بارشاعا بەلگىلى، امىرەنىڭ اتىن شىعارعان پاريج ساپارى 1925 جىلى بولعان ەدى. بۇل ساپاردا ءانشى 2-ورىن مەن كۇمىس مەدالدى جەڭىپ، ەلگە ولجالى ورالعان.
سول كەزدە قازاق ءانشىسىنىڭ ءپاريجدى ءتانتى ەتكەنى تۋرالى كوپتەگەن باسىلىمدار جارىسا ايتتى. «پاريج اپتالىعى» گازەتى مەن «لە ميۋزيكل» جۋرنالى ونىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تالانت ەكەنىن مويىنداپ، «تۋعان ەلىن سۇيەتىن، عاجايىپ داۋىس يەسى» دەپ جازادى. ال، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنو ءانشىنىڭ ورىنداۋىنداعى «قاناپيا»، «اعاش اياق»، «جالعىز ارشا»، «قوس بالاپان»، «ءۇش دوس» اندەرىن فونوگرافقا ءتۇسىرىپ الادى. اتاقتى ءانشىنىڭ شەتەلدى تاڭعالدىرۋى وسىمەن اياقتالادى. سەبەبى، پاريج ساپارىنان كەيىنگى مەزى ەتكەن ۇزدىكسىز تەكسەرۋلەر، وگپۋ-ءدىڭ قيتۇرقى سۇراقتارىنان سوڭ، امىرە كەلەسى جىلعى فرانتسيا مەن انگلياداعى تۋرنەگە بارۋدان باس تارتادى.

