«ەگەر ءسىز عالىم، كۆانتتىق فيزيك بولساڭىز جانە نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى بەس جاسار بالاعا ەكى اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىرىپ بەرە الماساڭىز، وندا ءسىز – دۇمشەسىز»،  دەگەن ەكەن  امەريكالىق ايگىلى فيزيك ريچارد فەينمان. ارينە، عالىم ادام عىلىممەن نەگە شۇعىلدانىپ جۇرگەنىن ءوزى بىلەر، الايدا ول نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن كىسىلىگىمەن كورسەتە الماسا، نە ىستەپ جۇرگەنىن ۇقتىرا الماسى انىق. ساناۋلى بولسا دا ونداي ادامدار ۇلكەن عالىمدىققا دا، زور بايلىققا دا، جوعارى لاۋازىمعا دا قول جەتكىزگەنىمەن بويىندا كىسىلىگى كەم ءتۇسىپ جاتسا، بۇل ومىردەگى ادام دەگەن اتقا لايىقتى نە ءبىتىرىپ جۇرگەنىن ءوزى دە تۇسىنە الماعانى دەيدى.

سوندىقتان ونداي ادام قانشالىقتى باي، عالىم، جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىك بولسىن، ادامنىڭ ادامىنا جەتە المايدى. سونى بىلگەن قادىر مىرزا ءالى: «كىسىلىك كىسى تاڭدامايدى. ول قوي باعىپ جۇرگەن قاتارداعى قازاقتان باستاپ، ەل باسقا­رىپ جۇرگەن ەلەۋلى ازاماتتارعا دەيىن، ءبىر دە بىرەۋىن جاتىرقامايدى. ءيا، جا­تىر­­قامايدى. بىراق ول ەكىنىڭ بىرىنە بۇي­ىرمايتىن، ادامنىڭ ادامىنا عا­نا، سونىڭ جۇرەگىنە ۇيا سالاتىن قىم­بات قاسيەت...» دەگەن ەدى.  راسىندا، بۇل ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن اسىل قاسيەت.

بايقاساڭىز، ادامنىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنى كىسىلىگىنەن عانا كورىنەتىنى راس. وعان مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر تانىسىم مىنا اڭگىمەنى ايتىپ بەرگەن. «بىردە مەكتەپكە بارىپ بالامدى ءبىراز كۇتىپ قالدىم. سوڭعى ساباقتىڭ بىتكەنىنە دە ءبىراز بولدى. بىراق ءبىر بالا سۋمكاسىن بىرەسە ارقاسىنا سالىپ، بىرەسە قولىنا الىپ، ەسىككە دە، تەرەزەگە دە جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ ءۇنسىز ءجۇر. بىرەسە وتىرادى، بىرەسە تۇرادى. اقىرى شىداماۋى تاۋسىلىپ كۇزەتشى الدىنا كەلگەن الگى بالا: «اعا، اناما حابارلاسىڭىزشى، ماعان ەشكىم كەلمەي جاتىر» دەدى. سوسىن ول سۋمكاسىنان كۇندەلىگىن الىپ، وندا جازىلعان تەلەفون ءنومىرىن كۇزەتشىگە كورسەتتى. كۇزەتشى بولسا، قالتاسىنان ۇيالى تەلەفونىن الدى دا الگى ءنومىردى تەرىپ، بالانىڭ قولىنا ۇستاتتى. «اناشىم، قايداسىڭ؟! ساباق بىتكەلى ءبىر ساعات بولىپ قالدى، ساعي اعام كەلگەن  جوق ءالى. سەن كەلەسىڭ بە؟» دەپ كوكەيىنە كەپتەلىپ قالعان سۇراقتاردى توپەلەتكەن جۇدىرىقتاي بالا الاقانداي تەلەفون ىشىنە كىرىپ كەتە جازدادى. اناسى ۇلىن اسىقپاي تىڭداپ، سوسىن جاعدايىن سۇراپ، جانە وعان كەلەتىن ادامنىڭ نەگە كەلمەي قالعانىن دا ءبىراز تالقىلادى. اقىرى سويلەسىپ بولعان بالا ۇيالى تەلەفوندى كۇزەتشىگە قايتارىپ بەرىپ «راحمەت،  اعا» دەدى. الگىندە عانا تۇنجىراڭقى تارتىپ تۇرعان ونىڭ ءجۇزى ەندى جايناپ تۇر.

– قالاي، اناڭ كەلەتىن بولدى ما؟ – دەپ سۇرادى كۇزەتشى.

– ءيا، راحمەت اعاي، قازىر انام ءوزى كەلەدى! – دەدى كىپ-كىشكەنتاي بالا قۋانىشتان جىميىپ. بۇعان كۇزەتشىنىڭ دە ءجۇزى جايناپ، بىرگە جىميدى. ول كىشكەنتاي بالانىڭ قۋانعانىنا بىرگە قۋاندى.

