كەلمەسكە كەتكەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وپاسىز يدەولوگتارى بۇدان 32 جىل بۇرىن، 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا  وزدەرىنەن قايمىقپاي، سوڭعى ساتتەرگە شەيىن ول ەكىجۇزدىلەردەن ادىلدىكتى كۇتكەن پەرىشتە كوڭىل ءمولدىر جاستاردىڭ سول كەزەڭدەگى ۇزاق جىلدار بويىندا ۇلتتىڭ قاساقانا شەشىمىن تاپپاعان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، مۇنىڭ بارلىعىنا وت تۇتاتقانداي بولعان سوڭعى قورلىعى – رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا ايدالادان «قاڭعىپ كەلگەن شۇرەگەيدى» اكەلۋىنە قارسى ايازدى كۇندەردە الاڭعا اتويلاپ شىققان ەرلىگىن «ىشكىش، ناشاقور، ت.ب.» بىلاپىت سوزدەرمەن جالا جاپقانى ەشقاشان ۇمىتىلماي، سانامىزدا كۇندە جاڭعىرىپ تۇرادى.

مىنەكي ەندى، مارقۇم ساعات اشىمباەۆ سىندى تۇلعالى ازاماتتاردىڭ سەپتىگىمەن جاراتۋشى قولداپ، وسى كۇنگە امان جەتكەن، قازىرگى ۋاقىتتا جاھاندىق جەلى ارقاسىندا بارشا ادامزاتقا تاراپ وتىرعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ سيرەك كادرلەرىنە تاعى ءبىر قارايىقشى - نەتكەن تازالىق، نەتكەن شىنايىلىق، اپپاق قارداي اق تىلەكتەرىن جاريالاپ، ءتىپتى انمەن جەتكىزىپ كەلە جاتقان كوركەم جاستار، البىرت، الما بەت، سۇيكىمدى، ىنتىماقتى جاپ-جاس قىزدار، جىگىتتەر. ولاردىڭ كيىم كيىستەرى، كەلبەتتەرى وتە ۇقىپتى، تازا، ادەپتى، ياعني قىرعىنعا ۇشىراۋعا ەمەس، وزدەرىنىڭ وسىنداي ءور رۋحىن پاش ەتۋگە مەرەكەگە، تويعا كەلە جاتقانداي. ويتكەنى ءوز بيلىگى ءوز حالقىنىڭ قانىن توكپەيتىندىگىنە كامىل سەنىمدە بولدى عوي.

ءبىر ءسات تاريحقا ۇڭىلسەك، تۋرا وسى بەينە، وسىعان ەگىزدەي ۇقساس كورىنىس پەن سەزىمدى ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ماڭگىلىك تۋىندىسى 86-دان تۇپ-تۋرا جەتپىس جىل بۇرىن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن جىرلاعان «قيلى زامان» پوۆەسىنەن كەزدەستىرۋىمىز تاڭ قالدىرماي قويمايدى:

«شاڭقاي ءتۇس كەزىندە ايتتوبەنىڭ اينالاسى جىبىر قاققان قارا بورىككە سىرەسىپ تولىپ، قالىڭ جىنىس قاراعايداي بولدى. يت تۇمسىعى باتپايتىن، سامساعان سارى قول، تۇيىلگەن جالپاق قارا بۇلتتاي بولىپ، كوك دالانى قاپتاي باسىپ، جارمەڭكەگە قاراپ بەت قويدى...

سالماقپەن باسقان قارا توپىر شابۋىلسىز، ايعاي-دىردۋسىز كەلە جاتسا دا، ەن دالانى  قاپتاپ العان كوپتىگىمەن تۇيىلگەن قاس، تۇتاسقان اشۋ، جۇمىلعان قارسىلىق ءپىشىنى سياقتاندى. جارمەڭكە جايلاۋ سىرىن، قارا بورىك ءتۇرىن، قورقىنىشتى ايدىنىن جاڭا عانا انىقتاپ تانىعانداي...

جان-جاقتان كەلىپ جاتقان جاس اتاۋلىنىڭ بارىندە دە وسىنداي كوتەرىڭكى جەلىك، شەكسىز ۇزاق كۇلكى، ويىن-ساۋىق كۇنىندەي ەرەكشە قىزۋ بار ەدى. جايلاۋلارىنان شىقاننان بەرى الدەنەشە جەردە جارىسىپ، اۋدارىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ ساباسىپ، كوپتىگىمەن بىرلىگىنە وركەشتەنگەندەي...

