قازاق تاريحىندا الاش ارىستارىنىڭ ورنى ەرەك. ولار قازاق ەلىنىڭ سان عاسىرلىق دامۋ تاجىريبەسىن، سالت-ءداستۇرىن توڭكەرىستىك ادىسپەن كۇرت وزگەرتۋدى ەمەس، قايتا ولاردى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءومىر تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ودان ءارى دامىتۋدى، ءبىلىم الىپ، كوپپەن تەرەزە تەڭەستىرۋىن كوزدەدى. ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ ءوز اتامەكەنىنە يە بولۋىن ماقسات ەتتى. سول جولدا كۇرەستى. بۇگىندە سول اقتاڭداقتارىمىزدىڭ اقيقات جولدارى تۇبەگەيلى ارشىلعان جوق. سول جولدا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى - ديحان قامزابەكۇلى. وسىعان وراي ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىس جانە ستراتەگيالىق دامۋ پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ديحان قامزابەكۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى كەلگەن ەدى. 
- ءدۇيىم جۇرت ءوزىڭىزدى الاشتانۋشى رەتىندە جاقسى تانيدى. الاش زيالىلارى حاقىندا جازعان ەڭبەكتەرىڭىزدەن دە حاباردار. ەندەشە، عالىم ديحاننىڭ بالالىعى جايىندا از-كەم اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز...
- كىمگە بولسا دا تۋعان جەر اتا-انانىڭ الاقانىنداي ىستىق بولادى ەمەس پە؟ مەن قازاقتىڭ كيەلى توپىراعىندا، ياعني تۇركىستان وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەم. سول وڭىردە كەلتەماشات دەگەن اۋىل بار. مىنە، سول اۋىلدا مەنىڭ بالداۋرەن بالالىق شاعىم ءوتتى.

قازاق تاريحىندا الاش ارىستارىنىڭ ورنى ەرەك. ولار قازاق ەلىنىڭ سان عاسىرلىق دامۋ تاجىريبەسىن، سالت-ءداستۇرىن توڭكەرىستىك ادىسپەن كۇرت وزگەرتۋدى ەمەس، قايتا ولاردى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءومىر تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ودان ءارى دامىتۋدى، ءبىلىم الىپ، كوپپەن تەرەزە تەڭەستىرۋىن كوزدەدى. ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ ءوز اتامەكەنىنە يە بولۋىن ماقسات ەتتى. سول جولدا كۇرەستى. بۇگىندە سول اقتاڭداقتارىمىزدىڭ اقيقات جولدارى تۇبەگەيلى ارشىلعان جوق. سول جولدا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى - ديحان قامزابەكۇلى. وسىعان وراي ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىس جانە ستراتەگيالىق دامۋ پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ديحان قامزابەكۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى كەلگەن ەدى. 
- ءدۇيىم جۇرت ءوزىڭىزدى الاشتانۋشى رەتىندە جاقسى تانيدى. الاش زيالىلارى حاقىندا جازعان ەڭبەكتەرىڭىزدەن دە حاباردار. ەندەشە، عالىم ديحاننىڭ بالالىعى جايىندا از-كەم اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز...
- كىمگە بولسا دا تۋعان جەر اتا-انانىڭ الاقانىنداي ىستىق بولادى ەمەس پە؟ مەن قازاقتىڭ كيەلى توپىراعىندا، ياعني تۇركىستان وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەم. سول وڭىردە كەلتەماشات دەگەن اۋىل بار. مىنە، سول اۋىلدا مەنىڭ بالداۋرەن بالالىق شاعىم ءوتتى.
قازاقتىڭ تۇركىستان ءوڭىرىن ەلەۋلى ەتەتىن قازىعۇرت قوي. ءوزىم تۇركىستان مەن قازىعۇرت دەسە ەلەڭ ەتە قالام. سودان كەيىن ءوزىم زەرتتەۋگە اتسالىسقان الاش تۇلعاسى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «قازاق التايدا تۋىپ، تۇركىستاندا وسكەن» دەگەن ءسوزىن جادىما تۇيگەنمىن. ونى ءار جەردە قايتالاپ وتىرامىن. ايتالىق، ءبىز جاقتىڭ قىمىزقۇمار جۇرتى اۋزىنان تاستامايتىن كيىكوتى دەگەن كيەلى ءشوپ بار. اجەم جارىقتىق ىلعي كۇبىنى وسى كيىكوتىعا ىستايتىن. مەن بۇرىن «كيىكوتى ءبىز جاقتا عانا وسەدى» دەپ ويلايتىنمىن. انە ءبىر جىلى التايدى ارالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءتۇپوتاننىڭ ءاربىر ءتۇپ شوبىنە قىزىعا قارايمىن. كەنەت قارسى الدىمنان كيىكوتى شىعا كەلدى. ءبىر ەمەس، مىڭ ءتۇپ. قۋانىشتان ايقايلاپ جىبەردىم. بۇل - قوشكە ءسوزىنىڭ دالەلى عانا ەمەس، قارعا تامىرلى قازاقتىڭ دالەلى ەدى...
