ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ پوەزياسى تۋرالى...
ۇ. ەسداۋلەت تابيعات ليريكاسىنداعى ليريكالىق قاھارمان تۇلعاسى
قازاق ليريكاسىنىڭ كەمەلدەنۋ، تولىسۋ كەزەڭىندە وزىندىك ءۇن قوسىپ، وزگەلەردەن دارالانىپ، وزىندىك قولتاڭباسىن انىق تانىتاتىن اقىنىمىز – ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ شىعارماشىلىعى ەرەكشە قۇبىلىس.
ت. مەدەتبەك ايتقانداي، «ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ – ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن بۇل اقىن ولەڭدەرى بۇگىندە بۇرىنعىدان دا اۋقىمىن كەڭەيتىپ، بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەي ءتۇستى. ونىڭ ولەڭدەرى ەندى قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ ءپرينتسيپتى ساتتىلىكتەرى مەن پەرسپەكتيۆتى تەندەنتسيالارىنا ارنالعان ەڭبەكتەردە ءسوز بولا الاتىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلدى دەي الامىز. ونىڭ وبرازدى ويلاۋ جۇيەسى بۇگىندە كەڭ اۋقىمداعى، كەيدە بۇكىلادامزاتتىق، كەيدە تۇرمىستىق حاراكتەرلەردەگى اسسوتسيالاردى قامتي الاتىن قابىلەتكە يە. بۇل ءسوز جوق، اقىن ماسشتابىنىڭ كەڭدىگىن، ونىڭ تولىسىپ وسكەندىگىن كورسەتسە كەرەك» [1, 22 ب.].
1973 جىلى اقىننىڭ «قانات قاقتى» جىر كىتابىنداعى «كوزدەرىڭە عاشىقپىن» جيناعىنا العى ءسوز جازعان ق. مىرزاليەۆ ۇ. ەسداۋلەتتىڭ تالانتتىلىعىن باعالاپ، «ءسوزى ساليقالى، سالماقتى، يلانىمدى» ەكەنىن ولەڭدەرى ارقىلى دالەلدەپ، «جورتقاندا جولىڭ بولسىن؟ // جولداسىڭ ولەڭ بولسىن!»، – دەپ باتالى ءسوز ايتقان ەدى.
قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى ءا. كەكىلباەۆتىڭ ۇ. ەسداۋلەتتىڭ ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىڭ 1-تومىندا «وركەنى وسەر ونەر، ءورىسى شالقار ولەڭ» ماقالاسىندا اقىننىڭ شىعارماشىلىعى جايلى العى سوزىندە بىلاي دەيدى: «ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «كيىز كىتابى» ەسكى اۋىلدىڭ توسەك قابى سياقتى. ىزدەگەن نارسەڭنىڭ ءبارىن تابۋعا بولادى. بارىنەن دە جيىرما عاسىر بويى تالاي قاپىسى كەتىپ، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ وزىنە قاپيادا تاپ بولىپ وتىرعان قازاق تۇرمىسى مەن قازاق جان دۇنيەسىنىڭ تالاي تابىن تابا الاسىز، تالاي قاتپارىنا ءۇڭىلىپ، وي جۇگىرتە الاسىز» [2, 8 ب.].
«ۇلىقبەك تالانتى – سونداي ۇلاعاتتى تالانت. ونداي تالانت جان اشۋىن ەمەس، جان سىرىن عانا ورتاعا سالادى. بۇگىنگىدەي كۇندەرى ورتامىزدا ونداي ءپاتۋالى اۋىزداردىڭ جۇرگەنىنىڭ ءوزى قانداي عانيبەت. مىناۋ كىتاپ تارتىپ وتىرعان تالاي تاۋقىمەتىمىزدىڭ باسىن شالسا دا، كەۋدەڭە ءۇمىت گۇلىن ەگىپ، جىگەرىڭە جىگەر قوساتىن، تاۋەكەلگە مىنگىزىپ، تاۋبەڭە كەلتىرەتىن پاراساتتى جىرلارعا تولى» [2, 14 ب.].
ۇ.ەسداۋلەتتىڭ «الماتى. اقپان» ولەڭىندە ليريكالىق قاھارماننىڭ كۇيى تۇرمىس تىرىشىلىكپەن قات-قابات بولىپ كورىنەدى. ولەڭدى تولىعىمەن كەلتىرەيىك:
تەرەزەنى اشىپ ەم، قار ۇشىپ كىردى،
بولمەنى باسقان بۋمەنەن جارىسىپ كىردى،
مۇنارلى تۇندە قان-ءسولسىز قىلاڭىتقان اي،
اتجۇيرىكتەي بوپ اسپانعا جابىسىپ تۇردى.
تۇنشىعىپ قالعان ءبىر الەم – قۇپيا ءبارى،
جۇمباعىن شەشىپ كىم ونى تۇسىنە الادى؟
تۇرىكپەندەردىڭ توڭكەرگەن قاۋعا بوركىندەي
قاراۋىتادى بۇتاقتا قۇس ۇيالارى.
بەتىمە قونعان مامىق قار ەرىپ بارادى،
جەرباۋىرلاعان اپپاق بۋ توبىق قاعادى.
جۇمىرتقا باسقان سيقىرلى سامۇرىقتاي بوپ،
تىنىشتىق جاتىر ءتۇبىتى كومىپ قالانى.
... ءزىلزالا ءوتىپ، زايساندا اقسارباس سويىپ،
قاۋقىلداپ اۋىل جاتىر-اۋ
باس، جامباس قويىپ.
...قار جاۋعان تۇنگى قالانىڭ كوشەسىنە ۇقسار،
كوڭىلىم مەنىڭ تاپتالار-تاپتالماس بولىپ [3, 47 ب.]
قىس سۋرەتتەرى ليريكالىق قاھارماننىڭ كوڭىل-كۇيىنە ساي ورىلگەندىگى جانە بىرەر ساتتەگى كوڭىلىنىڭ بەيقامدىعى «قار جاۋعان تۇنگى قالانىڭ كوشەسىنە ۇقسار، // كوڭىلىم مەنىڭ تاپتالار-تاپتالماس بولىپ» ولەڭ جولدارىندا بايقالادى. اقىن «كوڭىلىن قار جاۋعان تۇنگى قالانىڭ كوشەسىنە» ۇقساتۋى، ياعني تىنىشتىقتى قالاۋى ايتىلسا، «كوڭىلىم مەنىڭ تاپتالار-تاپتالماس بولىپ» تارماعىندا جاڭا جاۋعان قاردىڭ باسىلىپ، تاپتالىپ قالاتىنى بەلگىلى، سوندىقتان دا ليريكالىق قاھارماننىڭ كوڭىلى وسى قار جاۋعانداي كۇيدە بولاتىنىن ايتقىسى كەلەدى. ليريكالىق قاھارماننىڭ كوزىنە «اي قان-ءسولسىز قىلاڭىتقان» بولىپ كورىنۋى دە نانىمدى. ويتكەنى، ليريكالىق قاھارماننىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ ءبىر نارسەنى ويلاۋدان ءبىراز قوبالجىپ تۇرعانى اڭعارىلادى. بۇل رەتتە نازار اۋداراتىنى – ايدىڭ «قان-ءسولسىز قىلاڭىتقان» دەپ سۋرەتتەلۋىندە، ويتكەنى ايدىڭ قان-ءسولسىز بولۋى، ونىڭ ۇنەمى بوز بولىپ، سۋىق تارتاتىنىن بىلدىرەتىنىن، جالپى ايتقاندا ايدىڭ سيپاتىن كورسەتىپ تۇرسا، ال اقىننىڭ «اتجۇيرىكتەي بوپ اسپانعا جابىسىپ تۇردى»، - دەۋىنەن ليريكالىق قاھارماننىڭ كوزىمەن ايدىڭ ورنالاسۋ دالدىگى مەن بىرقالىپتا وزگەرمەي تۇراتىنىن اسەرلى بەرۋىنەن اقىن شەبەرلىگىن باعامدايمىز. «تۇنشىعىپ قالعان ءبىر الەم – قۇپيا ءبارى، // جۇمباعىن شەشىپ كىم ونى تۇسىنە الادى؟» ، - دەگەن ولەڭ جولدارىنان ليريكالىق قاھارماننىڭ بارلىق ادامزاتتى ۇنەمى تولعاندىراتىن تىلسىم دۇنيە تۋرالى دا نازارىنان تىس قالماعانىن كورەمىز. سونىمەن قاتار، بۇل ەكى جولدى ولەڭدەگى ءبىر ەرەكشەلىك ۇ.ەسداۋلەتتىڭ ستيلىندە، ءتىل شەبەرلىگىندە. مىسالى: «الەمنىڭ تۇنشىعىپ قالعاندىعى» ليريكالىق قاھارماننىڭ ايتقىسى كەلگەن ويىن وربىتە تۇسكەن. اقىننىڭ كوركەمدىگى دە بىردەن كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە، تەڭەۋلەردى قۇبىلتىپ قولدانۋعا شەبەر. مىسالى: «تۇرىكپەندەردىڭ توڭكەرگەن قاۋعا بوركىندەي // قاراۋىتادى بۇتاقتا قۇس ۇيالارى» جولدارىنان ادام اڭعارا بەرمەيتىن قۇبىلىستارعا، ياعني ۇيانىڭ ءتۇر، پىشىنىنە زەر سالۋى دا ليريكالىق قاھارماننىڭ زەيىندى، زەرەكتىگىن، ءارى تاپقىرلىعىن كورسەتەدى. ق.مىرزاليەۆ ايتقانداي «ۇلىقبەكتىڭ كوزى – سۋرەتشىنىڭ كوزىندەي. قيادان شالادى» [3, 6 ب.] - دەمەكشى، ءدال، تۋرا اقىنعا ايتىلعان ءسوز.
ءۇشىنشى شۋماقتاعى «جۇمىرتقا باسقان سيقىرلى سامۇرىقتاي بوپ، // تىنىشتىق جاتىر ءتۇبىتى كومىپ قالانى»، - دەگەندە قاردى، قاردىڭ جاۋىن تىنىشتىققا ۇقساتادى. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن تىنىشتىق-دالا مەن قار بىردەي سياقتى. بۇل تارماقتاردان قار سيپاتىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى (بۇل جەردە ايتپاعىمىز – جاڭبىردان، بوراننان، داۋىلدان جانە ت.س.س ) كوركەمدەۋىش قۇرال – تەڭەۋدىڭ كومەگىمەن اشىلعان. دەمەك، قار – سامۇرىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي بوپ، تىنىشتىقتىڭ، ياعني قاردىڭ ءتۇبىتى قالانى كومىپ جاتىر. بۇل رەتتە اقىن «ءتۇبىت» ءسوزىن بوسقا الماعان. «ءتۇبىت» ءسوزى ۇلتتىق ورنەكتى بىلدىرسە، ۇلپا قاردىڭ ءتۇرىن، قاردىڭ مامىقتىعى مەن جۇمساقتىعىن، تەز ەرىپ كەتەتىندىگىن ورنەكتەۋ ءۇشىن دە جۇمسالعانىن باعامدايمىز. قورىتا كەلگەندە، بۇل ولەڭدەگى ليريكالىق قاھارمان بەيمازا كۇي كەشسە دە، كوبىنەسە ءارتۇرلى جاعدايداعى قۇبىلىستارعا دايىن تۇراتىن، سەرگەك ليريكالىق قاھارماندى تاني الامىز.
اقىننىڭ «كۇز كەلدى» دەپ اتالاتىن ولەڭى ەكى شۋماقتان تۇرسا دا، وزىندىك ويىن ناقتى اڭعارتا الاتىنداي تۋىندى ەكەنى ءسوزسىز.
استاناعا كۇز كەلىپتى-اۋ تاعى دا،
ءبىر كەزدەگى كورىك، ساۋلەت باقشادا از.
داۋرەن سۇرگەن بۇتاعىنان – تاعىنان،
قۇلاپ جاتىر جاپىراق بوپ پاتشا – جاز.
جىپىرلاعان جاڭبىر جەرگە باس ۇرىپ،
شىتىرلاعان شىعارادى ساز بوتەن.
قيماستىقپەن الاتاۋعا اسىلىپ
جىلاپ تۇرعان بۇلتتار ەمەس، جاز با ەكەن؟ [3, 12 ب.]
