعاتار بۇيرىعى ەكى ەتىلمەيدى. ۇلكەن اۋىل قوتارىلا كوشىپ، ءتۇن جامىلىپ تاۋ شاتقالىنا ءسىڭىپ كەتەدى. ءتۇس تۋرا كەلەدى. ەرتەڭىندە كوشپەي قويعان الجان رۋىنىڭ اتاقتى بايى، ءارى شونجارى ديقانباي اۋىلىن اقپاتشا جەندەتتەرى تىگەرگە تۇياق قالتىرماي قىرادى، قان سەل بولىپ اعادى.

اقپاتشا وكىمەتى «جوعالىپ» كەتكەن تۇڭعاتار اۋىلىن ىزدەۋگە ءبىر تۇرىك اسكەردى جانسىز ەتىپ جىبەرەدى. الگى جانسىز تاۋدىڭ الىس تۇكپىرىندەگى (قۋلىق تاۋى دەپ اتالادى ەكەن) تۇڭعاتار اۋىلىن ىزدەپ تابادى. اۋىل باتىرلارى جالعىز جانسىزدىڭ كوزىن جويا سالامىز دەپ لەپىرەدى. سوندا تۇڭعاتار ءاجى «ءاي كەڭ ويلاماعان قۇدايدىڭ باتاسى تيگىرلەر! ءبىر جانسىزدىڭ قانىنا بولا مىناۋ جالپاق ەلدى وققا بايلاپ بەرمەكسىڭدەر عوي! ودان دا ءتۇسى جىلى نەمە ەكەن، ءوزىمىز ءۇشىن ىستەتۋدىڭ جاعىن قاراستىرۋ كەرەك» دەيدى. تۇڭعاتار الگى «پاناسىز جەتىمدى» شاقىرىپ، ءوزى كۇتەدى. اڭگىمەلەسەدى. مۇسىلماننىڭ جولدارىن ايتىپ، ەلدىكتىڭ ءجونىن ۇعىندىرادى. بارا-بارا الگى «جەتىم» تۇڭعاتار اجىگە باۋىر باسىپ، ءوزىنىڭ شىنىن ايتادى. "ال ەندەشە" - دەيدى تۇڭعاتار ءاجى - "مەنەن پاتشا وكىمەتىنە سالەم دە! شىراعىم، ءبىزدىڭ جايىمىزدى الاجازداي ءجۇرىپ ابدەن ۇعىنعان بولارسىڭ. ءبىز مۇسىلمان بالاسى، پاتشانىڭ جاسى پايعامباردان ءبىر-اق جاس كىشى دەپ بىلەمىز. اللانىڭ ءسوزى - پارىز، پاتشا ءسوزى -ءۋاجىپ دەپ قارايمىز. مەن يسلام ءدىنىنىڭ جولىن ۇستانعان اداممىن. پاتشا وكىمەتى بالا-شاعامىزدى قورعاسا بولدى. ءبىزدىڭ مومىن ەل پاتشامىزدىڭ ايتقانىن ورىندايدى»، - دەيدى. بۇل كەز قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ قىسىمى مەن اسكەر ۇستاۋ توقتاپ، اق پاتشانىڭ بيلىگى دە كوتەرىلىسشىلەر جاعىنان تەڭسەلىپ تۇرعان كەز بولاتىن. الگى «جەتىم» جەتىم ەمەس، ورىس ارمياسىنىڭ جەتىلگەن ءتىلماشى، ورىس كومانديرنىڭ وڭ قولى بولىپ شىقتى. سول ءتىلماشتىڭ تانىستىرۋىمەن، ورىس ارمياسى تۇڭعاتار ءاجى مالىنان كەرەگىن، اقشاسى مەن اتىن الدى دا قاتىن-بالا اۋىل ادامدارى امان قالدى. بۇدان ءىنىسى ۇزاق باتىر ەلىن، ۇرپاقتارىن جاۋعا بەرمەي، تىزە بۇكپەي باتىرلىعىمەن قورعاسا، اعاسى تۇڭعاتار ءاجى ءىنىسى ۇزاقتىڭ بالا-شاعاسىن، اۋىل ايماعىن ەلىن اقىلىمەن قورعاعان دانىشپان ەكەنىن بىلەمىز.