اكەم قامزابەك پەن انام ءۇرزادا15 بالا تاربيەلەپ ءوسىردى. انامىز - قاراپايىم ادام. شىمكەنتتەگى ا.باي­تۇرسىنۇلى مەكتەبىندە، كەيىننەن ق.سىپاتاەۆ اتىنداعى قىزدار مەك­تەبىندە ءبىلىم العان. ال اكەم - عۇمىرىن ۇستازدىققا سارپ ەتكەن جان. مايدان الاڭىندا بولىپ، جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، نەبىر ازاپتى دا كورگەن ادام ەدى. تۋعانىنا تۋراسىن ايتىپ جاقپايتىن تۋراشىل بولدى. اۋىلدىڭ قازىنا قارتتارى ايتقان قۇندى دۇنيەلەردى قاعازعا تۇسىرگەن دە وسى مەنىڭ اكەم ەدى. مىنە، وسىنداي ۇلگىلى وتباسىندا تاربيە الدىق. اكە-شەشەمىز نەگىزىنەن جۇمىس­تا بولىپ، اتا-اجەمىزدىڭ قامقورلى­عىن كوردىك. ولار تەك ادال ەڭبەك ەتۋگە تاربيەلەدى. ۇيدەگى شارۋالاردى ارقايسىسىمىزعا ءبولىپ بەرەتىن. سونى ەكى ايتقىزباي ورىنداۋعا تىرىستىق. جالقاۋلانساق - تاياق جەدىك، ورنىمەن ىستەسەك - العىسىن الدىق. ۇيدە ءبىلىمنىڭ، جاقسى وقۋدىڭ كۋلتى بولدى. ۇلكەندەر جاعى ماسكەۋدە وقىعان سوڭ، «ۇياتقا قالمايىق» دەپ تىرىسىپ جۇردىك. وتباسىنىڭ ءالسىزى مەن ەدىم، بىراق الگىندەي تاربيە جۇرت قاتارىنا قوسىلۋىما ىقپال ەتتى.
- جاڭا اۋىلىمنىڭ اتى «كەلتەماشات» دەپ قالدىڭىز. وسى كەلتەماشات دەگەن نە ماعىنا بەرەدى؟
- كەلتەماشات - ءۇستىرت قاراعاندا، قازاقتىڭ ءسوزى ەمەس سەكىلدى. بالا كۇنىمىزدە ماشاتتىڭ كەرشەتاس ماڭايىنداعى وزبەك اعايىننىڭ كەيبىر بۇزىقتارىنا كىجىنىپ، «بۇل ماشات وزبەك ءسوزى-اۋ، ماسات دەيىك» دەيتىن كەزىمىز دە بولاتىن. بىراق حالىقتىڭ جادى مىقتى ەكەن، ول - شىنىندا، ماسات ەمەس، ماشات ەكەن. ونىن سىرىن بىزگە، ماشاتتان سۋ ءىشىپ وتىرعان 100 مىڭ ادامعا، اقىن مۇزافار الىمباەۆ تاۋىپ بەردى. كورشى قىرعىزدا بۇلاقتى «باشات» دەيدى ەكەن. بىزدە «ب»/«م» دىبىستارى ءجيى الماسادى ەمەس پە (مۇنىڭ/بۇنىڭ ت.ب.). ياعني كونە تۇرىك ءسوزى قىرعىزدا ساقتالىپ قالعان. سونىمەن ماشاتىمىز - بۇلاق ەكەن. جالپى، ءۇش ماشات بار: ۇزىن ماشات، كەلتە ماشات، قۇر ماشات. سوڭعىسىنىڭ سۋى تارتىلىپ قالعان. مىنە، كەلتەماشات وسىنداي ماعىنا بەرەدى. كەلتەماشات - سۋلى، نۋلى، شۇرايلى ءوڭىر.
- ءسىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىڭىزدى ەل جاقسى بىلەدى. «سماعۇل سادۋاقاسۇلى»، «رۋحانيات»، «الاش جانە ادەبيەت»، «پايىم» اتتى كىتاپتارىڭىزبەن قوسا ق.كەمەڭگەرۇلى، س.سادۋاقاسۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، ق.بول­عانباي سىندى قايراتكەرلەردىڭ شىعارمالار جيناعىن دا دايارلادىڭىز. الاش قايراتكەرلەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا نە ءتۇيدىڭىز؟ ولاردىڭ بويىنداعى قانداي قاسيەتتەردى باعالار ەدىڭىز؟
- تاعدىر مەن تاريح ءاربىر بۋىنعا وزىنە تيەسىلى جاۋاپكەرشىلىك ارتسا كەرەك. «جاريالىلىق» دەپ قوعام وزگەرىپ جاتقاندا ءبىز ستۋدەنت ەدىك. سودان بۇرىن اي­تىلماعان، جازىلماعان نارسەلەردى، دە­رەكتەردى ايتۋ، جازۋ - جاڭا ازاماتتار­دىڭ پارىزى سەكىلدەندى. ارينە، ىنتا-جىگەر بار، ءبىز سوعان قۋانا-قۋانا جەگىلدىك. 1990-1995 جىلدارى مەملەكەت قارجىسىمەن كىتاپحانا-مۇراعات ارالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. پەتەربور، ماسكەۋدەن مۇرتى بۇزىلماعان گازەت تىگىندىلەرىن كوردىك. ءوزىمىزدىڭ ۇقك مۇراعاتىنا كىرۋگە رۇقسات الدىق. قۇمارلانا مۇراعات شاڭىن جۇتتىق. ۇلكەن جەتىستىگىم دەپ سول ءداۋىردىڭ احۋالىن سەزىنگەنىمدى ايتار ەدىم. كىتاپقا ءماتىن دايار­لاۋ بارىسىندا زيالىلاردىڭ ءستيلىن، ءسوز قولدانىسىن زەردەلەدىم.
الاش زيالىلارى - ءبىراۋىزدى، ءبىر تىلەكتى جاندار. ولاردى الالاپ، ءبولىپ جۇرگەن - بۇگىنگىنىڭ قۋلارى، پىسىقايلا­رى. ولار ەل مەن ۇلت دەگەندە جانىن بەرۋگە دايار بولعان. سونىمەن قاتار ەلگە دەموكراتيا، ءبىلىم-بىلىك الىپ كەلۋ ۇدەرىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعاندار دا - سولار. وسىدان ولاردىڭ قاسيەتى، پاراساتى، كورەگەن­دىگى ايقىندالا بەرەدى. الاش زيالىلارى - ەلشىلدىك پەن وتانعا ادال قىزمەت ەتۋدىڭ ءرامىزى. ولار - باردى كوبەيتۋشى، ۇزىلگەندى جالعاستىرۋشى، جوقتى جاساۋشى. الاشتىڭ جاسامپازدىعى، بىلىكتىلىگى انىق كورىنەدى.
- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دىنگە، يسلامعا دەگەن كوزقاراسى قانداي بولعان؟
- الاشتىڭ دىنشىلدىگى تۋرالى ەكى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى بويىنشا، «ولار دىننەن بويىن اۋلاق سالدى». ەكىنشىسى بويىنشا، «اقىلدىڭ ءدىنىن مويىندادى». وكىنىشكە قاراي، بۇل ەكەۋى دە - كەڭەستىك-يدەولوگيالىق تانىممەن كىندىكتەسىپ جاتقان ويلار. اشىعىن ايتقاندا، ولار باردى بار دەپ باعالادى. دىنگە دەگەن ءوزىن­دىك كوزقاراستارى بولدى. ويتكەنى ولار پراگ­ماتيكتەر ەدى. راس، ولار ءدىن-يسلامنان حابارسىز بولعان جوق. سەبەبى ءبارى دە ءاۋ باستا مولدا الدىنان وقىدى. وسە كەلە دىنگە رۋحاني ۇستىن رەتىندە قارادى. سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى، ادامداردىڭ سۋبەكتيۆتى پايىمدارى­نان تۋىن­دايتىن ءدىني «كومپلەكستەر­دىڭ» ءبا­رىنە قارسى شىقتى. مىسالى، ا.بايتۇرسىنۇلى «قازاق جويىلماي قازاقتىڭ ارابشا جازۋى جويىلمايدى» دەيدى. مۇنى ءبىرىڭ­عاي الفاۆيتكە اپارىپ تىرەۋگە بول­ماس. احاڭ مۇندا «قازاقتىڭ ارابتەكتى ءسوز­دەرى جويىلمايدى» دەگەندى دە مەڭزەيدى. ءا.بوكەي­حان مىرجاقىپتىڭ «باقىتسىز جامالىن» شاريعات شارتتارىنا سالىپ تالدايدى. 1914 جىلى مۇسىلمان سەزىن­دە «ءمۇفتي كىتاپ جازىپ، ەلدەن باعاسىن العان ەۋروپانىڭ پروفەسسورىنداي بولۋ كەرەك» دەيدى. سماعۇل سادۋاقاس­ۇلى «قازاقتىڭ مولداسى ورىستىڭ پوپى ەمەس. ول - ءبىرىنشى مۇعالىم (ۋچيتەل)» دەپ جازادى. ءبىزدىڭ زيالىلارعا ۇلگى بولعان يسمايل گاسپىرالىنىڭ «موللا ابباس» رومانىنداعى باس كەيىپكەر تۇركىستاننان شىعىپ، سوناۋ الەمنىڭ كوزىن اشقان اندالۋزيا مەدرەسەلەرىنىڭ تاعىلىمىن الادى. ءدال سول سياقتى الاش وقىعاندارى ءدىندارلارىمىزدىڭ ءبىلىمدى، پاراساتتى بولۋىنا تىلەۋقور ەدى.