ورىس ادەبيەتىندە تابيعاتتى سۋرەتتەۋ پۋشكيننەن باستالاتىن بولسا، ونىڭ تابيعاتى ءبىر جاندى، تىرشىلىك يەسىنە ۇقساپ تۇرادى. سول سياقتى ۇ.ەسداۋلەتتە دە ءبىر جاپىراقتىڭ كۇز مەزگىلىندە قۇلاۋىن «پاتشانىڭ تاعىنان قۇلاۋىنا» ۇقساتادى. جاز ۇعىمىن ءبىر جاپىراققا سىيعىزىپ جىبەرگەنىنەن اقىننىڭ شەبەرلىگىن كورەمىز. تابيعاتتى وسىلاي ەرەكشە بەينەلەۋ پوەزيادا سيرەك كەزدەسەدى. ويتكەنى، مۇندا ەشكىم ايتپاعان وي جانە وسى كۇنگە دەيىن سالىنباعان سۋرەت بار. بۇل – ۇ. ەسداۋلەتتىڭ پوەزياداعى جاڭالىعى. اقىن سونىسىمەن دارالانادى. جاز مەزگىلىنىڭ كۇز ماۋسىمىنا اۋىسۋىن ءساتتى جەتكىزگەن. العاشقى شۋماقتاعى «داۋرەن سۇرگەن بۇتاعىنان – تاعىنان، // قۇلاپ جاتىر جاپىراق بوپ پاتشا – جاز»، – دەگەنىنەن الدىمەن، جازدى جاپىراق سياقتى قۇلاپ جاتىر دەۋى دە قازاق ادەبيەتىندەگى تىڭ قولدانىس، ءارى دەرەكسىز ۇعىمدى زاتتاندىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، كۇزدىڭ كەلىپ، جازدىڭ كەتىپ بارا جاتقانى ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن ءبىر كەزدە داۋرەن سۇرگەن پاتشانىڭ تاقتان قۇلاپ قالۋىنا ۇقساتىپ، سونى جالاڭ بايانداۋمەن ەمەس، وبرازبەن بەرگەن. وسىدان-اق، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ سۋرەتكەر اقىن ەكەندىگىن مويىنداۋعا قۇقىلىمىز. «پاتشا – جاز» اقىننىڭ تىڭ قولدانىسى ەكەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون. «جىپىرلاعان جاڭبىر جەرگە باس ۇرىپ، // شىتىرلاعان شىعارادى ساز بوتەن» تارماقتارىندا كوپ تامشىلاردىڭ جەرگە تامىپ جاتقاندىعى «جىپىرلاعان»، «جىلاپ تۇرعان بۇلتتار» ءسوز تىركەستەرى ارقىلى، ال سول جاڭبىردىڭ دىبىس سيپاتىن «شىتىرلاعان» سوزىمەن، ال بۇلتتىڭ بيىكتىگىن «الاتاۋعا اسىلىپ» دەۋىنەن اقىننىڭ سوزدەردى ورنى-ورنىمەن ۇتىمدى قولدانعاندىعىن اڭعارامىز. سايىپ كەلگەندە، ليريكالىق قاھارماننىڭ جازعا دەگەن قيماستىق سەزىمى، جاز مەزگىلىن ۇناتاتىندىعىن بايقاستايمىز. ۇ. ەسداۋلەت جاز بەن كۇزدىڭ جىرلانىپ بىتپەگەندىگىن، ماڭگى جىرلانا بەرەتىن تاقىرىپ ەكەندىگىن ءوزىنىڭ وسى ولەڭى ارقىلى دالەلدەي تۇسەدى.
قالامگەردىڭ «تەرەزەمدى جاپپايمىن» ولەڭى جاستىق شاقتا جازىلعان تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. ولەڭدە ليريكالىق قاھارماننىڭ قۋانىشتى كوڭىل-كۇيى، جاستىق لەبى، ءبىر نارسەگە ۇمىتتەنۋى، ياكي جاستىق وتى بايقالادى. ليريكالىق قاھارمان تابيعاتتان راحاتتانادى، جاس ليريكالىق قاھارمان تابيعاتتىڭ بارلىق قىزىعىن، كوركىن بىردەن قىزىقتاعىسى كەلەدى، ءارى قىزىعىنا تويعىسى كەلمەيدى.
تەرەزەنى جاپشى دەيسىن،
جاپپايمىن،
جابۋعا دا باتپايمىن.
جاۋىپ قايتەم، اشىق تۇرسىن، دوسىم-اۋ،
تابيعاتتىڭ بارلىق كوركى وسىناۋ.
ءوپسىن مەنى اپپاق ەرنى ايدىڭ دا،
ۇمىت بولسىن ءبىر ءسات بارلىق قايعىم دا.
مەن جاتايىن راقاتتانىپ تالىقسىپ
ءوزىم تۋعان تابيعاتتىڭ قوينىندا.
تابيعات سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولۋىمەن ليريكالىق قاھارماننىڭ ءبىر ءسات بولسا دا، مۇڭنان ارىلعىسى كەلىپ، تابيعاتپەن تىلدەسكەندى، بولىسكەندى قالايدى. ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ باسقا اقىنداردان ەرەكشەلىگى – تابيعاتتىڭ اياسىندا، نەبىر دالادا جاتىپ قىزىقتامايدى، ءتۇن ۋاقىتىندا ء(تۇن مەزگىلى ەكەندىگىن «ءوپسىن مەنى اپپاق ەرنى ايدىڭ دا»، «جانارىمنان وت ۇرلاسىن جۇلدىزدار»، «جاس ءتانىمدى ءوپسىن مەنىڭ تۇنگى ىزعار» تارماقتارى ايقىنداپ تۇر) ءۇيدىڭ نەمەسە ءبىر بولمەنىڭ ىشىنەن، سىرتتان تاماشالايدى. تابيعاتتى اۋىل ومىرىمەن ەمەس، قالا تىرشىلىگىمەن جىرلايدى، قالا ادامىنىڭ كوزىمەن قارايدى.
تەرەزەمنەن ۇيگە كىرسىن شىڭ-قۇزدار،
جانارىمنان وت ۇرلاسىن جۇلدىزدار.
مەن جاپپايمىن تەرەزەمدى ءدال بۇگىن،
جاس ءتانىمدى ءوپسىن مەنىڭ تۇنگى ىزعار.
جىردا ليريكالىق قاھارماننىڭ جاستىق سەزىمى دە بوي كورسەتۋى ورىن العان، بۇل زاڭدى دا، ويتكەنى جىردا جاستىق كەزگە بايلانىستى سوزدەر كەزدەسەدى. ماسەلەن، العاشقى شۋماقتاعى «بالعىن قايىڭ شاشىن ءورسىن بولمەمە، // كوبەلەكتەر قوناقتاسىن توسىمە»، - دەگەندەگى «بالعىن» ءسوزى، «مەن جاپپايمىن تەرەزەمدى ءدال بۇگىن، // جاس ءتانىمدى ءوپسىن مەنىڭ تۇنگى ىزعار» تارماعىنداعى «جاس ءتانىمدى» تىركەسى ليريكالىق قاھارمانننىڭ جاستىق شاعىنان ەلەس بەرەدى.
اشىق تۇرسىن سۇلۋلىقتان نەسىبە،
مەن ءوزىمدى بولەم ودان نەسىنە؟
بالعىن قايىڭ شاشىن ءورسىن بولمەمە،
كوبەلەكتەر قوناقتاسىن توسىمە.
جالپى ولەڭنەن ليريكالىق قاھارماننىڭ قۇشتارلىعىن، ىنتالىعىن، سەرگەك ويلىلىعى مەن العا ۇمتىلۋىن زەردەلەيمىز. وسى ولەڭدە ەسكەرەتىن ءبىر جايت، ليريكالىق قاھارماننىڭ وي-مۇراتىنىڭ تەرەڭدىگىندە جاتقانىنا كوز سالۋ. «تەرەزەنى جاپشى دەيسىن، // جاپپايمىن، // جابۋعا دا باتپايمىن». // پەرزەنتىمىن تابيعاتتىڭ ءوزىنىڭ، // تەرەزەدەن ءتونسىن ونىڭ كوزى مىڭ. // كۇننىڭ نۇرى وياتقان سوڭ قىتىقتاپ، // قوڭىراۋىن قاقسىن تاڭدا سەزىمىم! [3, 13-14 ب.]، – ولەڭ جولدارىنان ليريكالىق قاھارماننىڭ كوزدەگەنى تەرەزە ارقىلى تابيعاتتىڭ كوركىن قىزىقتاۋ ەمەس ارينە، ماقسات تەرەزەنى جابۋ، جاپپاۋدا دا ەمەس. دەمەك، «تەرەزە» سوزىنە ليريكالىق قاھارماننىڭ ۇلكەن وي، اۋقىمدى ءبىر ۇعىم سىيعىزعىسى كەلگەنىنە ۇقسايدى. جالپى تابيعات ولەڭدەرىندەگى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ليريكالىق قاھارمان ەرەكشەلىگى – تار بولمەدە وتىرعانىمەن، ول بۇكىل تابيعاتتى ءوز بولمەسىنە سىيدىرىپ جىبەرەدى («تەرەزەمدى جاپپايمىن» ولەڭىندەگى «تەرەزەمنەن ۇيگە كىرسىن شىڭ-قۇزدار»، «بالعىن قايىڭ شاشىن ءورسىن بولمەمە» ولەڭ جولدارى).
ليريكالىق قاھارماننىڭ ەرەكشەلىگى «ساۋىر تاۋعا شىققاندا» ولەڭىندە اقىن كۇننىڭ باتۋىن «كولەڭكە جۇلدىزدى تىعىلدى ۇرلاپ، // شىڭىراۋعا ەپتەپ كىرىپ» ال كۇننىڭ شىعۋىن، تاڭنىڭ اتۋىن «كۇن شىقتى شىعىستان تۋىن بۇلعاپ، // جەل-قۇزدى ەرتتەپ ءمىنىپ»، - دەپ وبرازبەن بەرگەن. «جانتايعان جوتانى كۇن-باتىردىڭ // سەمسەرى تۋراپ، تىلگەن» - تارماقتارىندا الدىمەن، جوتانىڭ جانتايۋىنان تاۋدىڭ ءتۇر، سيپاتىن اڭعارساق، ەندى بىردە سول جانتايىپ جاتقان جوتانىڭ ورنالاسۋ قالپىن «كۇن-باتىردىڭ سەمسەرى تۋراپ، تىلگەندىگىن» كورەمىز.
سۇڭقارلار سۇڭقىلداپ كوز ىلمەدى،
تاۋىنا ءان ارنادى.
وتىمدى ۇرلەدى كوزىمدەگى
ساۋىردىڭ سامالدارى.
بۇل شۋماقتا ليريكالىق قاھارماننىڭ جاي تاۋعا ەمەس، ساۋىر تاۋعا شىعۋى، دەمەك ليريكالىق قاھارماننىڭ نەبىر بيىكتىكتى قالايتىنى سەزىلەدى. ويتكەنى، ساۋىر – تاۋدىڭ جوعارعى ءبىر بولىگى، توبەسى ەكەندىگى بەلگىلى. سول ساۋىر تاۋىنىڭ جەلى ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن ەرەكشە، ساۋىر تاۋىنىڭ اسەم تابيعاتى ليريكالىق قاھارمانعا اسەر ەتىپ، دەم بەرگەندەي سەزىنەدى.
ءوستىم-اۋ وسى تاۋدىڭ تومەنىندە
ويناقتاپ جورعا تايداي.
ال ونى ءجۇرمىن ءالى ولەڭىمدە
ءبىر دە ءبىر ويناتا الماي [3, 14-15 ب.]
«بوزتورعاي بەتكەيدە جىرلاپ تۇردى، // بەتتەگى سياقتى مەڭ»، - ولەڭ جولدارىنداعى «بوزتورعاي» سوزىنە م.ي. ورازحانوۆانىڭ «ۇ. ەسداۋلەتتىڭ تابيعات ليريكاسى» ماقالاسىندا: «بوزتورعايدىڭ ءارى كىشكەنتاي قۇس ەكەندىگىن، ءارى كوزگە بىردەن شالىناتىنىن ەسكەرىپ، ونى بەتتەگى مەڭگە تەڭەۋ دە ءساتتى شىققان»، [4, 14-15 ب.] – دەگەن پىكىرىنە قوسىلا وتىرىپ، بىزدىڭشە، ليريكالىق قاھارماننىڭ ءوزى وسكەن تاۋىنداعى قۇستاردى بوزتورعاي، سۇڭقارلاردى جىرىنا قوسىپ، تۋعان جەرىنە ماقتانىشپەن قارايتىنىن دا ەسكەرگىمىز كەلەدى. بوزتورعاي، سۇڭقارلار تاۋىنا ءان جىرلاسا، ليريكالىق قاھارمان ءوز تۋعان جەرىنە، تاۋىنا ولەڭىمدى ارنايمىن دەيدى. سوڭعى شۋماقتان ليريكالىق قاھارماننىڭ تاۋلى جەردە وسكەندىگىن، ونىڭ تاۋ ەرەكشەلەىكتەرىن جەتە تانيتىندىعىن بايقايمىز. بۇل ولەڭ ليريكالىق قاھارماننىڭ بالالىق شاعىنىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتى. تاۋعا شىققاندا تابيعاتتىڭ كورىنىسى قانداي بولاتىندىعى ليريكالىق قاھارماننىڭ كوزىمەن بەرىلگەن. قورىتا كەلگەندە، ليريكالىق قاھارمان جەر، تاۋىنا دەگەن ساعىنىشى مەن ماقتانىش سەزىمى، سونداي-اق تاۋلى جەردىڭ تابيعاتىنىڭ وزگەشە بولاتىندىعىن اسپەتتەيدى.
اقىننىڭ «قار جاۋعانداعى ءسوز» تۋىندىسى تولعاۋ تۇرىندە جازىلعان. مىسالى:
قىربىقتانعان قيىرشىق قار –
توڭازىعان كوز جاسى،
جانارىڭنان اسپاننىڭ
جىلاعانىڭدا شىعىپ پا ەڭ،
قۋانعانىڭدا شىعىپ پا ەڭ،
قورىققانىڭدا شىعىپ پا ەڭ،
تورىققانىڭدا شىعىپ پا ەڭ؟
زىڭىلداتىپ ءان ايتىپ.
جىردا قىربىقتانعان، قيىرشىق سەكىلدى قار تۇرلەرى، قاردىڭ «سورعالايسىڭ»، «قۇيىلداعى جامىراپ»، «بوراپ-بوراپ» ءتارىزدى قاردىڭ ەرەكشە جاۋ تۇرلەرى كەزدەسەدى. «توڭازىعان كوز جاسى» - اۆتوردىڭ وزىندىك، پوەزياداعى تىڭ قولدانىسى. ادەتتە، ادامداردىڭ كوز جاسى ىستىق بولسا، اسپاننىڭ كوز جاسى توڭازىعان بولىپ سۋرەتتەلەدى. ادامنىڭ كوز جاسى مەن قاردىڭ جاۋىندا ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن ۇقساستىق بار. ادامنىڭ كوز جاسى جىلاعاندا، قۋانعاندا، قورىققاندا، تورىققاندا شىعاتىنى بەلگىلى. ال، اقىن اسپاننىڭ جانارىڭنان «ادامنىڭ كوز جاسىن» ىزدەيدى. ال مىنا ولەڭ جولدارىندا ليريكالىق قاھارمان قار سياقتى اپپاق ءۇمىتىن ادامدارعا جايىپ سالعىسى كەلەدى:
سورعالايسىڭ بيىكتەن.
