قازاقستانداعى مونارحيالىق كاپيتال جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋتسياسى (جالعاسى)
6-نشى كەزەڭ. 2012-2025 جىلدار
اتالعان كەزەڭنىڭ اياقتالۋى ەلدەگى باسشىنىڭ قايتىس بولۋىنا دەيىنگى ۋاقىتپەن ونىڭ تاقتان كەتكەننەن كەيىنگى 5 جىلدى قوسا ەسەپتەگەندەگى ۋاقىتتى سۋرەتتەيدى.
مونارحيالىق كاپيتالدىڭ نەگىزگى باعىتى ءوز تابىسىن ۇلعايتۋ جانە بيلىكتى ۇستاپ قالۋمەن تۇسىندىرىلەدى. سول ءۇشىن دە ول كەلەسى ارەكەتتەردى جاسايدى:
1. مەملەكەتتىك ءتيىمدى اقپاراتتى قۇرۋ جانە جەمقورلىقپەن كۇرەس
سەبەپتەر.
1. باي-شەنەۋنىكتەرگە ەلدەگى باسشى ولار ەمەس ەكەنىن، باسشى ول ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
2. ەلدەگى دوللار ءتۇسىمىنىڭ جالعىز كوزى - مونارحيالىق كاپيتالدىڭ باقىلاۋىمەن تۇسەدى، سايكەسىنشە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ۇرلاپ وتىرعان بارلىق شەنەۋنىكتەر مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قالتاسىنداعى اقشانى تونايدى.
3. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە بايلاردىڭ ارالاسۋىن توقتاتۋ. ويتكەنى كاسىبي تاۋارلاردىڭ ءوندىرىسىنىڭ ۇلعايۋى مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قاراماعىنداعى دوللارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى.
6-نشى كەزەڭ. 2012-2025 جىلدار
اتالعان كەزەڭنىڭ اياقتالۋى ەلدەگى باسشىنىڭ قايتىس بولۋىنا دەيىنگى ۋاقىتپەن ونىڭ تاقتان كەتكەننەن كەيىنگى 5 جىلدى قوسا ەسەپتەگەندەگى ۋاقىتتى سۋرەتتەيدى.
مونارحيالىق كاپيتالدىڭ نەگىزگى باعىتى ءوز تابىسىن ۇلعايتۋ جانە بيلىكتى ۇستاپ قالۋمەن تۇسىندىرىلەدى. سول ءۇشىن دە ول كەلەسى ارەكەتتەردى جاسايدى:
1. مەملەكەتتىك ءتيىمدى اقپاراتتى قۇرۋ جانە جەمقورلىقپەن كۇرەس
سەبەپتەر.
1. باي-شەنەۋنىكتەرگە ەلدەگى باسشى ولار ەمەس ەكەنىن، باسشى ول ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
2. ەلدەگى دوللار ءتۇسىمىنىڭ جالعىز كوزى - مونارحيالىق كاپيتالدىڭ باقىلاۋىمەن تۇسەدى، سايكەسىنشە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ۇرلاپ وتىرعان بارلىق شەنەۋنىكتەر مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قالتاسىنداعى اقشانى تونايدى.
3. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە بايلاردىڭ ارالاسۋىن توقتاتۋ. ويتكەنى كاسىبي تاۋارلاردىڭ ءوندىرىسىنىڭ ۇلعايۋى مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قاراماعىنداعى دوللارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى.
وسى جايدى ءتۇسىندىرىپ كەتەيىك. قازاقستاندا جيھاز وندىرەتىن ونەركاسىپ جوق بولعاندىقتان، بارلىق قازاقستاندىق وتباسىلار تەڭگەنى دوللارعا اينالدىرىپ، جيھازدى شەتەلدەن ساتىپ الۋلارىنا تۋرا كەلەدى. سەبەبى شەت ەلدە ءبىزدىڭ تەڭگە ەشكىمگە كەرەك ەمەس. ال دوللاردىڭ قازاقستانعا تۇسەتىن ەڭ نەگىزى كوزى - مونارحيالىق كاپيتالدىڭ باقىلاۋىنداعى شيكىزاتتان تۇسەتىن تابىس. سوعان سايكەس قازاق وتباسىلارى شەتەلدىك جيھاز ساتىپ العاندا، مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قۇزىرىنداعى دوللاردىڭ كولەمىن تومەندەتەدى.
ەگەر وسى جيھاز ەلدىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى شيكىزاتتان وندىرىلسە، مۇنداي جيھازدى ساتىپ الۋعا دوللار كەرەك بولمايدى. وسىلايشا، قازاق وتباسىلارى وزدەرىنىڭ تەڭگەلىك كىرىستەرىنەن وتاندىق جيھازدى ساتىپ الىپ، مونارحيالىق كاپيتالدىڭ دوللارلىق تابىسىن تۇرتىلمەگەن كۇيدە قالدىرادى.