- بارىمىزگە بەلگىلى، قوعام قاي­راتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ شەتەلدە، جات ءدىننىڭ قورىمىندا قالعان سۇيەگىنىڭ كۇلى اس­تاناعا جەتكىزىلدى. بار-جوعى 30 جاسىندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، جاستار ۇيىمىنىڭ باسشىسى، وقۋ-اعارتۋ حالكومى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سياق­تى قىزمەتتەردى اتقارىپ، بارىندە دە تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن سماعۇلداي ارىسىمىزدىڭ سۇيەگىنىڭ ەلگە ورالۋى ۇرپاق ءۇشىن ۇلاعات ەمەس پە؟
- دۇرىس ايتاسىز. قازاقتا «تو­پىراق بۇيىرعان» دەپ جاتادى. وكىنىشكە قاراي، 1933 جىلى ءولتىرىلىپ (جاسىرىن تۇردە), كرەماتسيالانىپ (ورتەلىپ), ماسكەۋدەگى «دون حريستيان» زيراتحاناسىنىڭ ىشكى قابىرعاسىنا قويىلعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيە­گىنىڭ كۇلى 78 جىلدان بەرى جەر قوي­نى­نا بەرىلگەن جوق-تىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا سونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ وتىر. شاعىن دەلەگاتسيا ۋلاتپاي-شۋلاتپاي، ساياسيلاندىرماي ونى 21 قاڭتاردا ۇشاقپەن اكەلدىك. ارىستىڭ دەنەسىن حالقى قارسى الدى. يماندىلىق شارالارى جاسالدى. بىراق جەر قوينىنا ءالى بەرىلگەن جوق. ويتكەنى جەر اياعى كەڭىسىن، سونان سوڭ ۇلتتىق قابىرستان سوعىپ، سوعان قويايىق دەپ شەشتىك. اللا جازسا، 31 مامىرعا قاراي بۇل شارا جۇزەگە اسۋى ءتيىس. ارينە، مۇندايدا قوعامدىق تۇسىنىستىك، پاراسات كەرەك.
ءبىز - تاريحىن تۇگەندەپ جاتقان تاۋەل­سىز ەلمىز. سوندىقتان 20 جىلدىڭ ىشىندە سماعۇلداي ارىستىڭ جەرلەنبەۋى، كەيكى باتىر باس سۇيەگىنىڭ ءالى ەلگە اكەلىنبەۋى، تابىلعان مىرجاقىپ سۇيەگىنىڭ ەلسىزدە قالۋى حالىقتى قاتتى تولعاندىرىپ ءجۇردى. سەبەبى ولاردىڭ ءبارى دە - ەل ءۇشىن قۇربان بولعان ەرلەر.
مەن سماعۇلتانۋشى جانە ونىڭ سۇيە­گىن ەلگە اكەلۋ جونىندەگى باستاماشىل توپ­تىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان، مىنانى ايت­قىم كەلەدى: بىرىنشىدەن، ەلگە جەتكەن قايرات­كەر رۋحى بۇگىنگى جاس­تارىمىزدى ەلشىلدىك­كە، باتىلدىققا تاربيەلەۋى كەرەك; ەكىن­شىدەن، ەلوردادا سماعۇل تاعىلىمىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ەندى ونىڭ بەيىتى استانادا ورناپ، رۋحى جاستارىمىزدان «سەن ۇلتىڭ ءۇشىن، وتانىڭ ءۇشىن نە ىستەدىڭ؟» دەپ سۇراپ تۇرعانداي بولادى ەمەس پە؟ مىنە، وسىلايشا وسكەلەڭ ۇرپاق ءوزىنىڭ اتا-باباسىن تاني الاتىن. دەمەك، الاش ارىستارىنىڭ اق جولى - ۇرپاققا ۇلاعات. ال وعان ۇلەس قوساتىن - بىزدەر...