شار پاتشانىڭ جاۋىزدىقپەن قازاقتاردى قىرعىنداۋ قيمىلىنان ەل قىتايعا قاشتى. بۇل دا سول ءداۋىردىڭ شىندىعى ەدى. شارپاتشامەن استاسقان قىتاي وكىمەتى جىلعا جەتپەي، قاشىپ بارعان بوسقىن ەلدى قايتا ايداپ سالىپ، اجال اۋزىنا كەپتەدى. وشىككەن وكىمەت بوسقىن ەلگە يە بولۋ بىلاي تۇرسىن، ولاردىڭ اش-جالاڭاشتان قىرىلۋىن تىلەدى. مىنە وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە، وسى عارىپ ەلگە پانا بولعانداردىڭ باسىندا تۇڭعاتار ءاجى تۇردى. ءبىر تۇتىنگە بىردەن ساۋىن سيىر تاراتىپ، كومگەن ۇراداعى بيدايلارىن اشىپ، ەلگە ۇلەستىرىپ، ەس جيىپ ءوز تىرشىلىگىن باستاۋعا مۇمكىندىك الۋىنا بارىن ارنادى. ات كەرەك بولعاندارعا ۋاقىتشا مىنىسكە بولسا دا ات بەردى. تۇڭعاتار سول زامانداعى اقىلىمەن ەل قورعاعان، ەلىنىنەن ەش نارسەسىن اياماعان ەر ەدى. وسى ايتقانىمىزدى سول ءومىردىڭ كۋاسى كودەك اقىن ولەڭدەرى ارقىلى تاعى دا دالەلدەيمىز:

قاجى اتام قانداي كىسى ەدى؟

سابىرلى تۋعان سالماقتى.

ءار ءىستى تەرەڭ ويلايتىن.

اقىلمەنەن جان - جاقتى.

ون التىنشى جىلىندا،

تىستەدى البان بارماقتى.

سابىرلىق ىستەپ اقىلمەن،

ورگە قاشىپ بارماپتى.

جۋىزدىق ىستەپ پاتشا،

حالىقتى قاتتى زارلاتتى.

بۇل قورلىققا شىداماي،

الا قاشتى مال-باستى.

مال مەن مۇلكى ءار جەردە،

تالاۋعا ءتۇستى جان-جاقتى.

جاياۋ ايداپ وتكىزدى،

نەلەر ماڭعاز ساڭلاقتى.

اعايىن-تۋىس، جەگجاتقا،

اياماي بەردى جالدى اتتى.

سوعىمىنا جىلقىدان،

تۋ بيەدەن تاڭداتتى.

بويداعىنان جىلقىنىڭ،

سەمىز بيە قالماپتى.

ودان كەيىن سيىرعا،

كەلدى كەزەك جالعاستى.

توپ-توبىمەن تۋ سيىر،

سەمىز وگىز ايداتتى.

بارلىق جانعا كوز سالىپ،

اش - ارىعىن قامداپتى.

بالالارى ايتىپتى،

كورگەن سايىن مال جاقتى.

سانى كەمىپ، ازايىپ،

مالدىڭ قىرى قالماپتى.

مال كىندىگى جەردە دەپ،

قاجى اتام ايتقان ارداقتى.

وردەن قايتقان كوپ البان،

قاجىعا كەلىپ جان باقتى.