وزگەلەردەن گورى شيراعىراق، ءبىلىم شالىمى ارتىق، قازاق بابىن كوپ باعىپ،  بايقاپ كورگەن تەرگەۋشى پاتەرىنەن سۋرەت تارتاتىن اپپاراتىن العىزىپ، اقجەلكە كەڭسەسىنىڭ الدىنا قارا شۇعا جاۋىپ، دايىنداپ قويدى.

ىشكى ەسەبىندە بىلمەگەن قازاق زەڭبىرەك پە، الدە نە دەر. بىلگەندەرى – الدىڭعى قاتارداعىلارى سۋرەتىمدى باسىپ الىپ قويىپ، ارتىنان قۋدالار دەپ جاسقانار دەگەن ەسەبى بار ەدى...».

وقىرمانعا ودان كەيىنگىسى ءمالىم. مۇزداي قارۋلانعان پاتشا اسكەرى زاڭدى تالاپتارىن ايتۋعا قارۋسىز شىققان بەيبىت حالىقتى پۋلەمەتتەردىڭ وعىنىڭ استىنا العان.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە كەڭەستىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاپ وسى پاتشالىق كەزدەگى ءادىستى، تەك قانا بۇرىنعىدان ايىرماشىلىعى - ابدەن جەتىلگەن تەحنيكالاردى پايدالانا وتىرىپ، الاڭعا شىققان جاستار مەن ستۋدەنتتەردى سىرتىنان سۋرەتكە، بەينەكامەرالارعا ءتۇسىرىپ الىپ، ارتىنان جاپپاي جازالاۋ كەزىندە دالەل رەتىندە جانتالاسا پايدالانعانى ەسىمىزدە.

جەتپىس جىلدان سوڭ 1986 جىلعى 17 جەلتوقساندا وسى جولداردىڭ اۆتورى بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ قالاسىنىڭ جانىنا ورنالاسقان شەكارالىق  اسكەري پولكتە بورىشىن وتەپ جۇرگەن. سول كۇنى «دابىل!» بەلگىسىمەن تىك كوتەرىلىپ، كوماندوۆانيەنىڭ  بۇيرىعىمەن “ليتسا كازاحسكوي ناتسيونالنوستيدان» باسقا قالىڭ اسكەر، قارۋلانىپ بتر-لارمەن الماتىعا اكەتىلۋگە ءۇش سوتكە قاتاڭ دايىندىقتا تۇردى. بۇل اسكەري پولكتار شەكارالىق پانفيلوۆ اۋدانىندا ورنالاسقاندىقتان، اسا قاۋىپتى جاعدايلار تۋىنداماسا، ورنىنان قوزعاۋعا بولمايتىن، ياعني كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسىن جالاڭاش قالدىرۋمەن بىردەي جاعداي سانالاتىن. قازىر ويلاساڭ جانىڭ تۇرشىگەدى. الماتىنىڭ وزىندەگى ونداعان ءىرى اسكەري بولىمدەردى ايتپاعاندا، پانفيلوۆقا دەيىن قاپشاعايدا، سارىوزەكتە، تالدىقورعاندا بۇتىندەي ديۆيزيالار تۇردى. دەمەك، قىتايمەن شەكارانىڭ تاق تۇبىندە  قالقان رەتىندە تۇرعان  شاعىن پولكقا دەيىن الماتىعا اكەلمەكشى بولعانىنا قاراعاندا، جولداعى ديۆيزيالاردىڭ بارلىعى، كەمىندە 50-60 مىڭ اسكەر، الماتىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارۋعا دايار تۇردى دەگەن ءسوز.  قازىر كەيبىرەۋلەر قايتا-قايتا اڭساپ جۇرگەن كەڭەستىك يمپەريانىڭ قازاق حالقىنا «قامقورلىعىنىڭ» سيقى وسىنداي ەدى. تاعى ءبىر قىرىنان قاراعاندا، قارۋسىز جاستاردان وسىنشاما ۇرەيلەنگەن كەڭەستىك بيلىك قازاقتاردىڭ قاھارماندىق مىنەزىن جاقسى ءبىلىپ، سودان قاتتى شوشىنعانى دا اقيقات.