- 1952-1972 جىلدارى قازاقستان قازياتىنىڭ قازيى، مۇنىمەن قوسا ورتا ازيا جانە قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ مۇشەسى بولعان، كورنەكتى قوعام قايرات­كەرى، اۋدارماشى، اقىن سادۋاقاس عىلما­نيدىڭ ولەڭ-جىرلارىن تاۋىپ، كىتاپ قۇراستىرعانىڭىزدى ەستىدىك. بۇل ەڭبەكتەر دە تاريحىمىزعا قوسىلاتىن ۇلكەن مۇرا عوي! ەندەشە، سادۋاقاس عىلماني جونىندە دە بىرەر اۋىز اڭگىمە ايتىپ بەرسەڭىز...
- 2010 جىلدىڭ اياعىندا الما­تىداعى «ەل-شەجىرە» باسپاسى حالىق ارا­سىندا ساكەن قالپە اتانعان ءسادۋا­قاس عىلمانيدىڭ «شىعارمالارىن» مەم­لەكەت قارجىسىنا باسىپ شىعار­دى. بۇل كىسىنىڭ كىم ەكەنىن ەكى-اق اۋىز سوزبەن ايتۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ول - قازاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان 110 مىڭ سوزدەن تۇراتىن ارابشا-قازاق­شا سوزدىك ازىرلەگەن تۇلعا. ەكىنشى­دەن، ءال-ءفارابيدى زەرتتەۋگە قۇمارتقان اقجان ماشانيداي عالىمعا ۇستاز بولعان عۇلاما. ال مىنا جيناعى 30-جىلدارى قازاق اقىن-جازۋشىلارى ساياسات تەپەرىشىنەن زارداپ شەككەن كۇننىڭ وزىندە ۇلت تراگەدياسىن، ءدىني قۇندىلىقتاردى ولەڭگە تۇسىرگەن قا­لامگەر ىزدەنىسىن كورسەتەدى. دالىرەك ايتساق، سادۋاقاس عىلماني - وتاندىق تاريح ءۇشىن ءالى دە اقتاڭداق تۇلعا. ونىڭ مول مۇراسىن ءبىز ءالى جيناپ، جاريالاۋعا ءتيىسپىز. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى «الاش» ينستيتۋتى وسى باعىتتا ءبىراز جۇمىستار جاساپ جاتىر. عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرىن تاريح، ءدىنتانۋ، فيلولوگيا، فيلوسوفيا ماماندارى قاتار زەرتتەي الادى.

<!--pagebreak-->

- قۇدايعا شۇكىر، يسلام ءدىنى وركەنيەت دامىپ، عىلىم مەن تەحنولوگيا العا قارىشتاعان سايىن ءوزىنىڭ اقيقاتىن اشىپ كەلەدى. ويتكەنى يسلام ءدىنى - عالامدىق ءدىن. ءبىز دە مۇسىل­مان ەلىمىز. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 2300 مەشىت بار. جۇما نامازىنا بارعان جاماعات مەشىتتەرگە سىيمايدى. الايدا سول توپ قاۋىمنىڭ اراسىنان زيالى قاۋىم وكىلدەرىن از كەزدەستىرەمىز... ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- مەنىڭشە، ەرتە مە، كەش پە، ولاردىڭ باسىم بولىگى مەشىتكە بارادى. قازىرگى ۇدەرىس جاقسى باعىتتا كەلە جاتىر. جاستاردىڭ دىنگە دەگەن ىقىلاسى وتە جوعارى. دىنگە قاتىستى زيالىلاردىڭ ەكى توبىن كورىپ ءجۇرمىز. ءبىر توبى ءدىني ادەبيەتتەرمەن قارۋلانعان، بىلىك-ءبىلىمى بار، ءجون-جوبانى بىلەدى. بىراق جۇرت كوزىنەن تىس ءجۇرۋدى قالايدى، دىنشىلدىگى ءۇشىن كەۋدە سوقپايدى. ەكىنشى توپ «اۋىز­بەن وراق ورادى»، بىراق تالاستى ماسەلەلەرگە كەلگەندە، ءدىنسىزدىڭ ءسوزىن سويلەيدى. سەبەبى پاراساتى تاياز، ءبىلىمى كەم. بىزدىڭشە، ءتۇپتىڭ ءتۇبى بۇلار كۇرت ازايادى. جالپى، جاقسىلىقتان ۇمىتتەنۋ كەرەك. ءوز باسىم اباي مەن شاكارىمنىڭ، الاش تۇلعالارىنىڭ اقىل-پاراساتىنان، يماني جۇرەگىنەن وتكەن يسلام قۇندىلىقتارى ءبىزدىڭ رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ ۇستىنىنا اينالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.