سول زاماننىڭ كوزى ءتىرى كۋاسى كودەك اقىننىڭ ولەڭدەرىمەن كوزى كورگەن ۇرپاقتارىنىڭ كۋالەرى تۇرعاندا، تۇڭعاتار ءاجىنىڭ ەڭ ۇلى ادام ەكەنى تالاسسىز. سول كەرتارتپا قۇلدانۋشى وكىمەتتىڭ ساياساتىن سانعا قوسىپ جۇرگەن جالعان تاريحشىلار مەن قالامگەرلەر، تۇڭعاتار سەكىلدى ۇلىلاردى ءوزىنىڭ جەكە قاجەتى بويىنشا سولاي جازعان ەكەن. بۇگىن تاۋەلسىزدىك العان تۇستا، ول ساندىراقتاردى ءوز قالپىنا كەلتىرۋ ۇلتتىق جاڭعىرۋىمىزدىڭ كەپىلى بولماق. تاريحتا ءار ءتۇرلى سەبەپپەن، ءار ءتۇرلى نيەتپەن جازىلىپ، جابىلعان جالالاردان ۇلى ادامدارىمىزدى اراشالاپ الۋعا تاۋەلسىزدىگىمىز مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ال كودەك اقىننىڭ «تۇڭعاتار ءاجىنى جوقتاۋ» اتتى جىر داستانى (تۇڭعاتار ءاجى قايتىس بولعاندا جازىلعان داۋىس) مەنىڭ بۇل سوزدەرىمدى تالاسۋعا كەلتىرمەي اپ-انىق، تولىق دالەلدەي تۇسەدى. ۇلتتىڭ باتىرىن دا، بايلارىن دا اقتايتىن ۋاقىت جەتتى.

ەندىگارى «قارقارا قاسىرەتى» دەگەن كىتاپتا ايتىلعانداي: "قيلى زامان پوۆەسىندە" تۇڭعاتاردى “كوركەم شىعارمانىڭ تاسىلدىك قاجەتىنە ساي جاعىمسىز كەيىپكەر جاساعان” دەپ ايتقان قۇلدىق ساناعا ەندى ورىن قالمادى. مايموڭكەلەۋگە ەندى كەلمەيدى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىمىز راس بولسا، تاۋەلسىز قالام ۇستاپ، سايقال ءداۋىردىڭ ادەبيەتتەگى سايقالدىعىن اشۋعا قاقىلىمىز. ءبىز ول زاماندا قۇل بولساق، قازىر قوجايىنبىز. ءبىزدىڭ كەرى كەتكەن ۇلت تاريحىن ءوز ورنىنا قايتارار ۋاقىتىمىز جەتتى. وسىدان شىعاتىن تاعى ءبىر قورىتىندى بار: ول كودەك مارالبايۇلىنىڭ اقىندىعىنىڭ دارالىعى. تاريحتا تالاي اقىن وتكەن، تالايىن وقىدىق. ءبىر ۇلتتىڭ ءبىتىمى، تاريحى، ەرلىك ءومىرى مەن ادامگەرشىلىگىن، تەڭسەلمەي، جالتاقتاماي تۇرىپ، ءوز ولەڭدەرىندە وسىلاي وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتكەن اقىن كەمدە-كەم. تۇڭعاتارعا، باكەي قىزدىڭ ءولىمى تۋرالى جابىلعان جالالاردى «ەردى نامىس ولتىرەدى» دەگەن ۇزاق باتىر تۋرالى ماقالامدا تولىق ايتقانمىن. باكەي قىزدىڭ ءولىمى الدە قانداي ماحاببات قۇربانى ەمەس، ەل نامىسىن ويلاماعان ناداندىقتىڭ ناتيجەسى. باكەي ولىمىندە اكەسى ۇزاقتىڭ دا، تۇڭعاتاردىڭ دا تيتتەي قاتىسى جوق. سول زامانداعى الدامشى ساياساتقا شوقپار بولعان ادەبيەتتەردىڭ ساندىراعى عانا...

جوعارىدا ايتقاندارىم مەن زەرتتەۋلەرىم تۇڭعاتار ءاجىنىڭ قازاق بايلارىنىڭ ىشىندەگى الىپ تۇلعا، ۇلى دانىشپان ادام بولعاندىعىن دالەلدەيدى.

ءبىز ەندى بىلعانعان تاريحىمىزدى تازارتۋىمىز، تاۋەلسىز وتاننىڭ ادەبيەتىن جاراتۋىمىز كەرەك.

نۇرمۇقان جانۇزاقۇلى

Abai.kz