كوكىرەگىمدى ساراي قىپ،
مەن وزىڭە قارايمىن،
ءوزىڭ تەكتەس ارايلى
اپپاق،اپپاق ۇمىتپەن [3, 17 ب.]
نەگىزىندە، اقىن «قار» ءسوزىن ۇعىم رەتىندە ادامدارعا نەبىر وي سالۋعا قولدانادى. ادامدى كەيبىر جاعىمسىز پيعىلداردان تازارتقىسى كەلەتىندەي. مىسالى: «جەڭىلدەنسىن دەنە ءبىر، // جانىم جارقىن كۇيگە ەنسىن، // تازالىقتى ۇيرەنسىن. // بوراپ-بوراپ باسىلشى، // كوڭىل سەنەن نۇر كورسىن»، – شۋماعى دالەل بولا الادى. سونداي-اق ليريكالىق قاھارمان فيلوسوفيالىق وي تۇجىرىمدايدى. وعان مىنا ولەڭ جولدارى ايعاق: «كەيبىرەۋلەر سەزىنسىن // قارا ويمەن پاك الەمدە // ءجۇرۋ ۇيات ەكەنىن». ليريكالىق قاھارمانعا اپپاق قاردىڭ كوپ جاۋى - ادامداردىڭ اق پەيىلدى بولىپ، قارا ويلاردان ارىلاتىنداي بولىپ كورىنەدى. ءسويتىپ، ليريكالىق قاھارمان ادامشىلىق قاسيەتتەرگە ءۇمىت ارتادى. اقىننىڭ مۇراتى – وقىرمانىنا پايدالى ۇندەۋ تاستاۋ دەسەك، ليريكالىق قاھارمان «ادامدار قالايشا پاك تابيعاتتى قورلاي الادى، الەمدى «قارا ويلى»، «قارا نيەتتىلەر» قالاي عانا اياعىمەن باسىپ جۇرە الادى ەكەن؟»، - دەگەن گۋمانيستىك وي ايتادى. قورىتا كەلگەندە، ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن قاردىڭ جىلۋى جوق بولسا دا، ول قارعا عاشىق.
اقىننىڭ «اقشا قار، ايلى اسپاندا قىلاۋلايسىڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە جوعارىدا تالداۋىمىزدىڭ جالعاسى ءتارىزدى، ءارى بۇل ولەڭدە اقىن ءوز ويىن ءارى قاراي وربىتە تۇسكەندىگىن كورەمىز.
اقشا قار، ايلى اسپاندا قىلاۋلايسىڭ،
قايىپتان قايتا ورالعان قيالدايسىڭ.
سەن كەلگەن ءبىر جاپىراق اسپان با ەدىڭ،
زەر سالسام، زەڭگىر كوكتەن ءبىر اۋمايسىڭ [3, 22 ب.].
وسى ورايدا ق. مىرزاليەۆتىڭ ۇ. ەسداۋلەت تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر پىكىرىنە ءبىزدىڭ دە قوسىلعىمىز كەلەدى: «مىناۋ بايتاق الەمگە ول وتە عاشىق. عاشىق جانعا كوز الدىنداعىنىڭ ءبارى ادەمى، ءبارى عاجايىپ. تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتۋداي-اق تارتقان دانا حالقىمىز: «سۇلۋىنان جىلۋى» دەيدى. ايتۋدان-اق، ايتقان، شىركىن! ۇلىقبەك ەستىمەدى دەيسىڭ بە وسىنى؟ ەستىدى! ۇقپادى دەيسىڭ بە؟ ۇقتى! بىراق سول تاجىريبەلى قاريا حالىقتىڭ مەدرەسە مەكتەبىنەن شىققان اقىننىڭ ءوز توپشىلاۋى، ءوز قابىلداۋى بار»، [3, 6 ب.] دەسە، ەندى وسى جىرداعى «سۇيەم مەن، سۇيەم سەنى، و، سۇلۋلىق، // بويىڭدا جىلىلىعىڭ بولماسا دا!» - ولەڭ جولدارىنا بىلاي باعا بەرەدى: «باتىلعان ايتىلعان با؟ باتىل ايتىلعان. داۋلى ما؟ داۋلى. بىراق مەن قاۋىرسىن قالام جاعىندامىن. نەگە؟ نەگە دەرىڭ بار ما؟ سۇلۋلىققا بۇلاي عاشىق بولماسا، اقىن بولا ما ادام؟!» [3, 6 ب.]. ال، ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، ليريكالىق قاھارماننىڭ «سۇيەم مەن، سۇيەم سەنى، و، سۇلۋلىق، // بويىڭدا جىلىلىعىڭ بولماسا دا!»، - دەۋىنەن سۇلۋلىقتىڭ ءبارى بىردەي جارقىراعان، ءمىنسىز بولا بەرمەيتىندىگىن ەسكەرتەتىندەي. ليريكالىق قاھارمانعا قاردىڭ جاۋى، ەرۋى («اقشا قار، ايلى اسپاندا قىلاۋلايسىڭ»، «اقشا قار، قالىقتايسىڭ اسپانىمدا»، «جاۋاسىڭ جامىراي دا، جالعاسا دا»، «ەريسىڭ، ەرىمەۋگە بار ما شارا» دەپ سۋرەتتەۋلەرى كوزگە كورىنبەيتىن، كوبىنەسە ءمان بەرىلە بەرمەيتىن كەيبىر دەتالدارعا اقىن شەبەر كەلەدى. ايتقانىمىزدى ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن ت.مەدەتبەكتىڭ اقىننىڭ دەتالدى قالاي قولداناتىنان زەر سالعامىز كەلەدى: «ۋاقىت پەن ادام جانىنىڭ پسيحولوگياسى مەن ءمورالىن قاراستىرۋعا قۇمار اقىن ءبىر دەتالدان بىرەگەي وي ايتۋعا، فاكتىنىڭ ءوزىن ايتقاننان گورى، ونىڭ قوزعاۋشى كۇشىن ىزدەستىرۋگە بەيىم. سوندىقتان دا ول ءبىر دەتەلدان ەكىنشى دەتالدى، ءبىر فاكتىدەن ەكىنشى فاكتىنى تابا الادى» [1, 22 ب.] - دەسە، بىزدىڭشە اقىندار كوركەمدىك دەتالدى قولدانۋ ارقىلى ادامدى، قۇبىلىستى، وي-مۇرات پەن ءمان مازمۇندى تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ارنايى اتاپ وتەتىن جايت، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ شىعارمالارىندا تابيعاتقا عانا قاتىستى دەتالدار كورىنبەيدى، سونداي-اق پسيحولوگيالىق، تۇرمىستىق جانە ت.ب. كوركەمدىك دەتالدار بارشىلىق. مىسالعا «پسيحولوگيالىق پورترەت»، «بۇزىلعان ۋاقىت»، «ءولىم دەگەن ءىس بولدى ۇيرەنشىكتى» جانە ت.ب. ولەڭدەرىن اتاۋعا بولادى. ۇ. ەسداۋلەتتىڭ تابيعات جىرلارىنداعى ليريكالىق قاھارمانى - وزگەلەر كورمەيتىندى كورە بىلەدى، سونى وزىنشە قابىلداپ، قىزىقتاي بىلەدى. ليريكالىق قاھارمان پاكتىكتى، تازالىقتى قاردان ىزدەگەنىندەي، سۇلۋلىقتى دا تابيعات اياسىنان، قاردان تاپقىسى كەلەدى. قاردىڭ جىرلانۋى ارقىلى ليريكالىق قاھارماننىڭ جاڭا ءبىر قىرى اشىلا تۇسەدى. اقىننىڭ تابيعاتتى جىرلاۋداعى شەبەرلىگى مەن وزىندىك ەرەكشەلىگى – «قاردى» جاندى ادام رەتىندە الىپ بەينەلەيدى، ونى «سۋبەكت» رەتىندە الادى. قارمەن كادىمگىدەي تىلدەسىپ، سويلەسەدى، ويىن بولىسەدى. ويىمىزدى تۇجىرىمداي كەلە، مىنا ءبىر پىكىرگە نازار اۋدارعىمىز كەلەدى: «ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، نە بولعاندا دا، جالپىدان جالقى ءمان تاپقاننان گورى، جالقىدان جالپى ءمان تاپقاندى قالايدى. ياعني ول تالشىقتان تامىر تىرشىلىگىن، تامشىدان تەڭىز ءدامىن ىزدەستىرەدى. ويتكەنى ول ومىردەگى سىرتقى تۇتاستىق ىشكى ۇندەستىك پەن ساباقتاستىقتىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەدى [1, 24 ب.] بۇل پىكىر ايتقانىمىزدى ودان ءارى قۋاتتاي تۇسەتىنىنە كامىل سەنەمىز.
قازاق پوەزياسىندا ەمەندى جىرلاۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ۇدەرىس. كوبىنەسە دەرلىك، اقىندار ەمەندى – ەسەيگەندىك پەن كەمەلدەنگەن شاقتى، ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىنا توزگەن، جالعىزدىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە جىرلاسا، ا. ەگەۋباي كەرىسىنشە، «قارا ەمەننىڭ قايىسپايتىندىعىن، ءتىپتى قايىرىلماي قاسارىسۋىن، قايتادان جاساراتىندىعىن»، ال ن. ءورازاليننىڭ «باسى دا ەمەن، عالامنىڭ اياعى دا ەمەن» دەپ تىرشىلىك اتاۋلىنى ەمەنمەن سالىستىرسا، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ ليريكالىق قاھارمانى ءوزىن «نار ەمەنگە» ۇقساتادى. ا. ەگەۋبايدا ناقتى ەمەننىڭ ءوزى جىرلانسا، ن. ورازالين مەن ۇ. ەسداۋلەتتە «ەمەن» ءسوزى «ولەڭمەن» وزەكتەس بولىپ كەلەدى. بۇل رەتتە، اقىنداردىڭ ليريكالىق قاھارماندارىندا ۇقساستىق بايقالادى. ۇقساستىعى – ولەڭنەن جاراتىلعان ليريكالىق قاھارماندار ءۇشىن «ءومىر-ولەڭ»، «ولەڭ-ءومىر» ەگىز ۇعىم. ۇ. ەسداۋلەتتىڭ «ەمەن» ولەڭى دە ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار، ءارى ليريكالىق قاھارماننىڭ جاڭا قىرىنان بوي كورسەتۋى دە بايقالىپ وتىراتىندىقتان جىردى تولىعىمەن كەلتىرەيىك:
قاجاماڭدارشى قۇر بوسقا،
جەتەدى قايعىم ءبىر باسقا.
مولدىرەر ەدى لاي سۋ،
مەنىمەن جاقىن سىرلاسسا.
جۇرەكتە جاتىر ءسۇرى قار،
جانىمدى بىراق كىم ۇعار؟
جارالعان جوقپىن تەمىردەن
جالىن مەن مۇزدان شىنىعار [3, 320 ب.].
العاشقى شۋماقتاعى «مولدىرەر ەدى لاي سۋ، // مەنىمەن جاقىن سىرلاسسا»، – تارماقتارى ليريكالىق قاھارماننىڭ ءوزى قايعىلانىپ جۇرسە دە، ءارى جۇرەگىندە ءسۇرى قار جاتسا دا ءاردايىم ادامعا كومەكتەسۋگە ءازىر. ادامدارعا، قالا بەردى قوعامعا ءوز پايداسىن تيگىزگىسى كەلەتىنى ليريكالىق قاھارماننىڭ جاناشىرلىعى دەپ تانيمىز. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن ادام تۇگىلى، لاي سۋدىڭ ءوزى ونىمەن سىرلاسسا تازارىپ قالاتىنداي بولادى. بۇدان ءبىز ليريكالىق قاھارماننىڭ تازالىقتى سۇيەتىنىن، جوعارىدا تالداعان ولەڭدەرىندەگى ليريكالىق قاھارماننىڭ بەينەسىن باسقا قىرىنان اشىلىپ تۇرعاندىعىن مالىمدەيمىز. ءۇشىنشى شۋماقتاعى «جايرايمىن سوزبەن وسقاندا» تارماعىنداعى «جايرايمىن» ءسوزى مەن «سوزبەن وسۋ» اقىننىڭ تىڭ قولدانىسىن بىلدىرەدى. «جايراۋ» ءسوزى شاشىلۋ، توگىلۋ، جينالماۋ دەگەن ۇعىمدارعا سايادى. ال، اقىن وسى ۇعىمداردى وزىنشە قۇبىلتىپ باسقاشا قىرىنان جىرلايدى. ياعني، بۇل تارماقتان ليريكالىق قاھارماننىڭ سوزگە شەشەندىگىن، تىلگە باي ەكەندىگىن كورەمىز. «جانىمدى جايعام اسپانعا» - دەگەندە، اسپاننىڭ قانداي ەكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم، سول «اسپان» سوزىنە ليريكالىق قاھارمان ءوز جۇرەگىنىڭ كەڭدىگىن سىيعىزىپ تۇر. «نار ەمەن قۇساپ قاپىدا // نايزاعاي ءتۇسىپ ولەم مەن!» – ولەڭ جولدارىندا ليريكالىق قاھارمانعا «نار ەمەن بولىپ، نايزاعاي ءتۇسىپ ولسە دە» جاراسادى، جانە مۇنداي قۇبىلىس دەيمىز بە، ارەكەت دەيمىز بە، ءبارىبىر ۇ. ەسداۋلەتتىڭ ليريكالىق قاھارمانىنا ءتان مىنەز. ويتكەنى ۇ. ەسداۋلەتتىڭ ليريكالىق قاھارمانى ۇساقتىلىققا بارمايدى، كەسەكتىلىكتى جاراتادى. نازار اۋداراتىنى – اقىننىڭ ەكى بىردەي، ياعني نار ەمەن مەن نايزاعاي ۇعىمىن قاتار الۋى، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ ليريكالىق قاھارمانى كۇشتىلىكتى، مىقتىلىقتى دارىپتەيتىنىن باعامدايمىز.