- قانشا ايتساق تا، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى ءالى كۇنگە ءوز دەڭگەيىندە شەشىلمەي كەلەدى. جيىندا دا ورىس تىلىندە شۇلدىرلەيمىز. ءبىز مۇنى ابىروي كورەمىز بە، الدە قازاق ءالى كۇنگە ماڭگۇرتتىك پسيحولوگيادان ارىلعان جوق پا؟
- قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار سياقتى. ول - زاڭ مەن تالاپتى كۇشەيتۋ. مەملەكەت - زاڭدى ورىنداتا العان كەزدە مەملەكەت. ايتپەسە ول - مەملەكەت ەمەس، جالپاقشەشەي. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ بيىلعى حالىققا ارناعان جولداۋىندا «2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاق­ستاندىق­تار سانى 80 پا­يىزدى، ال 2020 جىلعا قاراي ولار كەمىندە 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس. ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعاتىن بولادى» دەدى. مىنە، وسى ءسوز قاي-قايسىسىمىزدىڭ بولماسىن جادىمىزدا جاتتالىپ، وسى جولدا ءبارىمىز بىرىگە قىزمەت اتقارۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن كىم بولسا دا ەڭ الدىمەن ءوزى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
سونىمەن قاتار مەكەمە باسشىسىنىڭ دا ۇلتجاندى ازامات بولعانى ۇلكەن ءرول اتقارادى ەكەن. مىسالى، رەكتورىمىز ب.ءابدىرايىم كەڭەس، ماجىلىستەردى نەگىزىنەن قازاق تىلىندە جۇرگىزەدى. ءتىل بىلمەيتىندەر قازىر ءتىلىن سىندىرىپ ءجۇر. رەكتور قازاق تىلىندە وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازعاندارعا قالاماقى تولەپ، ىنتالاندىرۋدىڭ كوزىن تاپتى. وتكەن ەكى جىلدا ءبىزدىڭ عالىمدار 30 وقۋلىق جازىپ شىعاردى. بۇل - ۇلكەن جەتىستىك.
ادەتتە ۋنيۆەرسيتەتتەردە جاستار كوميتەتىن ۇلتتىق قاسيەتى ازداۋ، بىراق تىم پىسىق ستۋدەنتتەر باسقارادى. سودان كەيىن بۇيىعى اۋىل جاستارى ءوزىن بولەكسىنىپ، قوعامدىق جۇمىستان اۋلاق جۇرەدى. ءبىز وسى ۇردىسكە نۇكتە قويىپ، جاس­تار كوميتەتىنىڭ تىزگىنىن انا ءتىلىمىز بەن ءتول تاريحىمىزدى بىلەتىن ستۋدەنتتەرگە تاپسىردىق. قازىر قايسىبىر وقۋ ورنىن الساق تا، ايداي سۇلۋ ارۋلارىنىڭ بايقاۋى بولىپ جاتادى. ونىڭ جەڭىمپازىن «ميسس» دەپ ماداقتايمىز. رەكتورىمىز وسىعان قاراما-قارسى «قىز جىبەك»، «ەر جىگىت»، «ارداقتى انا» بايقاۋلارىن شىعاردى. ءبارى دە ەلدىك ءۇشىن، ءبارى دە ءداستۇر ءۇشىن. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى قازاق تىلىندەگى مەرزىمدى باسىلىمداردى قولداۋ ءۇشىن 30-عا تارتا گازەت-جۋرنالداردى الدىرتادى. اپتا سايىن كەلەتىن 50 دانا «انا ءتىلىن» دە 50 قۇرىلىمعا تاراتىپ بەرەمىز.
- الداعى ۋاقىتتا عىلىمي اتاق-دارەجەگە تۇبەگەيلى وزگەرىس ەنبەك. كاندي­داتتىق پەن رھD-ءدىڭ ايىرماشىلىعىن ايتىپ بەرسەڭىز؟
- قانداي قوعام بولسىن، عىلىمي دارەجەسىن ءوزى انىقتايدى. مىسالى، ءبىز جوعارىدا سادۋاقاس عىلمانيدى «عۇلاما» دەدىك. بۇل - حالىق بەرگەن باعا. سول سياقتى ابايدى - «ۇلى اقىن» دەپ جاتامىز. بۇل دا - ۇرپاعىنىڭ باعاسى. ەندى كەلىپ «عىلماني ءدىنتانۋ دوكتورى ەمەس»، «اباي مەملەكەتتىك سىيلىق الماعان» دەسەك، قانداي قيسىنسىز ەستىلەر ەدى.