2. مۇناي قورىن ۇلعايتىپ ونداعى قازاقستاننىڭ ۇلەسىن قوسۋ
بۇل تىكەلەي مونارحيالىق كاپيتالدىڭ ءوز تابىسىن ۇلعايتۋعا باعىتتالعان تالپىنىس، ويكەنى ول ەندى بانكتەردەن الا الماي وتىرعان تابىسىن مۇنايدان قوسىمشا تۇسكەن تۇسىممەن ورنىن تولتىرادى. سايكەسىنشە، مونارحيالىق كاپيتال ءبىزدىڭ بايلىقتان تۇسەتىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ تابىستارىنا كوز سالىپ، ءبىر بولىگىن وزىنە، ال ءبىر بولىگىن قازاقستانعا قايتا ءبولۋ ماقساتىندا شەتەلدىك كومپانيالارمەن سالىق جانە باسقا دا كەلىسىم شارتتاردى قايتا قاراستىرۋعا تالپىنىس جاساي وتىرىپ، مۇنايدى ەكسپورتتاۋدان الاتىن باج سالىعىن ۇلعايتادى. وسى اتالعان كورىنىس تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن سانمەن كورسەتەيىك. الدىندا اتاپ وتكەندەي، 2006-2007 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندىق بانكتەر 30 ملرد دوللاردى شەت ەلدەن قاراجات رەتىندە تارتتى. سول ۋاقىت ىشىندە ءبىزدىڭ بايلىقتاردى پايدالانۋدان تابىس ءتۇسىرىپ وتىرعان شەتەل كومپانيالارى (ترانسۇلتتىق كومپانيالار) قازاقستاننان 19 ملرد دوللاردى ديۆيدەند تۇرىندە الدى. بۇل قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن الۋ ءۇشىن مونارحيالىق كاپيتال ترانسۇلتتىق كومپانيالارمەن كۇرەس جۇرگىزەدى.
|
جىلى |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
|
مۇنايدىڭ ەكسپورتى |
$32,733,462,800 |
$41,681,291,800 |
$31,819,561,200 |
$38,653,500,000
|
|
شەتەلدىكتەردىن الاتىن ديۆيدەندتەرى |
$11,245,000,000 |
$17,192,000,000 |
$10,224,000,000 |
$13,388,000,000
|
|
شەتەلدىكتەردىڭ الاتىن ۇلەسى |
34.35% |
41.25% |
32.13% |
34.64% |
قاشاعان سياقتى جاڭا كەن ورىندارىنىڭ ەنگىزىلىپ، مۇناي قورىنىڭ ۇلعايۋى، الەمدەگى مۇنايدى تۇتىنۋشىلاردىڭ كولەمىنىڭ قىسقارۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. مىسالى، تاۋلىك بويىنشا مۇنايدى تۇتىنۋ ملن/باررەلمەن ەسەپتەگەندە:
|
جىلى |
2007 |
2008 |
2009 |
|
سوتۇستىك امەريكاداعى مۇناي تۇتىنۋ كولەمى |
25.00 |
23.80 |
23.10
|
|
ەۋروپالاعى مۇناي تۇتىنۋ كولەمى |
16.20 |
16.10 |
15.20
|
|
قىتايداعى مۇناي تۇتىنۋ كولەمى |
7.50 |
7.8 |
8.2 |
ءسويتىپ، الەمدىك نارىقتا مۇنايدى تۇتىنۋشىلاردىڭ كولەمىنىڭ قىسقارۋىن كورە وتىرىپ، ءبىزدىڭ مۇناي قورىنىڭ ۇلعايۋىنىڭ ماڭىزى جوق ەكەندىگىن كورەمىز. قازىرگى جاعدايدا تۇراقتى ءوسىپ وتىرعان جالعىز نارىق ول قىتايدىڭ نارىعى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ مۇنايعا باقىلاۋ جاساپ وتىرعان اقش پەن ەۋروپالىق ترانسۇلتتىق كومپانيالارى، وسى مۇنايدى ۇلعايتىپ، ونى سولتۇستىك امەريكا مەن ەۋروپنىڭ قىسقارىپ بارا جاتقان نارىعىنا تاسىمالداۋدىڭ ماڭىزى جوق ەكەندىگىن تۇسىنە وتىرا، مۇنايدىڭ قىتايعا كوبىرەك تاسىمالداۋىنا قارسىلىق كورسەتەدى. ويتكەنى قىتاي ولاردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق باسەكەلەسى. وسى جاعداي، مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قىتايمەن وداقتاسۋىنا، امەريكاندىق جانە ەۋروپالىق ترانسۇلتتىق كومپانيالارىن وتانىنا قايتارىپ، ولاردىڭ ورنىن تولىقتاي قىتاي كومپانيالارىمەن تولىقتىرىلۋىنا اكەلىپ سوعادى. ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر قازاقستان ءوزى قىتايدىڭ ساياسي-اسكەري ىقپالىنا كوشۋىن جەڭىلدەتەدى.