«ۇ. ەسداۋلەتوۆ ادام جانىنىڭ قالتارىس-تۇكپىرلەرىن، ونىڭ مورالدىق ساپاسىن انىقتاۋعا، سول ارقىلى ادامدى ويلانتۋعا، ونىڭ ار-وجدانىنىڭ اينالاداعى قۇبىلىستارعا ۇنەمى سەرگەك بولۋىنا كۇش سالىپ، سول ءۇشىن بەيمازا كۇي كەشەدى. وسى بەيمازالىق ونى مىنا الىس پەن جۇلىسقا، تارتىس پەن تالاسقا تولى كوپىر ءومىردىڭ سىرتتاي باقىلاۋشىسى، سىرتتاي باعا بەرۋشىسىنە ەمەس، سونىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭا بىلەتىن بەل بالاسىنا اينالدىرعان. «بۇلتتار مەن جىلقىلار» ولەڭىندە اقىننىڭ سول رۋحاني پورترەتى انىق بايقالادى.كوشەگە شىعا كەلگەن ءسابي اڭتارىلىپ، اسپانداعى بۇلتتارعا قاراپ قالعان. كۇن شاپاعىنان ورتەنىپ جاتقان سول بۇلتتاردى تاماشالاپ تۇرعان بالا كوزى كەنەت كوشە بويىمەن شاۋىپ كەلە جاتقان قاپتاعان قالىڭ جىلقىعا تۇسەدى. بالا ويىندا قاۋىپ تە، قاتەر دە جوق. ابدەن ەلىرىپ، قۇتىرىپ العان جىلقىلار كوشە ورتاسىندا قالاقتاي بولىپ سەلتيىپ تۇرعان بالانى نە قىلسىن.
تاسىر-تۇسىر...
تاۋسىلمايدى مول ءدۇبىر،
جىلقى جاپتى اسپانىمدى، ءسوندى نۇر.
تاس – تۇياقتار زۋ-زۋ ەتىپ توبەمنەن...
قۇلاعىما اششى داۋىس كەلدى ءبىر...
جالت قاراسام –
قولىن سوزىپ تۇر انام،
جانارى – جاس...
(نەمەنەگە جىلاعان)
جەتە المايدى، جولىن بوگەپ جىلقىلار،
كوپ تۇياقتىڭ استىندا مەن ءدىنامان!...
اقىن ەندى وسى ءبىر وقيعادان ءومىر تابادى. وقيعا ەندى ومىرلىك ساباق، ومىرلىك تاجىريبەگە اينالادى. ياعني ءبىر وقيعا ءدراماتيزمى ومىرلىك دراماتيزمگە ۇلاسادى.
جىلدار دەگەن جىلقىلاردان اۋمايدى
تاسىر-تۇسىر تاس توبەمنەن زاۋلايدى.
تارپاڭ تۇياق ءتيىپ كەتەر مە ەكەن دەپ،
قورقىپ كەيدە، قاپ-قارا تەر ساۋلايدى...
«ۇشكە شىققان كەزىڭ، – دەيدى،
سوندا»، – انام،
بۇگىن، مىنە، وتىزدامىن!..
تولعانام...
انام كەشە تاعى كىردى تۇسىمە،
قولىن سوزىپ، جەتە الماي تۇر ول ماعان...
بالاسىنا قولىن سوزىپ، جەتە الماي تۇرعان انا ارەكەتىنەن ءبىز ىلعي ءبىر جەل وتىندە تۇرعان، قيىندىق پەن قاتەر استىندا جۇرگەن ولەڭ كەيىپكەرىنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تانىپ بىلەمىز» [1, 23 ب.].
ت.مەدەتبەكتىڭ بۇل پايىمداۋىن قۇپتاي وتىرا، ءبىزدىڭ دە قوساتىنىمىز بار. ليريكالىق قاھارماننىڭ بالالىق شاعىنىڭ ءبىر اسەرلى كورىنىسى. اۋىل بالاسىنىڭ سەزىمى. ليريكالىق قاھارماننىڭ ەسەيگەن شاعىنان بالالىق شاققا ساياحاتى. ءبىر جاعىنان ولەڭدە ليريكالىق قاھارماننىڭ ۋاقىت تۋرالى تۇجىرىمى دا بار. ول اقىننىڭ ولەڭدەگى اسسوتسياتسياسى (سەزىم، اسەر جالعاستىعى نەگىزىندە تۋاتىن بەينەلەۋ ءتاسىلى). ولەڭدە ليريكالىق قاھارماننىڭ ءسابي كەزىندەگى كەشكى جاقىن دالاعا شىعىپ، اسپانداعى بۇلتتارعا اڭىراپ قاراپ تۇرۋى، ءبىر كەزدە كەنەتتەن اتتاردىڭ استىندا قالىپ قويۋى نانىمدى، ءارى يلانىمدى. نانىمدى بولاتىنى – مۇنداي وقيعا ليريكالىق قاھارماننىڭ ەسەيگەن كەزىندە ەمەس، سابيلىك شاعىندا بولعاندىعى. جىردا كوركەمدىك شىندىقپەن قاتار كوركەمدىك شەشىم دە بار. قارعىپ، اعىپ وتكەن جىلقىلاردىڭ استىندا قالىپ تۇرىپ، امان قالۋى كوركەمدىك شەشىمگە ۇلاسادى. اتتاردىڭ باۋىرىنا قاراپ قالعان ليريكالىق قاھارمانعا اناسىنىڭ داۋىسى ەستىلۋى، وعان قول سوزۋى، اقىر اياعى جەتە الماۋى ليريكالىق قاھارماننىڭ اناسىنا دەگەن ساعىنىشى، اڭساۋى دا بايقالادى. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن سابيلىك كەزەڭىنەن وردا بۇزار وتىز جاسقا دەيىنگى ۋاقىتتىڭ زۋلاپ ءوتىپ كەتكەندىگى بالالىق شاعىنداعى ەرەكشە اسەر ەتكەن وقيعامەن تىعىز بايلانىستى. تۇيىندەي كەلە، وسىلاردىڭ بارىنەن اڭعاراتىنىمىز – وقىرماننىڭ بەينە ءبىر كارتيناداعى سۋرەتتى نەمەسە ءبىر قويىلىمدى تاماشالاعانداي كۇيدە قالۋى اۆتوردىڭ شەبەرلىگىن تانىتسا كەرەك.
ۇ. ەسداۋلەتتىڭ بۇل تۋىندىسىنا لاكونيزم ءتان. ويتكەنى، ەكى-ءۇش دەتالدى عانا قولدانۋ ارقىلى ولەڭ تىلىنە ىقشامدىلىق پەن دالدىكتى ارقاۋ ەتكەن. ولەڭدە ءسابي، انا، جىلقىلار، بۇلت سوزدەرى كومەكشىلىك قىزمەت ەتسە، ۋاقىت - باستى كاتەگوريا رەتىندە تىكەلەي قىزمەت اتقارىپ، ۋاقىتپەن ولشەنىپ تۇر. ال، تابيعات ليريكالىق قاھارماننىڭ بەينەسىن تولىققاندى اشۋ ءۇشىن جالپىلاي دا، دارالاي دا، ءتىپتى جاناما تۇردە دە جۇمسالعان. دەمەك، تابيعاتتى جىرلاۋداعى ليريكالىق قاھارمان ولەڭنىڭ مازمۇنىنا، ءپىشىنى مەن يدەياسىنا جانە ت.س.س باستى فاكتور بولا الاتىنىنا، وسىنداي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە كوز جەتكىزگەنىمىزدى تاعى دا قايتالاپ وتكىمىز كەلەدى. قورىتا كەلگەندە، ليريكالىق قاھارمان ولشەۋسىز ۋاقىتتىڭ كۋاگەرى رەتىندە بوي كورسەتىپ، «شىنايى» ليريكالىق قاھارماننىڭ بەينەسىن تانىتىپ، وبەكتيۆتىلىك تۇرعىسىنان انىقتالىپ تۇرعاندىعىن كورەمىز.
اقىن تۋىندىلارىندا ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ دە تىس قالماعاندىعىن كورۋگە بولادى. قۇرىلىسى جاعىنان وزگەشە قولدانىس تاپقان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى «ارال. كەرتولعاۋ» دەپ اتالادى.
ءتىلىم-ءتىلىم
ءتىلىم كەتتى جارىلىپ،
كۇلىم-كۇلىم
كوزىم قالدى قارىعىپ،
جىرىم-جىرىم
جاعالاۋداي ەرىنىم،
بۇلىم-بۇلىم
تولقىنداردى ساعىنىپ...
جۇرەگىمدى كىم بار ەكەن جەبەيتىن،
تىلەگىمدى كىم بار ەكەن ەلەيتىن،
قاپەلىمدە قاراپ قالىپ ايناعا،
ءوزىمدى ەمەس،
كوردىم ارال شولەيتىن [5, 222 ب.].
اقىن ەلدەگى ۇلكەن تراگەديانى – ارالدىڭ تارتىلۋىن ادام سيپاتىنا، ارالدىڭ كورگەن ازابىن ادامنىڭ تارتقان تاۋقىمەتىنە سالىپ، سۋرەتتەگەن. العاشقى شۋماقتا ليريكالىق قاھارماننىڭ بۇل قاسىرەتتى ايتا-ايتا «ءتىلىم كەتتى جارىلىپ» دەۋى، تەڭىز تولقىندارىن ساعىنعاندىعىن اسەرلى جەتكىزگەنىن بايقاۋعا بولادى. ليريكالىق قاھارماننىڭ ارال اتىنان تولعاۋ ايتىپ، مۇڭ شاعىپ تۇر. ەكولوگيالىق ماسەلەلەر: قۇستاردىڭ قاسىرەتى، ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىن «مەن – دەنەمىن قۇس جولىندا اداسقان، // مەن – كەلەمىن ىندەت بولىپ جاھانعا!»، - دەگەن ولەڭ جولدارى انىقتاي تۇسەدى. اقىن ارالدىڭ تابيعاتىن جىرلاۋ نەگىزىندە تابيعات تاعدىرى مەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى كوتەرە بىلگەندىگىن ليريكالىق قاھارماننىڭ اشىنعان سەزىمىن زەردەلەۋدە ايقىندادىق.
«بۇگىنگى كۇندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اقىن بۇگىنگى كۇن پروبلەمالارىنان تىس ءومىر سۇرە المايدى. شىن اقىن ولەڭى سول پروبلەمالارمەن بىتە قايناسىپ، سول پروبلەمالارمەن بىرگە ورىلسە كەرەك. ونىڭ كولەڭكەلى تۇستارعا كوز جۇمىپ قاراپ، الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتەردى كولەگەيلەۋگە، بىزدە ءبارى تاماشا دەپ، وڭەشى جىرتىلعانشا ايقايلاپ، الاقانى قىزارعانشا قول سوعۋعا مورالدىق پراۆوسى جوق. اقىن بويىندا ءوز-وزىنە كوپسىپ وتىراتىن ارسى-گۇرسى «ۋراپاتريوتيزم-ءنىڭ» جۇقاناسى دا بولماۋعا ءتيىس»، [1, 27 ب.] – دەپ ت. مەدەتبەك بەكەر ايتپاسا كەرەك.
قازىرگى زامان شىندىعىن، قوعام دەرتىن سۋرەتتەپ بەرۋ ۇ. ەسداۋلەتتىڭ باستى كرەدوسى. اقىننىڭ تابيعاتقا قاتىستى ولەڭدەرىنىڭ وزىندە استارلى، ءپاتۋالى وي، شىندىق جاتادى. ۇ.ەسداۋلەت تابيعات ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ ارقىلى بەينەلى وبراز جاساۋعا وتە شەبەر. سول سياقتى «ماڭىراق» ولەڭىندە «شىنايى» ليريكالىق قاھارماننىڭ وبرازى جاتقاندىعىن كورۋگە بولادى.
دالانى كور دە ءبىزدى كور –
تەلقوڭىردايمىز،
ەشقاشان بىزدەر تۇمسىقتى جەلگە بۇرمايمىز.
بەتەگە، جۋسان –
جاۋىعىپ، تيىسەر ەلىمىز،
باعىمىز ءبىزدىڭ –
جۋساعان، كۇيسەگەنىمىز [5, 67 ب.].