ال مەن بولسام كۇزەتشىنىڭ ىسىنە ريزا بولدىم. قاراپايىم كۇزەتشى ءوزىنىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن كىپ-كىشكەنتاي بالانى قۋانتۋىمەن ءتۇسىندىرىپ بەردى. بىراق ونىڭ ناقتى مىندەتىنە مۇنداي كومەك كىرمەيتىنى بەلگىلى. ونىڭ مىندەتى – كۇزەت. الايدا ول كىشكەنتاي بالاعا  ءوزىنىڭ ءىسى قانشالىقتى ماڭىزدى جانە كەرەك ەكەنىن ءاپ-ساتتە ۇقتىرا ءبىلدى. كەنەت مەن كۇزەتشى الدىنا كەلگەن ءار بالاعا وسىلاي قايىرىمدىلىق كورسەتە بەرە مە ەكەن دەپ ويلانىپ قالدىم. قانشاما بالا بار؟

سوسىن كۇزەتشىگە جاقىنداپ:

– سىزگە وسىلاي ءار بالا كەلىپ ءوتىنىش جاساسا، سولاردىڭ ءبارىنىڭ اتا-اناسىنا حابارلاساسىز با؟ – دەپ سۇرادىم.

ول بۇل سۇراعىما ءسال تاڭعالعان كەيىپپەن ماعان قارادى دا:

– ارينە! – دەدى.

جانە بۇل ءىسىنىڭ سەبەبى رەتىندە تۇسىندىرگەندەي:

– ءار بالانى تانيمىن. ولاردىڭ اتا-انالارىن دا بىلەمىن عوي. ولار كەشىكسە، بالالارمەن بىرگە مەن دە جابىرقايمىن، – دەدى.

مەن ونىڭ جاۋابىمەن ءۇنسىز كەلىستىم. بىراق تاعى ويعا قالدىم. بىلەسىز بە، جاڭاعى بالانىڭ ءوزى اناسىمەن از سويلەسكەن جوق. ءبىراز ۋاقىت الدى. ءار بالاعا وسىلايشا ۇيالى تەلەفونىن سويلەسۋگە ۇستاتا بەرسە، تەلەفونداعى قانشاما بىرلىگىن جوعالتادى. ال كۇزەتشىنىڭ ايلىعى بەلگىلى – شاي-سۋىنا دا جەتپەيدى. ەندەشە كۇزەتشىنى ءار بالاعا كوڭىل ءبولىپ، ولارعا قايىرىمدى بولۋعا جەتەلەپ تۇرعان نە دەيسىز عوي. ول – كىسىلىك! كىسىلىك كىسى تاڭدامايدى دەگەن وسى. ءبىز مۇنى ۋاق-تۇيەك دەپ ساناساق تا، وسىنداي ىستەرى ارقىلى كۇزەتشىنىڭ كىسىلىگى ارتا بەرەتىنى حاق».

ءيا تانىسىمنىڭ مىنا اڭگىمەسى مەنى دە ويلانتتى. ويتكەنى ارامىزدا قانشاما بولدىم، تولدىم دەگەن ادامدار ءجۇر. ولار مۇمكىن بەلسەندى مامان شىعار، نە ءتاپ-ءتاۋىر ورىنداۋشى شەنەۋنىك تە شىعار. بىراق ەرتەڭ جۇرت ەسىنە الىپ ايتارداي، اتارداي ءبىر كىسىلىك ىستەرى ارتىندا قالار ما ەكەن. قالسا، جۇرتقا جاساعان وزبىرلىعى مەن قيامەتى، ءوز مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاساعان قىسىمى قالار. ودان قوعامعا نە پايدا؟ كىسىلىگى جوق كىسى قۇرتادى دەگەن عوي. جۇيە جۇگەنسىزدىگىن كۇشەيتۋگە عانا قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان دا كىسى بولۋ ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرمايتىن اسىل قاسيەت دەپ قادىر اعا بەكەر ايتقان جوق. كىسىلىگى بار ادام قانداي بيلىك قولىنا تيمەسىن، ەل مۇددەسىن ويلاۋدان ەش تايمايدى، ال وزگەگە  قاجەت كەزدە كەز كەلگەن ساتتە ويلانباستان قايىرىمدىلىق كورسەتە الادى. الايدا قايىرىمدىلىقتىڭ قادىرى ارام اقشا قۇنىمەن ولشەنەتىن مىنا زاماندا كىسىلىگى بار جانداردىڭ قاراپايىم ادامدار اراسىندا عانا سەلدىرەپ قالىپ بارا جاتقانى ويلاندىرماي قويمايدى. بۇل دا شەراعاڭ تىلىمەن ايتقاندا، ءبىر كەم دۇنيە. ويتكەنى قايىرىمدىلىقتى ارام بايلىعى، نە قولىنداعى بيلىگى ارقاسىندا عانا باقاي ەسەپپەن كورسەتەتىن ادامدار دا بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايسىز. ال انا كۇزەتشىنىڭ قايرىمدىلىعى ونىڭ تۇلا بويىنا تۋا بىتكەن كىسىلىك قاسيەتى، ول قاسيەت مۇنداي ادام قاي جەردە قىزمەت ەتسە دە ەرەكشەلەنىپ كورىنىپ تۇرادى. بۇل – ىزگىلىكتىڭ شىڭى.

الەكساندر تاسبولات

Abai.kz