بارشاعا بەلگىلى، امىرەنىڭ اتىن شىعارعان پاريج ساپارى 1925 جىلى بولعان ەدى. بۇل ساپاردا ءانشى 2-ورىن مەن كۇمىس مەدالدى جەڭىپ، ەلگە ولجالى ورالعان.
سول كەزدە قازاق ءانشىسىنىڭ ءپاريجدى ءتانتى ەتكەنى تۋرالى كوپتەگەن باسىلىمدار جارىسا ايتتى. «پاريج اپتالىعى» گازەتى مەن «لە ميۋزيكل» جۋرنالى ونىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تالانت ەكەنىن مويىنداپ، «تۋعان ەلىن سۇيەتىن، عاجايىپ داۋىس يەسى» دەپ جازادى. ال، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنو ءانشىنىڭ ورىنداۋىنداعى «قاناپيا»، «اعاش اياق»، «جالعىز ارشا»، «قوس بالاپان»، «ءۇش دوس» اندەرىن فونوگرافقا ءتۇسىرىپ الادى. اتاقتى ءانشىنىڭ شەتەلدى تاڭعالدىرۋى وسىمەن اياقتالادى. سەبەبى، پاريج ساپارىنان كەيىنگى مەزى ەتكەن ۇزدىكسىز تەكسەرۋلەر، وگپۋ-ءدىڭ قيتۇرقى سۇراقتارىنان سوڭ، امىرە كەلەسى جىلعى فرانتسيا مەن انگلياداعى تۋرنەگە بارۋدان باس تارتادى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جاريالانعان ماقالالاردا ۇقك مۇراعاتىنان الىنعان امىرەنىڭ پاريجدە مۇستافا شوقايمەن جۇزدەسكەنى تۋرالى حاتتاما جاريالاندى. بۇكىل عۇمىرىن ءبىر ساتتە باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرگەن جۇمباق جۇزدەسۋ تۋرالى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ءوزى بىلاي دەيدى.
«...1925 جىلى ماۋسىم نەمەسە شىلدە ايىنىڭ بىرىندە مەن بارلىق ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردان جينالعان 14 اكتەرمەن بىرگە پاريجگە باردىم. بارعان بويدا «دوريا» وتەلىنە ورنالاستىم. ەكىنشى كۇنى ۇيگە مۇستافا شوقاەۆ كەلىپ، مەنىمەن اڭگىمەلەستى. ول قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاعدايلاردى سۇرادى. اراسىندا: «ۇكىمەت باسىندا كىمدەر تۇر؟ قازاقتار بار ما؟» دەگەن ساۋالدار دا قويدى. مەن «بار» دەپ جاۋاپ بەردىم. بىراق ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن ايتقانىم جوق، ول دا مەنەن سۇراعان جوق. سوسىن ول مەنىڭ ءبىلىمىمدى سۇرادى. مەن وعان «ەشقانداي ءبىلىمىم جوق» دەپ جاۋاپ بەردىم. اڭگىمە ۇستىندە ول احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ حال-جاعدايلارىن جانە نەمەن اينالىسىپ جۇرگەندەرىن سۇرادى. مەن: «بايتۇرسىنوۆ قىزىلوردادا مۇعالىم، ال دۋلاتوۆ ادەبيەتپەن اينالىسىپ ءجۇر» دەدىم».
مۇستافا شوقاي فرانتسيانىڭ استاناسىنا امىرەمەن بىرگە بارعان ورىس انشىلەرى دوليۆا-سابوتناتسي، كوۆالەۆا، وزبەك ءانشىسى كاري ياكۋبوۆ پەن ءبيشى تامارا حانۋم، ءازىربايجان ءانشىسى شاۆكەت مامەدوۆتەردىڭ باسىن قوسىپ قوناق ەتكىسى كەلگەن بولۋى كەرەك، بارلىعىن مەيرامحاناعا شاقىرادى. الايدا ولار ءار ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، بارماي قالادى. تەك، امىرە عانا شاقىرۋدى قابىل الادى. سول مەيرامحانادا مۇستافا شوقاي امىرەنىڭ قويىن كىتاپشاسىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ءسوز جازىپ جىبەرەدى. ءوزى وقي بىلمەگەندىكتەن ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆقا جازىلعان حاتقا دا بالەندەي نازار اۋدارمايدى. الاش كوسەمدەرىنە دەگەن سالەمحاتتىڭ جوعالىپ كەتكەنىنەن دە سەزىكتەنبەيدى. بىراق، قاعاز جوعالسا دا، قارالاۋ توقتامايدى. توعىز جىلعا سوزىلعان سەرگەلدەڭ اقىرى حالقىنىڭ قوشەمەتىنە بولەنىپ ۇلگەرمەستەن امىرەنى نەبارى 46 جاسىندا جۇمباق جاعدايدا وپات قىلدى. دۇنيەدەن وتكەن سوڭ دا 40 جىلدان استام ۋاقىت ونىڭ اتى اتالمادى. ءتىپتى ەكى بىردەي ۇكىمەت قاۋلىسى شىعارىلسا دا، امىرە قاشاۋباەۆقا بىردە-ءبىر ەسكەرتكىش تۇرعىزىلمادى. كەرەكتى قاراجات ءبولىنىپ، 6 مەترلىك العاشقى نۇسقاسى سوعىلسا دا، ەسكەرتكىشتىڭ ورىنى ءالى بوس تۇر. 90-جىلدارى بازبىرەۋلەر ءانشىنىڭ قابىرىنە قويىلعان قۇلپىتاستى دا كۇل-تالقان ەتىپ سىندىرىپ كەتىپتى. وسىلاي، وعان تاعىلعان ساياسي ايىپ ەسكەرتكىش ورناتۋعا دا كەدەرگى بولدى. ءانشى جاناشىرلارىنىڭ ەلدە امىرەگە ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك دەگەن ەندىگى ۇسىنىسى دا جەردە قالىپ قويماسا ەكەن دەيسىڭ. ويتكەنى، العاشقى ەكى قادام دا اياقسىز قالعان. ال، ءانشىنىڭ مۇراجايىن اشۋ، ەسكەرتكىشىن ورناتۋ، ەڭ باستىسى ومىرىنە قاتىستى اقيقاتتى انىقتاۋ - تالاسسىز بۇگىنگى كۇننىڭ شارۋاسى. بۇعان باستاما دا جوق ەمەس. «سترانا ي مير» گازەتىنىڭ 2008 جىلعى 4-قىركۇيەكتە جاريالانعان سانىندا «ودين ۆ پولە ۆوين» اتتى ماقالادا ءانشىنىڭ جەرلەسى قۇمار ومارۇلىنىڭ كورمەگە قاجەتتى كوپتەگەن دەرەكتى جيناپ قويعانى ايتىلادى. دەمەك، اۋەلدەن باستالعان ءىستىڭ جالعاسى بار، تەك قورىتىندىسى كەرەك.
ابىرالى ءوڭىرىنىڭ اقساقالى، قر حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇستازى ق.عابدۋليننىڭ ايتۋىنشا، «ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ جونىندە ۇكىمەتتىڭ ەكى رەت قابىلدانعان قاۋلىسى بولعان. ءبىرىنشىسى - قازاق اسسر حالىق كوميسسارياتىنىڭ 1934 جىلعى 19 قاراشاداعى №540 بۇيرىعى». وعان سايكەس، م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردىڭ العاشقى اكتەرى رەتىندە امىرەنىڭ ەسكەرتكىشى وسى عيماراتتىڭ الدىندا ورناتىلۋعا ءتيىس ەدى. ال، ەكىنشى قاۋلى 40 جىلدان سوڭ شىعارىلادى. 1974 جىلدىڭ 9-شىلدەسىندە ءمۇسىنشى تاتيانا اندريۋششەنكونىڭ ەسكيزى ماقۇلدانىپ، وعان 5 مىڭ رۋبل بولىنەدى. بىراق ءىس تاعى دا اياقسىز قالادى. ج.شاكارىم ونىڭ سەبەبىن «فرانتسياعا بارىپ ءان ايتۋ ساپارىندا الاش ارداگەرى مۇستافا شوقايدىڭ ساعىنىش دوستىق قۇشاعىنا ورانۋى، ەكەۋىنىڭ فوتوسۋرەتكە ءتۇسۋى، سىرلاسۋى»،- دەيدى.
ءانشى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ جاسالعان ەڭ ۇلكەن شارۋانىڭ ءبىرى - پەرنو جازىپ العان اندەرىنىڭ وڭدەلۋى. 1974 جىلى پاريج ساپارىنان كەيىن ارادا 40 جىل وتكەندە ماسكەۋدەن ءانشىنىڭ فونوگرافقا جازىلعان 7 ءانى تابىلادى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى جارقىن شاكارىم «جالعىز ارشا»، «سىمەت»، «دۋداراي»، «بەس قاراگەر»، «ءۇش دوس»، «اعاش اياق» اندەرىن تەحنيكالىق وڭدەۋدەن وتكىزىپ، قايتادان كۇيتاباققا تۇسىرەدى.