جىر تاۋەلسىزدىك الۋعا ەكى جىل قالعاندا جازىلعان. ەگەمەندىكە جەتپەي تۇرعانداعى ەلدەگى اۋىر مەزگىلدى، ءوز ەلىنىڭ سۇلتانى بيلەمەي، وزگە ەلدىڭ ۇلتانى بيلەپ تۇرعان شاقتاعى ءحالدى «شوپان اتاعا – شارۋام جوق – ەسەم كەتە مە، // بىزدەردى سەنىپ تاپسىرسا كوسەمتەكەگە!» - دەگەن ولەڭ تارماقتارى ارقىلى وبرازدى قولدانىس تاپقان. بۇل ايتىلعان ويدان باسقا قازىرگى زامانداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ دە قازىر بوي كورسەتۋى ولەڭنىڭ قالعان شۋماقتارىندا سۋرەتتەلەدى. ماسەلەن، ولەڭ قازاق حالقىنىڭ جۋاستىق مىنەزىن تانىتاتىن استارلى ويعا قۇرىلعان شىندىق جىرى ەكەنىنە داۋ جوق. سونداي-اق ولەڭدى ۇققانعا عيبرات، تۇتقانعا ونەگە بار. ولەڭنىڭ اتاۋى «قوي» ەمەس، «ماڭىراق» دەپ الۋىنىڭ ءوزى كوپ جايتتى اڭعارتادى. ەل، حالىق «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس» كەيپىندە بەينەلەنگەن. ەلىنە جانى اشىعان ۇلىقبەك ءوز جۇرتىنىڭ بەيقامدىعىن داتتايدى. داتتاۋعا ابدەن لايىقتى. ويتكەنى، ۇ. ەسداۋلەتتتىڭ جىرلاعانى بۇگىنگى زاماننىڭ شىنايى كەلبەتى. اقىن جەتپىس جىل بودان بولىپ، وتارلانعان ەلدىڭ پسيحولوگيالىق كۇيىن دە اڭعارتادى. سەبەبى، شىعارما 1989 جىلى، ياعني ەگەمەندى ەل بولماي تۇرىپ جازىلعان. اۆتوردىڭ ەرەكشەلىگى وسى جاعدايلاردى وزىنشە پايىمداۋى بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، «وتارلانعان»، «بودان» سوزدەردى جالاۋ عىپ ءوزىن-ءوزى كەمسىتەتىندەر دە بار، ۇلتتىق سانادان جۇردايلار «بىزدەر سولاي قالىپتاسقانبىز، ەندى سولاي بولىپ قالامىزدى» قولداپ تا جاتاتىندارى دا بار. وتارلانعانىمىز راس، بىراق قاشانعا دەيىن كوزدىڭ جاسىن سىقتاي بەرۋگە بولادى؟ الدە، وتارلى، بودان دەگەن سوزدەر ۇلتتىڭ ماداق سوزدەرىنە اينالعان با؟! ليريكالىق قاھارمان وسىنداي سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن مىنەزدەن، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۋاستىقتان ءالى دە ارىلا قويماعاندىعىن ەلەككە سالادى. مومىندىعىمىزدى باسىنىپ، قوناقجايلىعىمىزدى اسىرىپ كوپىرتىپ قوياتىنداردىڭ وزبىرلىعىنا جانى اشيدى. «قاسقىر توق بولسا – // ءبىز دە امان، // تاماشا ناعىز، // ەركەك توقتىنى قۇربانعا شالا سالامىز» - ولەڭ جولدارى ارقىلى قوعامداعى ادىلەتسىزدىككە نازار اۋدارتقىزادى. ەلىمىزدەن شىعاتىن ءونىمدى دۇرىس پايدالانا الماي، سونىڭ سالدارىنان وزگەلەر شالقىپ جۇرگەندىگىن «قۇلقىن بار جەردە بىزدەردىڭ نارقىمىز بيىك، // تەرىمىزدى دە جۇرسىزدەر جالپىڭىز كيىپ»، – دەگەن ولەڭ جولدارى ايعاقتايدى. سوڭعى شۋماقتاعى «جاپاندا بىزگە كىم بار-اۋ پار كەلەتۇعىن، // تۇياق تا سەرپپەي، ءتىس جارماي جان بەرەتۇعىن!»، - دەگەندە حالقىنىڭ جۋاستىعىن، كەلەشەكتى كەمەل اقىلمەن تولعامايتىندىعىن قويدىڭ ارەكەتتەرى ارقىلى اشكەرەلەيدى.
ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى اقىننىڭ «قازاق ءتىلى»، «تاعى دا تۋعان تىلىمە» ولەڭدەرى بار. «قازاق ءتىلى» ولەڭىندە ليريكالىق قاھارماننىڭ ءتىل تۋرالى تولعامدارى بارشىلىق. ليريكالىق قاھارماننىڭ انا ءتىلىنىڭ باسىنان وتكەرگەن قيىنشىلىعىن، سويتە تۇرا ءتىلدىڭ قاسيەتىن، ءتىلىنىڭ بايلىعىن ەرەكشە ماقتانىش سەزىمىمەن پاش ەتەدى. مىسالى: «قالايشا قىنعا كومەيىن سەنى، // قىلشىلداپ تۇرعان قىلىشىم، // قۇدايدىڭ ءتىلى دەمەيىن، تەگى، // تابيعاتتىڭ ءوز ءتىلىسىڭ!» [5, 68-69 ب.].
2000 جىلى جازىلعان «تاعى دا تۋعان تىلىمە» ولەڭى ەجەلگى جىراۋلار مەن ماحامبەتتىىڭ جازۋ ستيلىنە ۇقسايدى، سولاردىڭ ۇلگىسىمەن تۋعان جىرلار قاتارىنان ورىن السا، «وتانىم» جىرى قازىرگى كەزدە قوعامداعى ەلەۋلى پروبلەمالاردى قامتيتىن جوقتاۋ ۇلگىسىندە جازىلعان يرونيالىق تۋىندى. ارال، سەمەي تابيعاتىنىڭ زاردابىنان ادامزاتتىڭ كورگەن ازابىن بىلاي بەينەلەيدى: «ارال بولىپ، سەمەي بولىپ، // قانسىراعان، وتانىم، // كوزدىڭ جاسى وگەيلەنىپ، // تامشىلاعان، وتانىم» [5, 71 ب.]. دەمەك، ليريكالىق قاھارماننىڭ كوزىمەن قازىرگى زامان تىنىسىنىڭ قالپى سۋرەتتەلگەن. جەرى ۇشاڭ-تەڭىز، حالقى ازدىق ەتەتىن جەرگە كەلىمسەكتەردىڭ كوبەيىپ كەتۋى، ءدىل مەن دىننەن الجاستىرىپ، ميسسيونەرلەردىڭ ءوز ميسسيالارىن جۇزەگە اسىرىپ، كيەلى توپىراقتا تايراڭداپ، تىمىسكەلەنىپ جۇرگەندەردىڭ بايىپ، وگەيلەردىڭ تۋعانىنداي، تۋعان ۇلدارى وگەيلەنىپ كۇي كەشىپ جۇرگەندەردى كورىپ وتىرعان ليريكالىق قاھارماننىڭ ءىشى اشيدى، نارازىلىعىن بىلدىرەدى. ماسەلەن:
قاشقاندار مەن بوسقانداردىڭ
پاناسىسىڭ، وتانىم،
اسقاندار مەن تاسقانداردىڭ
تاباسىسىڭ، وتانىم،
جانارىمنىڭ اعى مەنەن
قاراسىسىڭ، وتانىم.
جازىلمايتىن جۇرەگىمنىڭ
جاراسىسىڭ، وتانىم [5, 71 ب.]
- دەپ تەگىن جىرلاماس كەرەك. «مالى ازايىپ، جانى ازايىپ، // قانى ازايىپ، وتانىم، // بىتكەن كەزدە كەدەيلەنىپ // حال سۇراعان، وتانىم» [5, 72 ب.] - تارماقتارىنان ەل بايلىعىنىڭ ازايىپ بارا جاتقاندىعى، «جاننىڭ ازايۋى» - دەموگرافيالىق حال-احۋالى، «قاننىڭ ازايۋى» - باسقا ۇلتتارمەن شاتىستىڭ كوبەيىپ بارا جاتقاندىعى ليريكالىق قاھارماندى قاتتى تولعاندىرادى. ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «ۇلت اقىنى» ەكەندىگىنە وسىنداي شىعارمالارىن زەردەلەۋ نەگىزىندە كوز جەتكىزدىك.
ۇ. ەسداۋلەتتىڭ جىرلارىنان ادەتتە، «قاراپايىم ارەكەتتەگى» ليريكالىق قاھارماننىڭ بەينەسىن تانيمىز. جىرلارى رومانتيزمنەن گورى رەليزمگە جاقىن. ولەڭدەرىنىڭ باسىم دەنى شىندىققا قۇرىلىپ، تۋىندىلارىندا «شىنايى» ليريكالىق قاھارمان بەينەسى كورىنىپ وتىرادى.
ۇ. ەسداۋلەتتىڭ جەتىستىگى سوندا، ولەڭدەرىندە تابيعات كورىنىستەرىن وزىنشە قۇبىلتا، ويناتا بىلەدى. ماسەلەن، تابيعاتتىڭ، تىرشىلىكتىڭ ءبىر بولشەگى – يت، ارىستان، قاندەن، كەنە سياقتى ۇعىمداردى قولدانۋ ارقىلى ايتار ويىن وقىرمانىنا ناقتى جەتكىزە الادى. تابيعاتتى ومىرمەن تۇتاستىرا جىرلاۋ ارقىلى قوعامداعى ەلەۋلى ماسەلەلەردى اشىپ بەرەدى. بۇل - اقىننىڭ ۇلكەن شەبەرلىگى. استىرتىن ماعىنادا الىنعان مۇنداي سوزدەر اۆتوردىڭ وي-مۇراتىن تانىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنى انىق.
اقىننىڭ «تاپ» دەپ اتالاتىن ولەڭى ق.مىرزاليەۆتىڭ «پەندەشىلىك كىم-كىمگە دە ءتان دەڭدەر» ولەڭىندەگى اقىن ويىمەن ۇيلەسىم تابادى. ول ۇيلەسىمدىلىك – قازىرگى زاماننىڭ كەمشىلىك تۇستارى: ءبىلىمدى مەن ءبىلىمسىزدىڭ قۇنسىزدانۋى، كۇشتىلەردىڭ السىزدەنۋى، ياعني وڭ سيپاتتاردىڭ تەرىسكە شىعۋى. ەكى اقىننىڭ دا ليريكالىق قاھارماندارىندا ۇقساتىق بار ەكەندىگىن كورەمىز. ماسەلەن، ۇ. ەسداۋلەتتە «تاپ كەرەك پە؟ // ىزدەمە ونى الىستان: // تاس كەنە مەن اش كەنەلەر تابىسقان. // ءبىر قاندەنگە سالەم بەرىپ شىقسام دەپ // كەزەك كۇتىپ وتىر مىنە، ارىستان» [5, 78 ب.] – دەپ جىرلانسا، ق. مىرزاليەۆتە: «قاي كەزدە دە كولەگەيلەپ كۇندى بۇلت، // قاي كەزدە دە ۇرگەن پىلگە قاندەندەر» [6, 209 ب.] – دەپ باسقاشا سيپاتتا جىرلانعانىمەن، ليريكالىق قاھارماندارىنىڭ ايتار ويلارى ءبىر جەردەن شىعادى. ق. مىرزاليەۆتە «ارىستان»، ال ۇ. ەسداۋلەتتە «ءپىل» – كۇشتىلىكتى، «قاندەن» - ۇساقتالعان ۇعىمدى بىلدىرەدى. سول «كۇشتىلەر» قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتىڭ، وتىرىكتىڭ بەلەڭ الۋىنان «زىميانداردان» قورلىق كورۋدە دەگەنگە مەڭزەيدى.
ق. مىرزاليەۆتىڭ جوعارىدا تالدانعان ولەڭىندەگى نەگىزگى وي وزەگى ۇ. ەسداۋلەتتىڭ «پەندەشىلىك» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە دە تۇيىندەلەدى. ەكى ولەڭنىڭ وزەگى – ادامنىڭ پەندەشىلىگىنەن كوپ قاتەلىكتەر كەتەتىندىگى، پەندەشىلىكتى ادامي قاسيەتتەردىڭ جوعالۋىنا تۇرتكى بولاتىن فەنومەن رەتىندە قارايدى. ق. مىرزاليەۆتىڭ ليريكالىق قاھارمانى كۇردەلى وبراز رەتىندە كورىنەدى، ويتكەنى پەندەشىلىك ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن قوعام دەرتى بولىپ تابىلادى. ال، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ ليريكالىق قاھارمانى ءۇشىن ادامدار اراسىنداعى ءبىر كەزدەگى بولعان جاقسى اراقاتىناس، ارەكەتتىڭ پەندەشىلىك سالدارىنان ءۇزىلۋى. ولەڭدە ليريكالىق قاھارمان ءوز پەندەشىلىگىنەن ءبىر كەزدە قىزعا عاشىق بولعاندىعىن قىزدىڭ بالداقپەن جۇرگەنىن كورگەننەن كەيىن مويىنداعىسى كەلمەي تۇر. ال قىزدىڭ اياعى ساۋ، شاڭعى تەۋىپ، ويناقتاپ جۇرگەن كەزىندە تىلدەسكىسى كەپ ىنتىقسا، ەندى عاشىعىنىڭ ءحالىن دە سۇراۋعا پەندەشىلىگى جىبەرمەيدى. قىزدىڭ مۇنداي كۇيىن كورگەن ليريكالىق قاھارمان قىزدىڭ قاسىنا بارىپ دەمەيىن دەسە پەندەشىلىگى باسىپ، ءوز-وزىنە سەنىمسىزدىك تانىتادى. دەمەك، وسىنداي وقيعالار كەيبىر ادامداردا بايقالاتىن قۇبىلىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. ولەڭدە اقىن ليريكالىق قاھارماندى بەينەلەۋ ارقىلى ادامدار اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن ارەكەتتەردى، ادامنىڭ وسال تۇستارىنا دا كوڭىل بولگىزەدى. بۇل ولەڭنەن ليريكالىق قاھارماننىڭ «شىنايى» ءتۇرى بوي كورسەتەدى.
اقىننىڭ «كوك اسپان» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە ليريكالىق قاھارمان تابيعاتپەن تىلدەسۋ ارقىلى ونىمەن سىرلاسىپ، ويىن بولىسەدى.
سەن – تۇڭعيىق،
سەن – ءمولدىرسىڭ،
سەن – تىم بيىك،
سەن – زەڭگىرسىڭ،
كوك اسپان!
ادام بولىپ جارالعالى
سان شۇڭىلاڭا كومىلدىم،
سان سەلىڭە شومىلدىم.
بۇلت بۇركەنسەڭ –
مۇڭايعانمىن،
جادىراساڭ –
شىرايلاندىم،
ءامىرشىسى سەن ەمەس پە ەڭ
مەندەگى پاك كوڭىلدىڭ؟!
بۇل شۋماقتاردان تازالىق، ليريكالىق قاھارماننىڭ جۇرەگىنىڭ كەڭدىگى تۋرالى اڭعارىلادى.
قاناتتىعا بۇلت-قۇشاعىن كەڭ اشقان،
اسقاقتىعى قيالىممەن تالاسقان،
ەي، كوك اسپان، كوك اسپان!