ىشكى ءوندىرىستى كوتەرۋدەگى تالپىنىس
ءبىز الدىندا ايتقانداي،
1. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ تاۋارلارىنىڭ ءوندىرىسىنىڭ ۇلعايۋى مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قاراماعىنداعى دوللارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى.
2. ورتا جانە شاعىن كاپيتاليستەردىڭ كاپيتال كولەمى مونارحيالىق كاپيتالمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا از، سوندىقتان ولار مونارحيالىق كاپيتالعا شىنايى قاۋىپ تۋدىرىپ وتىرعان جوق، ءىرى كاپيتاليستەرگە قاراعاندا.
سوندىقتان، مونارحيالىق كاپيتال قازاقستاننىڭ شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىگىندە سۇيەنىش ىزدەي باستايدى.
بىراق مونارحيالىق كاپيتال بۇل جەردە ەشقانداي شىنايى جەتىستىك كورە المايدى. ويتكەنى مونارحيالىق كاپيتال كاسىپكەرلىكتىڭ نەگىزگى پروبلەماسى بايلاردى باقىلاۋمەن بايلانىستى ەمەس، كەلەسى سەبەپتەرمەن بايلانىستى بولىپ وتىرعانىن تۇسىنبەي وتىر:
1. شاعىن ىشكى نارىق
2. حالىق سانى (از)
3. تولەم قابىلەتىنىڭ تومەندىلىگى
4. لوگيستيكا ماسەلەسى - حالىق تىعىزدىعىنىڭ تومەندىلىگى جانە وسىعان بايلانىستى ءاربىر سوڭعى تۇتىنۋشىعا وندىرىستەن تاۋار جەتكىزۋ بويىنشا ۇلكەن شىعىنداردىڭ تۋىنداۋى.
5. اشىق نارىق - جەرگىلىكتى شاعىن ءوندىرۋشىنى ءىرى الەمدىك ءونىم وندىرۋشىمەن كۇرەسۋگە ماجبۇرلەيدى جانە وسىنى دا تازا باسەكە دەپ قويادى. ناعىز كۇرەس تەك تەڭ ويىنشىلاردىڭ اراسىندا ەكەنىن تۇسىنبەي وتىرىپ 11 جاستاعى بوكس قولعابىن كيگەن بالانى مۇحاممەد اليمەن جارىستىرىپ قويادى.
اتالعان ماسەلەنىڭ بىردەن-ءبىر شەشۋ جولى - ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى وزگەرتۋ جانە فينليانديا، سينگاپۋر، مالايزياداعى سياقتى ەكسپورتقا باعىتتالعان ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى قۇرۋ. وسى مەملەكەتتەردىڭ بىزبەن ۇقساستىعى بار، ويتكەنى ولاردىڭ حالقى بىزدەگىدەي از جانە ۇلكەن كولەمدەگى نارىقتىڭ شەكاراسىندا تۇرعان جوق.
سونىمەن از دەگەندە نەنى وزگەرتۋىمىز كەرەك؟
1. شيكىزاتتان تۇسەتىن بارلىق تابىستى مەملەكەتتەندىرۋ.
2. وسى مەملەكەتتەندىرىلگەن تابىستاردى ونەركاسىپتى جانە اۋىلشارۋاشىلىعىن قايتا جابدىقتاۋعا باعىتتاۋ.
3. تاۋار وندىرۋشىلەرگە تۋرا جانە قوسىمشا سۋبسيديا بەرۋ.
4. تاۋار ءوندىرۋ سالالارىنداعى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى تولىعىمەن الىپ تاستاۋ.
وسىنداي جاعدايدا ءبىز سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا، شۆەيتساريانىڭ جولىنا تۇسەمىز. ال مونارحيالىق كاپيتال اقىرىنداپ كورىنبەي، كاپيتاليستەر توبىمەن ءسىڭىسىپ كەتەدى، جانە مونارحيالىق كاپيتالدىڭ باسشىسى لي كۋان يۋ سياقتى ادامدارمەن ءبىر قاتاردا وتىرادى.
«دانا جول ىنتالى توبى»
«اباي-اقپارات»
جالعاسى بار