ءبىز عىلىمي اتاق بەرۋدە باتىس جولىن تاڭدادىق. ەندى بىزدە دوكتورلىق دارەجە قورعالمايدى. باكالاۆر-ما­گيستر-فيلوسوفيا دوكتورى (رھD) ۇشتىك ساتىسىمەن ءجۇرىپ وتىرامىز. بىراق دوتسەنت، پروفەسسور دەگەن اتاقتارى ساق­تالىپ قالدى. بۇل ەڭبەك ءوتىلى مەن وقۋ قۇرالدارىنا قاراپ بەرىلەدى. شەتەلدە بارلىق عىلىمدى جيىپ، «فيلوسوفيا دوكتورى» دەيدى (ارينە، ىشتەي سالاسىن كورسەتەدى). ول بۇرىنعى عىلىم كانديداتى دارەجەسىنە سايكەس كەلەدى. بۇرىن كەڭەس تۇسىندا شەتەلگە قونىس اۋدارعانداردىڭ كانديداتتىعى وسى رھD-گە تەڭەستىرىلەتىن.
- سەمەي وڭىرىندە حاكىم اباي با­بامىزدىڭ، شاكارىم قاجىنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعان جەرىن، جي­دەبايداعى ابايدىڭ مۇراجايىن ارا­لاعاندا قانداي كۇي كەشتىڭىز؟
- اۋليە قونىپ، نار شوككەن ول جەر­لەردە بولدىم. مۇراجايدان بۇرىن جيدەبايدى الىستان اينالا قورشاعان تاۋ-قى­رات سىلەمدەرىنە قاراپ، اباي دانا شىنىندا جەر كىندىگىن جايلاعان ەكەن عوي دەگەن وي ءتۇيدىم. مۇراجايدىڭ تۇجىرىمداماسى ۇنادى. اقىن زامانىن ەلەستەتە الادى. حاكىمنىڭ زيراتى ماڭايىنان بىرەر ءشوپتى جۇلىپ الىپ، رۋحاني بايلانىس بولسىن دەپ، ەكى تومدىعىنىڭ اراسىنا سالىپ تا قويدىم. جالپى، اباي ءوڭىرىنىڭ بار جەرىنەن جاقسىلىقتىڭ، تاعىلىمنىڭ لەبى ەسەدى.
وكىنىشكە قاراي، ماعان ساۋلەتشى بەك ىبىراەۆتىڭ جوباسى نەگىزىندە جاسالعان كەسەنە ۇنامادى. مۇنى بەينەلى تۇردە «دالاداعى كەمە» دەيدى ەكەن. بىراق ول ءساتتى شىقپاعان. نەگىزى، كلاسسيكتەردىڭ بەيىتى قاراپايىم بولادى. تولستويدى قاراڭىز، باسقانى قاراڭىز. بىزدىكى ايدالاعا بارىپ جۇيەسىز شاشىلعان دۇنيەدەي كورىنىپ تۇر. ودان دا سول قارجىنى ابايعا قاتىستى باسقا نارسەگە توككەنىمىزدە عوي... ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، اباي مەن شاكارىمنىڭ جەردە تۇرعان بەيىتىنەن جوعارىدا تۇرىپ، ولارعا باعىشتاپ قۇران وقۋ جاراسىمدى ما؟
- حيجرا بويىنشا، مۇسىلمان جاڭا جىلى مەن شىعىس كۇنتىزبەسى بويىنشا ۇلتتىق مەيرامىمىز ناۋ­رىز تۇرعاندا 1 قاڭتاردى ءدۇبىر­لەتپەي قارسى الساق بولماس پا؟ وسى تۋراسىنداعى ءوز ويىڭىزبەن ءبو­لىسسەڭىز...
- راس، جىل ساناۋدا كوپ كىلتيپان بار. مۇنىڭ كوبى دەرلىك شارتتى. ءبىز قازىر 2011 جىلى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلايمىز. كەيبىر پىسىقايلار جىلدىڭ تسيفرلىق قۇپياسىن اشپاق نيەتپەن ارامتەر بولىپ جاتادى. وسىنىڭ ءبارى - قۇر اۋرەشىلىك. قىزىق، بىزدە ءبىر عالىم قايتىس بولىپ، ونىڭ مۇراسىن ناسيحاتتايتىن اۋديتوريا اشۋدى جوسپارلادىق. ونىڭ كادىمگى رەتتىك نومىرىندە كوپ تسيفردىڭ قاتارىندا «4» دەگەن سان تۇردى. سودان ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، عىلىمي اتاعى بار بالاسى كەلىپ ۇرىس شىعارسىن. «مىناداي جۇيە بويىنشا «4» دەگەن - «ءول» دەگەندى بىلدىرەدى» دەپ داۋ شىعارماسى بار ما؟ ءبىز اڭ-تاڭبىز. جالپى، ءاربىر عيمارات بولمەلەرى رەتىمەن نومىرلەنەدى. بۇل ناقتىلىققا، قاۋىپسىزدىككە، ت.ب. قاتىستى شارتتار عوي. قازىرگى جىل ساناۋىمىزدا وسىنداي قىزىقتار شاش-ەتەكتەن.