كومبەسىندەي اسىلدىڭ
كوپ سىرىڭدى جاسىردىڭ،
جۇلدىز بولىپ
شاشىلدىڭ
جاۋىنداتىپ
باسىلدىڭ،
كىمگە، قاشان اشىلدىڭ
قاقپاسىنداي عاسىردىڭ؟ [3,30-31ب.].
ليريكالىق قاھارماننىڭ مەيىرىمدىلىگى، كوك اسپان سياقتى كوڭىلى تازا، اشىق بولعىسى كەلەدى، اسپان سياقتى بيىك، كەڭ بولۋعا تالپىنادى. «مەنىڭ جانىمنىڭ جايلاۋىندا، // جۇرەگىمنىڭ قويناۋىندا» - تارماقتارى اقىننىڭ وزىندىك قولدانىسى. جالپى ولەڭ مازمۇنىندا ليريكالىق قاھارمان تابيعات تازالىعىنا، مولدىرلىگىنە ءتانتى. ليريكالىق قاھارمان تابيعاتتان وزىنە داۋا ىزدەيدى. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن «اسپان» سىرلاس دوسى سياقتى. «جىگەرىم تاسىعاندا، // كوڭىل شىركىن قاناتىن جاسىرار ما، // قىران مىنەز جارق ەتپەي باسىلار ما؟» - ولەڭ جولدارى ليريكالىق قاھارماننىڭ مىنەزىنىڭ قانداي ەكەندىگىن تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اسپاندى جىرلاۋ نەگىزىندە پوەزياعا وزىندىك قولدانىس اكەلگەن ا. ەگەۋبايدىڭ «اسپاننىڭ كوز جاسى» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە «اسپان» ۇعىمى ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن «اسپان - قىز» بەينەسىندە كورىنسە، ن. ورازاليندا اسپان «بوز» جانە تابيعاتتىڭ باسقا دا قۇبىلىستارى بوز كۇيىندە سيپاتتالادى. «بوز اسپاننىڭ تەربەتۋى» جانە كوكتىڭ «بوز الا كيمەشەك ورانۋى» دا ادەبيەتتەگى اقىننىڭ جاساعان سونى ۇلگىسى دەسەك، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ بۇل ولەڭىندە «اسپاندى» كيەلى ۇعىمعا ۇقساتادى. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن «كوك اسپان» تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ نىشانى. ليريكالىق قاھارمان ءوزىن اسپانعا تەڭەستىرگىسى كەلەتىنى سونشالىق، «اسپاننان» ءبىر ءمىن تابا المايسىز. قورىتا كەلە، ولەڭنەن ليريكالىق قاھارماننىڭ بيىكتىككە ۇمتىلۋىن، كۇشتىلىكتى قالاۋىن، ارمانشىلدىعىن زەردەلەيمىز. جوعارىدا تالدانعان اقىنداردىڭ ولەڭدەرىندە «ەرەن ارەكەتتەگى» ليريكالىق قاھارمانداردىڭ جىرلانعاندىعىن كورەمىز.
اقىننىڭ «كوشپەندى بۇلتتار» جىرىندا كوكتەم مەزگىلىندەگى دالانىڭ كەرەمەتى سۋرەتتەلۋىمەن قاتار ليريكالىق قاھارماننىڭ ءومىر تۋرالى ويى اڭعارىلادى. دالانىڭ ۇنەمى بۇلتتى، جاڭبىردى اڭسايتىنىن «شولدەۋىك دالا بۇلت كورسە قاباق شىتقان با؟»، «جاتقاندا دالا كوككە تەلمىرىپ، نۇر تىلەپ» - دەگەن تارماقتارىنان اڭعارامىز. بۇلتتىڭ قوزعالۋ سيپاتىن، باعىتىن «جايىلعان جالىن سىلكىلەپ، // تۋعان جەرىنە تەپسىنە شاۋىپ جەتەدى // سايگۇلىك بۇلتتار ساۋىردان تەرى سىركىرەپ» - ولەڭ جولدارى ايعاقتايدى. ادامنىڭ ءبىر ناتيجەگە «ماڭداي تەرى» شىعىپ بارىپ باقىتقا جەتەتىنى راس. سول سياقتى ولەڭدە «تەردىڭ تامشىسىندا» شولدەرگە ورمان ورناتاتىنداي، كەۋدەدە ارمان ويناتاتىنداي، كونەرگەن كوندى جىبىتە الاتىنداي قاسيەت بارلىعىن كوركەمدىك وبرازبەن ءساتتى جەتكىزگەن. ليريكالىق قاھارماننىڭ باقىتقا جەتۋ وڭاي ەمەستىگىن «كوشەدى بۇلتتار// كوكىرەگىندە كۇن ويناپ، // باقىتقا بارشا تەرلەۋمەن جەتكەن ءومىر بۇل!» - دەگەن تارماقتار ايقىندايدى. تابيعات قۇبىلىستارى: شولدەۋىك دالا، بۇلت، ورمان، تامشى سوزدەرى ليريكالىق قاھارماننىڭ بەينەسىن اشۋعا باعىندىرىلعان قۇرال رەتىندە جۇمسالعان. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن كوشپەندى، بۋسانعان بۇلتتار، تامشى جانە ت.س.س جاڭارۋدىڭ، ءبىر تازارۋدىڭ بەلگىسى ءتارىزدى. ليريكالىق قاھارمانعا كوشپەندى بۇلتتار سەكىلدى ءومىردىڭ، ۋاقىتتىڭ تەز ءوتىپ بارا جاتقاندىعى سەزىلەدى. ۇ.ەسداۋلەتتىڭ ولەڭدەرىندە كوشپەندى، بۋسانعان، سايگۇلىك، بۇلاعاي، كوكايىل، قازباۋىر سياقتى وزىندىك قولدانىستاعى بۇلتتىڭ تۇرلەرى دە كەزدەسەدى.
قالامگەردىڭ «تابيعات پەن اقىن» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن تابيعات تۋعان باۋىرىنداي جاقىن. ءتىپتى، جاقىننان دا بەتەر، ەگىزدەي.
بۇل جالعاندا ەكەۋ ەركە:
ءبىرى – اقىن،
ءبىرى – تابيعات دولىلىقتان تۇراتىن.
ءبىر-بىرىنە ايبات شەگەر ەكەۋى،
تەك ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ۇعاتىن.
تابيعاتتا سەزىم جوق دەپ ويلامان:
ول دا – اقىن!
بىلەر مۇنى بويلاعان.
اقىنىڭدى اقىن ەتكەن تابيعات،
كەز كەلگەندە مۇنداي سانا بولماعان.
ءبىرىن-ءبىرى جۇرەر ءدايىم تىرسەكتەپ،
بولەك ءومىر سۇرە المايدى ءبىر ءسات تە.
ول ەكەۋى – ەكى قىلىش!
قاشاندا
ارماندايدى جالعىز قىنعا سىيساق دەپ! [3, 30-31ب.].
ەكى ءتۇرلى جاراتىلىس بولسا دا، ءبىر-بىرىنەن ەشقاشان اجىرامايتىن اقىن مەن تابيعات اراسىنداعى ەتەنە جاقىندىقتى، ۇزىلمەس جالعاستىقتى، ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتى تانيمىز. ليريكالىق قاھارماننىڭ ويىنشا، تابيعات قانا اقىندى، ال اقىن عانا تابيعاتتى ۇعا الاتىن ءتارىزدى.
«قيالي ولەڭ» تۋىندىسىندا قىز اي بەينەسىندە جىرلانادى. ولەڭنىڭ بەينەلىلىگى بىردەن كوزگە تۇسەدى. كوركەمدەۋىش قۇرالداردىڭ كومەگىمەن ءارتۇرلى سيپاتتا قولدانىس تابۋى ليريكالىق قاھارمان بەينەسىن سومداۋعا قىزمەت ەتكەن.
ليريكالىق قاھارمان «ايدى» سۋرەتتەۋ ارقىلى وزىنە كوڭىل بولگىزگىسى كەلەدى. «اي-قىز» ليريكالىق بەينە رەتىندە كورىنەدى. «اي تۋدى ءسۇتى توگىلىپ» تارماعى اقىننىڭ تىڭ قولدانىسىن تانىتادى. تۇندە ايدىڭ اق بولىپ (بۇل جەردە جارىق دەگەن ۇستەمە ماعىنانى دا بىلدىرەدى) قولدانىلۋى ايدىڭ قاراڭعىدا جالعىز ءوزىنىڭ اسپاندا تۇرۋ سيپاتىن اقىن ادام سيپاتىنا تەلىپ، ادامنىڭ كوڭىل-كۇي تومەندىگىن بىلدىرەتىن «جابىرقاۋ، جاداۋ ءجۇزدى» دەپ سۋرەتتەۋى تۇندە جەر بەتىندە جالعىز ايدىڭ ءوزى قالعاندىقتان جالعىزسىراپ، «تەلمىرە قاراپ» تۇرۋى دا ۇتىمدى ورنەكتەلگەن. ليريكالىق قاھارمانعا اي بوز ەمەس، «ءسۇتتىڭ ءتۇسى» سياقتى اپپاق بولىپ كورىنەدى. وسى رەتتە ايتا كەتەتىنى، اقىنداردىڭ كوبى ايدى «بوز» تۇرىندە سيپاتتاسا، ۇ.ەسداۋلەت ايدى «كۇمىس» دەپ زاتتىق ۇعىمدا قولدانىپ، ايدىڭ ءتۇسىن ءدال تانىتقان وزىندىك تىڭ قولدانىس بولىپ تابىلادى. ولەڭدە ليريكالىق قاھارمان ايعا مۇڭىن شاعۋ ارقىلى ءوزىن-ءوزى جۇباتادى. اقىننىڭ شەبەرلىگى – ايدىڭ ءپىشىنىن دوڭگەلەك دەپ ايتپاي «تاباق اي» دەپ وبرازدى سۋرەتتەۋىندە. سونداي-اق ولەڭدەگى «جۇرەكتەگى اساۋ بۇلاعىڭ // جۇگەندەلدى مە مۇزبەنەن؟» - تارماقتار تۇتاستاي الساق شارتتىلىق ۇعىمىن، «ساۋ بۇلاعىڭ» دەگەندە مەتافورالىق كورىكتەۋىش ۇعىمىن، «جۇگەندەلدى مە مۇزبەنەن» - تارماعى ۇلتتىق ورنەك، ال «قارا ورمان-كىرپىك سىلكىندى // جىلادىڭ ءۇنسىز»، «جىلاپ تۇر ەكەن اي داعى» - ولەڭ جولدارى كەيىپتەۋدى بىلدىرسە، «بۇزىلدى كوڭىل قايماعى» - دەگەندە مەتافورالىق تىركەس قۇرالى ارقىلى جاسالعان. سوڭعى شۋماقتا بارلىق ايتىلعان ويلار ليريكالىق قاھارماننىڭ وزىنە قاراتىلا ايتىلعاندىعى، ونىڭ ءوزىن-ءوزى قايراۋى بولىپ تابىلادى.
اقىننىڭ «جاڭبىرلى كۇنى» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە جاڭبىر جاۋعانداعى تابيعاتتىڭ وزگەرىسى سۋرەتتەلەدى. الايدا، تابيعات وزگەرە السا، ادام ءۇشىن كەيبىر وزگەرمەيتىن نارسەلەر بولاتىنىن ليريكالىق قاھارماننىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن دا تانىتادى.
جاڭبىرلى كۇنى جاز شالعىن
ساۋساعىن سوزار تامشىعا.
قىناسى كوپسىپ تاستاردىڭ،
جاۋىنعا جاتار مالشىنا.
تال، تەرەك بەلىن بۋىنىپ،
تامشىدان مونشاق تاعىنار.
شاڭ، توزاڭ بىتكەن جۋىلىپ،
دۇنيە كىردەن ارىلار [3, 136-137 ب.].
ليريكالىق قاھارمان جاڭبىر جاۋعاندى ۇناتادى. ويتكەنى، ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن جاڭبىر – تازالىقتىڭ ءبىر ۇلگىسى. جاڭبىر جاۋسا تابيعات تۇگىلى دۇنيەنىڭ ءوزى تازارىپ قالاتىنداي. تابيعات جاڭارادى، ءوزىن-ءوزى تازارتا الادى، ال، بىراق ادام سول تابيعات سەكىلدى تازارا المايتىنىنا، قايتسە دە ءبىر سىزاتتىڭ قالىپ قوياتىنىنا ليريكالىق قاھارمان وكىنىشپەن قارايدى.
قورىتا كەلگەندە، ۇ. ەسداۋلەتتىڭ تابيعات جىرلارىنداعى ليريكالىق قاھارماننىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ ادمازاتتى تابيعاتتىڭ قۇبىلىستارى: قار سياقتى كىرشىكسىز، پاك بولۋىن، جاڭبىر سياقتى جاڭارىپ، تازارۋىن ارماندايدى. تابيعاتقا ارنالعان ولەڭدەرىندە كوبىنەسە «قاراپايىم ادەتتەگى»، جانە «شىنايى» ليريكالىق قاھارمانداردىڭ بەينەسى جىرلانادى.
ۇ. ەسداۋلەتتىڭ «جاڭبىرلى كۇنى» ولەڭى ابايدىڭ «كوك الا بۇلت سوگىلىپ» ولەڭىنە قاراما-قارسى ۇعىمدا جىرلانعان. ابايدا:
كوك الا بۇلت سوگىلىپ،
كۇن جاۋادى كەي شاقتا.
ونە بويى ەگىلىپ،
جاس اعادى اۋلاقتا.
جاۋعان كۇنمەن جاڭعىرىپ،
جەر كوگەرىپ كۇش الار.
اققان جاسقا قاڭعىرىپ،
باس اۋىرىپ، ءىش جانار [7, 76 ب.].