امىرەنىڭ ءومىرى

ءانشى 1888 جىلى سەمەي وبلىسى، ابىرالى وڭىرىندە دەگەلەڭ تاۋىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قاشاۋباي كەدەي ادام بولعان. امىرەنىڭ اناسى تويعان ءانشى كىسى بولعان. ال، ونى ونەرگە باۋلىعان اعاسى اقىن، ءارى دومبىراشى سەرىك تەرگەۋبايۇلى ەكەن. ول ءبىرجان سال، اقان سەرى، جاياۋ مۇسا، تاتتىمبەت سىندى حاس تالانتتاردىڭ جىر-كۇيلەرىن وسى اعاسىنان ۇيرەنەدى.
كوپ ۇزاماي امىرەنىڭ اتاعى سەمەي قالاسىنا جەتتى. ونىڭ ۇلكەن شىعارماشىلىق ومىرگە ارالاسۋىنا قوياندى جارمەڭكەسىنە بارۋى، وسى جەردە ءمادي ءباپيۇلى مەن قالي بايجانوۆتى كورۋى اسەر ەتەدى.
ءانشى 1914 جىلى اباي قۇنانباەۆتىڭ قايتىس بولۋىنا وراي وتكىزىلگەن ەسكە الۋ كونتسەرتىندە ءان شىرقايدى. ونى ەرلى-زايىپتى قۇلجانوۆتار وتكىزگەن. 1921-24 جىلى سەمەيدە قۇرىلعان «ەس-ايماق» قازاق جاستارىنىڭ اعارتۋ ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، كونتسەرتتەردە ونەر كورسەتىپ جۇرەدى. 1924 جىلى حالىق ونەرپازدارىنىڭ بايقاۋىندا باس بايگىگە يە بولادى. ونىڭ اتاقتى پاريج ساپارى وسىدان كەيىن بولعان ەدى. 1926 جىلى قىزىلوردادا اشىلعان قازاق دراما تەاترىنا قابىلدانىپ، ءانشى-اكتەر بولىپ قىزمەت ەتەدى. م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» تراگەدياسىندا جاپالدىڭ ءرولىن سومدايدى. وسىندا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ءانشى 1927 جىلى گەرمانيانىڭ ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق مۋزىكالىق كورمەسىنە قاتىسادى. 1934 جىلى قازاق مۋزىكالىق تەاترىنا (قازىرگى اباي اتىنداعى قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترى) اۋىسىپ، كوپ ۇزاماي دۇنيەدەن وتەدى.

تاقىرىپقا وراي:
امىرە انشىلىگىمەن، ەرەكشە تەنورىمەن كوزگە تۇسكەن. بويىنداعى تالانتتىڭ ۇشقىنىن بايقاپ، ەڭ العاش جاناق اقىن امىرەگە «ساۋساعىڭ مەن ەرىنىڭدى تابيعات دومبىرا تارتىپ، ءان سالۋعا لايىقتاعان ەكەن»،- دەپ باتاسىن بەرىپتى.
ول تالانتىمەن رومەن روللان، ماكسيم گوركي، اناتولي لۋناچارسكي، انري باربيۋس سياقتى شەتەلدىك مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى مەن جازۋشىلارىن دا تامسانتتى. ساكەن سەيفۋللين ونى «تەڭدەسسىز ءانشى» رەتىندە تانىسا، مۇحتار اۋەزوۆ «امىرەنىڭ انىندە اقىندىق تازالىقتىڭ شامشىراعى جانعانداي. امىرە - انشىلىكتىڭ اقىنى»، - دەگەن ەدى.

«ءۇش قيان» گازەتى