ءوز باسىم مۇسىلماندىق جىل قا­يىرۋدى، اي، اپتا، تاۋلىك تاڭبالاۋدى جۇيەلى دەپ بىلەمىن. وزدەرىڭىز كورىپ وتىر­سىزدار، جەردىڭ قوزعالعانىنداي، باسقا دا قىم-قۋىت وزگەرىستەردەي، رامازان ايى ءار جىلى جىلىستاپ وزگەرىپ وتىرادى. ءماۋلىت تە سونداي. ەندەشە، ءبىزدىڭ ءبارىن ناقتىلىپ، شەگەلەپ قوياتىن كۇندەرىمىزدىڭ ءبارى - جالعان، ءوز-ءوزىمىزدى الداۋ. ءبىز، ارينە، ۇشاقتار سوقتىقپاسىن، پويىزدار سوعىسپاسىن دەپ، الەمدىك جىل ەسەپتەۋ مەن ۋاقىت ەسەپتەۋ بىرىزدىلىگىنە قوسىلامىز.
ناۋرىز - جاڭارۋ مەن وركەندەۋ مەيرامى. ونىڭ ءپالساپاسى وتە تەرەڭ. بۇل - پارسىدان سىبىرگە دەيىنگى حالىقتاردىڭ ايتا قالارلىقتاي مەرەكەسى. قازاق ونى «ۇلىستىڭ ءۇلى كۇنى» دەپ، مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرگەن. بۇل جەردە «ۇلىس» - قازىرگى نارودنوست ەمەس، مەملەكەت دەگەن ءسوز.
قازاقستان - جاعراپيالىق ورنالاسۋى جاعىنان ەۋرازيالىق مەملەكەت. سوندىقتان الەمنىڭ كوپ بولىگى سەكىلدى «حريستياندىق جاڭا جىلدى» امالسىز «رەسمي جاڭا جىل» دەپ ايتامىز. بىراق مۇسىلمان ەلى بولعاندىقتان، حالقىمىزدىڭ 72 پايىزى يسلام ءدىنىن تۇتىناتىندىقتان، جىل، اپتا، تاۋلىك ماسەلەسىندە يسلامدىق عىلىمي قاعي­داتتاردى ەسكەرە ءجۇرۋ ارتىق بولمايدى.
مەن 31 جەلتوقساننان كەيىن دۇنيە جاڭارا سالاتىنداي كوڭىل كۇيدى، داراقىلىقتى تۇسىنبەيمىن جانە وسى ورايدا پىكىرلەستەرىم از ەمەس ەكەنىنە كوزىم جەتىپ ءجۇر. 1 قاڭتار - مەن ءۇشىن اللا بۇيىرتقان كوپ كۇننىڭ ءبىرى.
- الداعى شىعارماشىلىق جوسپا­رىڭىزبەن بولىسسەڭىز...
- قازىر سادۋاقاس عىلمانيعا باي­لانىستى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزسەك دەپ وتىر­مىز. سونان كەيىن بەلگىلى ارابتانۋشىلاردان عىلىمي توپ قۇرىپ، سوزدىگىن ازىرلەۋگە كىرىسپەكپىز. الداعى ۋاقىتتا كەڭەس وداعى تۇ­سىنداعى الاش جايىندا كوڭىلىمدە جۇرگەن ويلاردى تۇيىندەپ، قۇندى زەرت­تەۋ دۇنيەسىن جازسام دەيمىن. ءبۇ­گىنگى كۇننىڭ قيسىنسىزدىقتارىن تاريح، ءداستۇر تارازىسىمەن زەردەلەگەن كىتاپتى اياقتاپ قالدىم. تاعى ءبىر جوبا: ەلگە، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، الاش ارىسى سماعۇلدىڭ سۇيەگى كەلدى. ەندى سول قايراتكەردىڭ مۇراسىنان قا­زىرگى جاس­تار ساباق الاتىنداي كولەمدى ەڭبەكتى دۇنيەگە اكەلسەم بە دەگەن دە ويىم بار. ارينە، مۇنىڭ ءبارى - الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيەلەر. سونىمەن قاتار «الاش» ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ، پراكتيكالىق-ىزدەنىس باعىتىن توقتاتپايمىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت! الاش ارىس­تارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ بارىسىندا اتقارىپ جاتقان ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن!

اڭگىمەلەسكەن
تولىمبەك ابدىرايىم

«انا ءتىلى» گازەتى