ابايدىڭ بۇل ولەڭىنە «ادەبيەتتانۋ تەرميندەرىنىڭ سوزدىگىندە» مىناداي تۇسىندىرمە بەرەدى: «اباي وسى ولەڭدە ادامنىڭ كوز جاسى مەن جاڭبىردى ايتا وتىرىپ وي تۇيگەن. ولەڭدە ەگىز سۋرەتتەمەلەر بەرىلگەندىكتەن، كوركەمدىك اسەرى كۇشەيىپ تۇر. بۇل – پاراللەليزمنىڭ اسا ۇلگىلى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى» [8, 161 ب.].
ۇ.ەسداۋلەتتە:
جاڭبىرلى كۇنى جاز شالعىن
ساۋساعىن سوزار تامشىعا.
قىناسى كوپسىپ تاستاردىڭ،
جاۋىنعا جاتار مالشىنا.
كەۋدەڭە قۇيار شاراپات
تىرلىككە قاراپ توقتالا،
تۇراسىڭ ىشتەي ماقتانا:
تاماشا ءبارى! راحات!
تەك قانا، اتتەڭ، تەك قانا...
بويىندا كارى ساربازدىڭ
سىزدايدى ەسكى جاراقات!.. [3, 136-137 ب.].
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ۇلىقبەكتىڭ بۇل ولەڭى ابايدىڭ ولەڭىنە قاراما-قارسى جىرلانعان. ابايدا «جاڭبىر جاۋسا ءبارى تازارادى، ال ۇ. ەسداۋلەتتە تابيعات تازارسا دا، ادام تازارمايدى دەگەن ويعا سايادى». ادەتتە، پوەزيادا ليريكالىق قاھارماننىڭ كوڭىل-كۇيى تابيعاتقا يكەمدەلەدى. ال بۇل ولەڭدە كەرىسىنشە، ليريكالىق قاھارمان مەن تابيعات قاراما-قارسى سيپاتتا كورىنەدى. دەمەك، تابيعاتتىڭ ادەمى كورىنىسى ليريكالىق قاھارماننىڭ جۇرەگىندەگى جاراسىنا ەم بولا الماي تۇر، وعان تابيعات اسەر ەتپەيتىنىن بىلدىرسە كەرەك. «جاڭبىرلى كۇنى جاز شالعىن // ساۋساعىن سوزار تامشىعا» تارماقتارىنان شالعىن دا جاڭبىردىڭ جاۋعانىنا قۋانىپ جاتىر دەگەن ۇعىمدا ايتىلعان. «قىناسى كوپسىپ تاستاردىڭ، // جاۋىنعا جاتار مالشىنا» ولەڭ جولدارىندا «كوپسىپ» ءسوزى كوپتىك ۇعىمداعى وبرازدىلىقتى بىلدىرەدى. «بۇلتتاردىڭ بويى ءيسىنىپ، // مەيىرىن توگىپ جادىرار» دەگەندە «ءيسىنىپ» ءسوزى بىرىنشىدەن، جالپى ءتولىن ەمىزەتىن مال اتاۋىنا ءتان ۇعىمدى جانسىزعا، ياعني بۇلتقا ۇقساتۋى كەيىپتەۋدى بىلدىرسە، ەكىنشىدەن بۇل قولدانىستان اقىننىڭ ەرەكشەلىگىن تاني الامىز. اقىننىڭ «تامىردا جاتقان تىرشىلىك // جارىققا شىعىپ، جامىرار» تارماقتارىنداعى شوپتەردىڭ كوگەرۋىن باسقاشا جەتكىزىپ، وزىنشە قولدانىس جاساعاندىعىن كورۋگە بولادى.
اقىننىڭ «قايىڭنىڭ ءسولى» ولەڭى ءوزىنىڭ وزگەشەلىگىمەن، سونىلىعىمەن دارالانادى. پوەزيادا قايىڭعا بايلانىستى «بوز بالتىر، اق بالتىر» ءسوز تىركەستەرى بۇرىننان بار قولدانىستار بولسا، قايىڭنىڭ «بوتا تىرسەكتى» دەپ سۋرەتتەلۋى ۇ. ەسداۋلەتتىڭ وزىندىك تىڭ قولدانىسى. سونىمەن بىرگە بۇل تىركەستىڭ ۇلتتىق ورنەك ارقىلى جاسالعاندىعىن دا كورۋگە بولادى.
ورانعان جاسىل شالىگە،
بوز بالتىر، بوتا تىرسەكتى،
قايىڭنىڭ اپپاق تانىنە
قىلپىعان قانجار كىرش ەتتى.
قابىققا قويعان شۇمەكتەن
سىزدىقتاپ تۇردى تامشى اعىپ.
قۇتىعا قۇيىپ ءبىز ەپپەن،
ءسىمىردى ءسولدى تامسانىپ.
ءموپ-ءمولدىر قايىڭ سولىنە
نەلىكتەن وسى قۇمارمىز؟
ءجۇرمىز بە بەتپاق شولىندە،
تاپپاي-اق، بالكىم، شىدارمىز؟
كۇن نۇرىن بويعا سىڭىرگەن
تابيعات
سىرىن تولعاسىن:
ءسولى دەپ بىزدەر سىمىرگەن
قايىڭنىڭ قانى بولماسىن؟!. [3, 164 ب.].
جىردا ليريكالىق قاھارماننىڭ قايىڭعا دەگەن اياۋشىلىق سەزىمى كۇشتى اسەر بەرەدى. ويتكەنى، ليريكالىق قاھارماننىڭ ويىنشا قايىڭدى جاراقاتتاماي ءسولىن ىشپەي-اق شىداۋعا بولار ەدى عوي، شىدامايتىنداي بەتپاق شولىندە جۇرگەن جوقپىز عوي دەگەن وي تاستايدى. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن قايىڭ – جاي اعاش ەمەس، ادام كەيپىندە بولىپ تۇرعانىنان ليريكالىق قاھارماننىڭ ادامداردى تابيعاتتى ايالاۋعا ۇندەيدى. اقىننىڭ قايىڭدى «بوتا تىرسەكتى» دەپ الۋىندا وزگەشەلىك بار. ول – الدىمەن، نازىك قايىڭدى بىلدىرسە، ەكىنشىدەن ادامنىڭ اياۋشىلىق سەزىمىن اسىرا تۇسكەنىن بايقايمىز. «قايىڭنىڭ اپپاق تانىنە // قىلپىعان قانجار كىرش ەتتى» دەگەندە قايىڭعا جاعىمسىز اسەردى ۇدەتە تۇسەدى جانە ليريكالىق قاھارماننىڭ قيماستى سەزىمى دە اڭعارىلادى. «كىرش» دىبىستىق ەلىكتەۋىش ارقىلى جاسالعان ءسوز ولەڭنىڭ ەستەتيكالىق اسەرىن ودان سايىن ارتتىرا تۇسەدى. «قابىققا قويعان شۇمەكتەن // سىزدىقتاپ تۇردى تامشى اعىپ» دەگەن ولەڭ جولدارى قايىڭنىڭ كوز جاسىنا ۇقسايدى. دەمەك، بۇل ولەڭدە ليريكالىق قاھارماننىڭ بويىندا كوپ ادامدارعا ءتان تابيعاتقا دەگەن جاناشىرلىق بولسا دا، اقىننىڭ كوركەم ءسوز الەمىندە تىڭ سۋرەتتەمەلەر جاساعاندىعىنىڭ كۋاگەرى بولامىز. سونداي-اق مۇندا «قاراپايىم ارەكەتتەگى» ليريكالىق قاھارمان بەينەسى سومدالاتىنىنا كوڭىل بولگىمىز كەلەدى.
«تابيعاتتىڭ جەيدەسى» دەپ ولەڭىنىڭ ءوزى ەرەكشەلەنىپ تۇرعانىنداي ليريكالىق قاھارمانى دا وزگەشە. ولەڭدى تولىعىمەن كەلتىرەيىك: «كۇنى كەشە جايقالعان ءوندىر ەمەن // جاپىراعى سارجاعال، سەلدىرەگەن. // تابيعاتتىڭ جەيدەسى توزىپ قاپتى، // اۋىستىرا الارسىڭ ەندى نەمەن؟.. // جاپىراقتار سوعادى، ۇزىلەدى، // كەلەر كوكتەم قايتا ءونىپ، تىزىلەدى. // كۇدەرىڭدى ۇزدىرمەي اربايتۇعىن، // شىركىن، نەتكەن تىرشىلىك قىزىق ەدى. //العاش تۇسكەن قارىمەن اقىراپتىڭ //اعارادى سامايى اتىراپتىڭ. // بەسىگىنە تۇسكەن سوڭ توپىراقتىڭ، // باسقا ءومىرى باستالار جاپىراقتىڭ» [3, 164 ب.].
ولەڭدەگى ليريكالىق قاھارمان قاراعاشتىڭ كورىنىسىن ءالى تولىق سارعايا قويماعان كەيبىر جاپىراعىن عانا ءتۇسىرىپ تۇرعان كورىنىسى كەيبىر ادامداردىڭ قارتايعانىن بىلدىرگىسى كەلمەي، اق شاشتارىن جۇلىپ تاستاپ كارىلىگىن جاسىرعىسى كەلەتىندەرىنە ۇقساتادى. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن اعاشتىڭ سارعايۋى ەمەس، ادام شاشىنىڭ اعارۋى – تابيعات زاڭدىلىعى ىسپەتتى. ليريكالىق قاھارمان ادامداردىڭ وسى قىلىعىنا ۇيالادى، نارازىلىق تانىتىپ، ىزالانادى. ليريكالىق قاھارمان ادامداردىڭ تابيعي زاڭدىلىققا نەگە قارسى شىعادى دەپ ىزالانادى. اعاشتىڭ سارعايۋى كادىمگى تابيعي پروتسەسس بولسا، سول سەكىلدى ادامنىڭ قارتايۋى دا تابيعي قۇبىلىس ەكەندىگىن العا تارتادى. اق قاردىڭ جاۋى ارقىلى «اتىراپتىڭ سامايى» دەگەن تارماعىن جەرگە العاشقى قاردىڭ تۇسكەنىن ادام شاشىنىڭ اعارۋىمەن بايلانىستىرادى. ياعني شاشتىڭ اعارۋى سامايدان باستالاتىنى سەكىلدى جەردى العاش باسقان قارمەن شاشتىڭ اعارۋىن ۇقساتىپ تۇر. بۇل – ۇلىقبەككە عانا ءتان سونى قولدانىس ەكەندىگى ءسوزسىز دالەلدەيدى.
اقىننىڭ «قاراشا. سوقپاق» دەپ اتالاتىن كەلەسى ولەڭى اقىننىڭ ءسوز تاپقىرلىعىن ايگىلەي تۇسەتىن تۋىندىسى.
قاراشا...
قىر استىندا – قىس ىلاڭى،
كوكجيەك كولبەتۋدە قۇسىن ءالى.
قايىڭدار قوشتاسۋعا قولىن سوزىپ،
ساپ – سارى ساۋساقتارىن ۇسىنادى [3, 216-217 ب.].
ولەڭدەگى ءوزىنىڭ وزگەشەلىگىمەن دارالانىپ تۇرعان «كوكجيەك كولبەتۋدە قۇسىن ءالى». تارماعى. ويتكەنى، «كولبەتۋ» – ەرەكشە قولدانىستىڭ ءبىرى. ەگەر قۇستاردى اسپاندا ۇشىپ بارا جاتىر دەسە جاي بايانداۋ، ال «كولبەتۋ» بەينەلەۋ جانە جاي بەينەلەۋ ەمەس، كوز الدىمىزعا قۇستاردىڭ ۇشىپ بارا جاتقاندىعىن ءدال بەرەتىن سۋرەتتى وبرازدىلىق. وسىلاردان ءبىز اقىننىڭ تاپقىرلىعىن باعامدايمىز. ليريكالىق قاھارماننىڭ ويىنشا، ادام ومىردە ءوز ورنى بولاتىندىعىن، ءومىرىن باعالاي ءبىلۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
ۇ. ەسداۋلەتتىڭ «كۇركىرەمە وزەنى» اتتى تۋىندىسى لەرمونتوۆتىڭ «دارى تەرەكا» ولەڭىنە ۇقساس بولۋىمەن لەرمونتوۆتىڭ اسەرى بايقالادى. لەرمونتوۆتىڭ بۇل ولەڭىندە وزەن ءبىر جىگىتتى اعىزسا، ال ۇ.ەسداۋلەتتە جاس بالانى اعىزىپ بارا جاتادى. ادامنىڭ سۋعا باتۋى ومىردە ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. وسى قۇبىلىستى تابيعات كورىنىسىنە بايلانىستى تابيعاتتى رولدەرگە ەنگىزەدى. سول قۇبىلىسقا ليريكالىق قاھارمان كوزىمەن قارالادى. نەگىزىندە بۇل ماعجاندا بار قۇبىلىس. مىسالى: «جازعىتۇرى»، «سەڭ»، «باتقان كۇن مەن اتقان تاڭنىڭ جىرى» جانە ت.ب. ولەڭدەرىندە وسىنداي ءستيلدىڭ ۇلگىسى بايقالادى. «كۇن» - بالانىڭ سۋعا باتىپ بارا جاتقانىنا اياۋشىلىق بىلدىرسە، ال «وزەن» - شاراسىزدىق تانىتادى. مۇندا ليريكالىق بەينەلەر رەتىندە ءبىرىنشى ليريكالىق بەينە – كۇن، ەكىنشىسى – وزەن، ءۇشىنشىسى – بالا، ءتورتىنشىسى – انا، بەسىنشىسى – سىزدانعان تاس، التىنشىسى – تولقىن. وسى ليريكالىق بەينەلەردىڭ ءبارى دەرلىك ليريكالىق قاھارمانعا باعىندىرىلعان. ليريكالىق قاھارمان ولەڭدەگى وزەن جاي وزەن ەمەس، «ساراڭ» كەيپىندە بەينەلەنەدى. ليريكالىق قاھارمان «سۋىن جۇرتتان قىزعانعان وزەن بالانى قالاي قايتارادى» دەيدى. وزەننىڭ جاعاسىندا تۇرعان جاقپار تاس تا وعان ساي سۋرەتتەلەدى. وزەنگە ساي «دۇلەي تولقىننىڭ» ءوزى ءسابيدى الىپ قاشىپ بارا جاتىر. بالانىڭ سۋعا باتىپ بارا جاتقانىنا ليريكالىق قاھارمان مەن كۇن عانا جاناشىرلىقپەن قارايدى. وسى ولەڭنەن ليريكالىق قاھارماننىڭ بولىپ جاتقان پروتسەسكە سىرتتاي باقىلاۋشى تۇرىندە كورىنىپ، «بەيتاراپ» ليريكالىق قاھارمان تۇرعىسىنان زەردەلەنگەنىن ايتقىمىز كەلەدى.