ءيا، جەلتوقسان - ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۇلتتىڭ ۇزاق ۋاقىت وزگەنىڭ باسىنۋىنا شىدامىنىڭ شەگىنە جەتكەن سوڭعى اتىلعان جانارتاۋ ءساتى ەدى. تۋعان تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن كۇشتەپ اجىراتىلۋعا تاياپ، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ جولدارى نەبىر قيتۇرقىلىقپەن ادەيى جابىلعان جۇرتتىڭ جول كورسەتۋشى زيالى قاۋىمىنىڭ ءوزى باسپاناسىز بەيشارا كۇي كەشەتىن. ءتىل دەگەندە تاعى ەسكە تۇسەدى، جاسىراتىنى جوق، الاڭعا شىققان قالىڭ ەلدىڭ باسىم بولىگى قازاق تىلىندە سويلەيتىن، جورگەگىنەن قازاق انىمەن وسكەن، اۋىلدان شىققان، ۇلتتىق سەزىمدەرى سەلدىرەمەگەن ستۋدەنت جانە جۇمىسشى جاستار بولاتىن. «قيلى زامانداعى» تاريحي شىندىقتان جەلتوقساننىڭ ەڭ باستى، ەڭ قۇدىرەتتى ەرەكشەلىگى – الاڭدا قىز بالالاردىڭ ەر ازاماتتارمەن يىقتاس، ءبىر ساپتا، ءتىپتى كەيبىر ساتتەردە جىگىتتەردىڭ الدىندا ءجۇرۋى ەدى. ءبىرى كوڭىلدى، ءبىرى ءتاستۇيىن قاباعىن تۇيگەن قايسار قارىنداستارىمىز بەن اپكەلەرىمىز جانىنداعى جىگىتتەردىڭ بويىنا قايتپاس، قايمىقپاس رۋح بەرگەندىگى كامىل. ولاردىڭ ساياسي ورلەۋ بيىگىنىڭ ايقىن دالەلى ەدى بۇل. ءبىزدىڭ ۇلى جۇرتىمىزدىڭ ماڭگىلىك جاسىماس جاسمپازدىعىنىڭ بىردەن ءبىر ءرامىزى دە وسى كورىنىس، سول وقيعا، وسىناۋ ءۇردىس بولىپ قالا بەرمەك. سول كەزدە شىرىلداپ ايتىلعان ءتىل تۋرالى شىندىق كۇنى بۇگىنگە شەيىن شەشىمىن تاپپاۋى ويلاندىرادى.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ بولمىسى مەن كەلبەتىن كورەگەندىكپەن سارالاي وتىرىپ، كەلەشەككە ەنۋىنىڭ كۇرەتامىرلى جايتتارىن ايقىن انىقتاعان مانيفەست دەڭگەيىندەگى باعدارلامالىق قۇجات - «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا: «كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىل­ماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جول كورسەتىپ وتىرعانىن بارشا قازاقستاندىقتار كەمەل قاناعاتپەن قابىلداپ، كەلەلى ىستەردى جاپپاي قولعا الىپ جاتقانى ايان.

سولايىندا، م.ماعاۋين اعامىزشا ايتقانداي، «شىلپارا ىدىراعان» كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ زۇلمات يدەولوگياسىنىڭ قاندىقول تىرەگى كوممۋنيستەر مەن ونىڭ جاندايشابى، بۇكىل الەم بويىنشا قازاقستاندا عانا 100 جىلدىعى سالتاناتپەن تويلانعان كومسومول وعان جۇمساعان ميلليوندارىنا وسى بايانىمىزدىڭ باسىندا ايتىلعان زۇلىمدىقتارى ءۇشىن قازاق حالقىنان 100 مارتە كەشىرىم سۇراپ، جەلتوقساندا كومسومول-سولداتتار قۇرساعىنان تەپكەن بولاشاق انا – قىزداردىڭ ومىرگە كەلمەي قالعان 100, بالكىم 100 مىڭ نارەسەتەنىڭ وتەۋى دەپ 100 جەتىم بالاعا، 100 جەسىر اناعا، قارتتار ۇيىندەگى 100 كەيۋاناعا قايىرىمدىلىق كورسەتسە، 100 قازاق مەكتەبىنە قاجەتىن اپەرسە، ءسال دە بولسا، تۇسىنىستىكپەن قابىلداۋعا بولار ەدى...

مۇحتار كارىباي  

Abai.kz