«تۇنگى سازدار» ولەڭىندە ليريكالىق قاھارمان تابيعات ارقىلى ۇندەۋ تاستايدى. ەرەكشە ەپيتەت – «قۇلىن ءۇندى، قۇس ۇيقىلى تاس بۇلاق» ءدال قولدانىس، ەپيتەتتەردى ورىندى قولدانعاندىعىن، بۇلاقتىڭ سيپاتىن تانىتاتىن ناقتى سوزدەردى كورەمىز.
كوك شالعىندى جاتقان كەزدە استىڭا اپ،
قۇلاعىڭا سىبىرلايدى جاس قۇراق.
«ۇيىقتا، ۇيىقتا، ۇيىقتا...» – دەيدى سىڭعىرلاپ
قۇلىن ءۇندى، قۇس ۇيقىلى تاس بۇلاق.
ولەڭنىڭ سوڭعى شۋماعىندا تابيعاتتى جىرلاي كەلە ليريكالىق قاھارمان ادامداردا كەزدەسەتىن جامان قاسيەتكە تابيعات اتىنان ۇكىم ايتىپ، ۇندەۋ تاستايدى. ليريكالىق قاھارماننىڭ كوزىمەن قاراعاندا شالقاقتاپ، تاككاپپار بولىپ جۇرەتىن ادامداردى تابيعاتتىڭ ءوزى جاراتپايدى. پوەزياداعى سيرەك كەزدەسەتىن ءتاسىل دەپ ايتۋعا بولادى.
دالا ساعان سابيىڭدەي ەركەلەر،
اناڭ بوپ تا بەسىگىڭە ەڭكەيەر.
شىرت تۇكىرىپ شالقاقتاما، شىراعىم،
وندا سەنەن تۋعان جەر دە جەركەنەر [3, 95 ب.].
ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن شەگىرتكەنىڭ شىرىلى – دالانىڭ تىنىشتىق بەلگىسى، بەيبىت ءتۇن، كاۋسار بۇلاقتىڭ ءدىرىلى، جىرشى قۇستاردىڭ ادەمى ءانى، ءتىپتى قۇستاردىڭ وسى ءانىن ءوزىن ايدىڭ ءوزى تىڭداۋى، كوك شالعىن، جاس قۇراق، جاي بۇلاق ەمەس، قۇلىن ءۇندى، قۇس ۇيقىلى بۇلاق، وسىنىڭ ءبارى – تىرشىلىك سالتاناتىن كوز الدىمىزعا ەلەستەدى. وسىنداي كەلىستى تابيعات پەن تىرشىلىك سالتاناتىندا ادامداردىڭ شالقاقتاۋى قاراما-قايشى ۇعىمدار. تابيعاتتى ادامدارعا انا، بالا دەگەن تۋىستىق اتاۋلارمەن جاقىنداستىرىپ بارىپ، ليريكالىق قاھارمان ءوزىنىڭ ۇكىمىن ايتادى. بۇل قازاق پوەزياسىندا سيرەك كەزدەسەتىن ءتاسىل. ويتكەنى، ادەمى تابيعاتتىڭ الدىندا ادامداردىڭ شالقاقتاپ ءجۇرۋى ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن قۋىس كەۋدە، بەيشارالىقپەن بىردەي.
«قىركۇيەك قارى» ولەڭىندە قار استىندا قالعان تەرەككە قاراپ وتىرىپ، ليريكالىق قاھارمان ءوزى قار استىندا قالعانداي سەزىنەدى جانە وقىرمانىن سوعان يلاندىرادى. بۇدان پسيحولوگيالىق پاراللەليزمنىڭ ۇلگىسىن كورەمىز. ليريكالىق قاھارمان كوڭىل-كۇيىندە ءبىر كىربىڭ بارى بايقالادى. بىراق ليريكالىق قاھارمان مويىمايدى. ول ءوزىن ۋاقىت دەگەن «تولقىندى دارياعا» تاپسىرادى. قازاقتىڭ «ۋاقىت ەمشى» دەگەن ءسوزىن «تولقىندى دارياعا مەزگىل دەگەن» دەپ باسقاشا ايتادى. وسى ورايدا، ۆ.بەلينسكيدىڭ مىنا پىكىرى ۇلىقبەكتىڭ وسى ولەڭىنە تۇسىندىرمە سياقتى: «اقىن ءوزى تۋرالى، ءوزىنىڭ مەنى تۋرالى ايتقاندا، جالپى ادامزات تۋرالى، ونىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ پاستىگى ارقىلى ءاربىر ادام ءوزىنىڭ كوڭىلسىزدىگىن، اقىن جانى ارقىلى ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن جانە جان دۇنيەسى ارقىلى اقىندى عانا كورىپ قويمايدى، سونداي-اق اعا-باۋىردى دا تانيدى» [9, 201 ب.].
«تاڭعى شىق» تابيعات پەن فيلوسوفيالىق تولعانىس قاتار ورىلگەن ولەڭ. تاڭعى شىق «مولدىرلىك» ۇعىمىمەن بىردەي.
ءمولت-ءمولت ەتكەن مولدىرلىكتى كورگەندە،
جەر بولاسىڭ جاندار ءۇشىن تار كەۋدە.
تاڭعى شىقتىڭ تاعدىرىمەن مولدىرەپ،
ىلايلانباي وتكەن جاندا ارمان نە؟..
كۇرسىنبەشى قايران عۇمىر قىسقا دەپ... [3, 219 ب.].
مولدىرلىك «تاڭعى شىق» بەينەسىندە الىنعان. ليريكالىق قاھارمان ادام ءومىرىنىڭ تاڭعى شىق سەكىلدى ءمولدىر، تازا، مۇلتىكسىز، كەم-كەتىكسىز بولعانىن قالايدى. ۇ.ەسداۋلەت ولەڭدەرىندەگى ەرەكشەلىك – ول تابيعاتتىڭ اسەمدىگى مەن ادامداردا كەزدەسەتىن قۋىس كەۋدەلىك، ناداندىق سياقتى جاعىمسىز مىنەزدەردى ءبىر-بىرىنە كونتراست رەتىندە قولدانىپ وتىرادى. بىزدىڭشە، ۇلىقبەك ولەڭدەرىندە ەكى ءورىم بار دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – تابيعات اسەمدىگى، ەكىنشىسى – ادامنىڭ تەرىس جاقتارى.
اقىندار كوبىنەسە «ۋاقىت» بەينەسىن ءجيى جىرلايتىنى بەلگىلى. «دالا» ولەڭىندە ۋاقىت تۋرالى باسقا قىرىنان جىرلانادى:
دالا دەگەن كەڭىستىك قوي ءور-سايلى،
ۋاقىت مۇندا قوزعالىستان شارشايدى.
كوز بايلانا كيىز ۇيگە كىرىپ ءبىر،
كوز شىرىمىن الدىرۋدى اڭسايدى.
ۋاقىت بىزدەن، استە، مۇرسات سۇراپ پا؟
كىرسىن، قونسىن!..
«ۋاقىت بايعۇس ءسال تىنىعىپ السىن» دەپ،
مالشى الاڭداپ ۇيىقتامايدى بىراق تا [3, 223 ب.].
كەڭ دالادا كيىز ءۇيدىڭ تۇرعانى جاراسىمدى سۋرەت. ۋاقىتتى دالا بەينەسىمەن، كيىز ۇيمەن بايلانىستىرۋ بار. ولەڭدەگى «ۋاقىت مۇندا قوزعالىستان شارشايدى» - تىڭ قولدانىس. ۋاقىت دەگەن كەڭ ۇعىمداعى قۇبىلىستى «دالا» ۇعىمىمەن بايلانىستىرىپ، قازاقتىڭ «كيىز ۇيىنە» سىيعىزىپ جىبەرەدى. دەمەك، ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن ۋاقىت – ادامعا تاۋەلسىز دەگەن ۇعىمدى بىلدىرسە كەرەك.
اقىننىڭ «تابيعات سازى» ەرەكشە ورنەكپەن ورىلگەن ولەڭى.
كوگىلدىر تاۋلار، كوك تاۋلار
كوزىمنىڭ ۇشىن شەكتەگەن،
باۋرايى – باقشا، باق-باۋلار،
ەتەگى قىرات، كوك بەلەڭ.
بۇل شۋماقتاعى «كوزىمنىڭ ۇشىن شەكتەگەن» - سونى قولدانىس. باسقا اقىنداردا كوكجيەك دەگەن ءسوز قولدانىلسا، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتە «كوزىمنىڭ ۇشىن شەكتەگەن» وزگەشە ايتۋ، بەينەلى سۋرەت بار. ليريكالىق قاھارمان ءۇشىن كوكجيەك كوگىلدىر تاۋلارمەن شەكتەلىپ تۇرعاندىقتان «كوزىمنىڭ ۇشىن شەكتەگەن» دەگەن تىڭ قولدانىس تاپقان. ادەتتە، بۇلاق اعىپ جاتىر نەمەسە بۇلاقتىڭ جەلمەن اعىلاتىنى دا بەلگىلى. ەگەر اقىن ءدال وسىنداي بايانداۋمەن شەكتەلسە، وندا ولەڭنىڭ ەشبىر اسەرى بولماس ەدى. ال، ەندى بۇلاقتى «سۇلۋ دۇنيەنىڭ تابانى» دەپ («گۇل ءورىم اشىپ ىرەڭىن، // جايناپ ءبىر قاپتى جاعالاۋ. // بۇلاق تا سۇلۋ دۇنيەنىڭ // تابانىن ءسۇيىپ اعادى-اۋ») مەتافورالىق تىركەسپەن بەرگەندە كوز الدىمىزدا باسقاشا سۋرەت تۋادى. بۇدان اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك قيال بايلىعىن باعامدايمىز.
جۇرەرسىڭ قالاي بۇل جەردە
بىرەۋگە دەگەن وكپەمەن،
بىرەۋگە دەگەن قىزعانىش،
بىرەۋگە دەگەن كەكپەنەن؟!
سۇلۋلىققا دا ساناسى
تازارماس جاندى جەك كورەم 31, 61 ب.].
ۇ. ەسداۋلەتتىڭ اقىندىق كرەدوسى – سۇلۋلىق ەكەندىگىن وسى جانە باسقا ولەڭدەرىنەن كورۋگە بولادى. ليريكالىق قاھارمان مىنداي وي تۇيەدى: «ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى سۇلۋ بولماي، ول سۇلۋلىقتى قابىلداي المايدى». ليريكالىق قاھارمان ادام بويىنداعى تەرىس مىنەزدەردى سۇلۋلىق تازارتۋى كەرەك دەپ تۇسىنەدى.
اقىننىڭ «تاۋ سامالى» ولەڭىندە «اق سامال سوقتى اڭقىلداپ، // // ساباتتار قالدى سالقىنداپ // قانات قاقپاستان قالقىدى // قازباۋىر بۇلتتار قاڭقىلداپ» [3, 224 ب.] – دەپ بەينەلەۋى شەبەر شىققان. «اڭقىتىپ» ءسوزى ارقىلى سامالدىڭ اقىرىن سوققان سامال ەمەس، ادامدى سەرگىتەتىندەي قاتتىراق سوققان سامال ەكەنىن اڭعارامىز. ويتكەنى، قىردىڭ سامالىنا قاراعاندا تاۋدىڭ سامالى ەكپىندىرەك سوعاتىنىن اقىن بىزگە «اڭقىتىپ سويلەدى» دەۋ ارقىلى ۇتىمدى جەتكىزۋىنەن ۇ. ەسداۋلەتتىڭ تاعى دا ۇتقىر قيالىنا ءتانتى بولامىز.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
- مەدەتبەك ت. بابا ءداستۇردىڭ مۇراگەرى كىم. – الماتى: ولكە، 2001. – 248 ب.
- ورازالين ن. 3 تومدىق تاڭدامالى تۋىندىلار. – الماتى: جازۋشى، 2006. – ت.1. – 368 ب.
- ەسداۋلەت ۇ. 2 تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار. – الماتى: جازۋشى، 2006. – ت.1. – 392 ب.
- ورازحانوۆا م.ي. ۇ.ەسداۋلەتوۆتىڭ تابيعات ليريكاسى. ىزدەنىس. – 2002. №2. ب. 38-41.
- ەسداۋلەت ۇ. 2 تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار. – الماتى: جازۋشى، 2006. – ت.2. – 264 ب.
- مىرزا ءالي قادىر. تاڭدامالى. 2 تومدىق شىعارمالار جيناعى. – الماتى: جازۋشى، 2005. – ت.1. – 424 ب.
- قۇنانبايۇلى اباي (يبراھيم). شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى: جازۋشى، 2005. – ت 2. – 336 ب.
- ادەبيەتتانۋ تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى. الماتى: انا ءتىلى، 1996. – 240 ب.
- بەلينسكي ۆ.گ. و رۋسسكيح كلاسسيكاح. – موسكۆا: حۋدوج. ليت.، 1979. – 525 س.
گاۋھار ايتبەك، س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى
Abai.kz
