تومەندە سينگاپۋر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى لي كۋان يۋ قوعامدىق ساياسات مەكتەبىنىڭ (سكۋل وف پابليك پوليسي) دەكانى كيشور ماعبۋدانيدىڭ بۇگىنگى اقش قوعامى مەن باتىس الەمىنە قاتىستى بەرگەن سۇحباتىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى بەرىلىپ وتىر.  ماعبۋباني بۇدان بۇرىن وتىز ءۇش جىل سينگاپۋردىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىندە جۇمىس اتقارعان. سونداي-اق ول «جاڭا ازيا جارتىشارى»، «ازيالىقتار ويلانا ما؟» «بەيكۇنا داۋىردەن سوڭ» ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى.

«اباي-اقپارات»

اقش نەمەسە باتىستىڭ يسلام الەمىنە جاساعان ءار قادامى قىتاي ەلىنە كادىمگى گەوساياسي سىيلىق سەكىلدى. قىتاي ىشىنەن امەريكاعا (اقش ليۆياعا ارالاسقان كەزىندە): «العا باس، جارايسىڭ! يسلام مەملەكەتتەرىن تولىعىراق تانىپ-بىلە ءتۇس! ماعان جول اشىپ بەر!»  دەپ وتىرعانى انىق.

ەگەر ءسىز قالىپتاسقان جاعدايعا تەرەڭىرەك كوز جۇگىرتەتىن، بولاشاقتى جۇيەلى  باعامداي الاتىن امەريكاندىق بولساڭىز، اقش- تى اسكەري، ەكونوميكالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، باسقا دا سالالار بويىنشا باسىپ وزاتىن قاۋقارى بار جالعىز ەل - قىتاي ەكەنىن تۇسىنەسىز.

يسلام الەمى مىنا مەن تۇرعاندا دا ، سەن ءتىرى تۇرعاندا دا امەريكادان اسىپ تۇسە المايدى. سوندىقتان امەريكا ءوز رەسۋرسىنىڭ  90%-ن قىتايدى، قالعان 10%-ن يسلام الەمىن باسقارۋعا جۇمسايدى.

تومەندە سينگاپۋر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى لي كۋان يۋ قوعامدىق ساياسات مەكتەبىنىڭ (سكۋل وف پابليك پوليسي) دەكانى كيشور ماعبۋدانيدىڭ بۇگىنگى اقش قوعامى مەن باتىس الەمىنە قاتىستى بەرگەن سۇحباتىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى بەرىلىپ وتىر.  ماعبۋباني بۇدان بۇرىن وتىز ءۇش جىل سينگاپۋردىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىندە جۇمىس اتقارعان. سونداي-اق ول «جاڭا ازيا جارتىشارى»، «ازيالىقتار ويلانا ما؟» «بەيكۇنا داۋىردەن سوڭ» ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى.

«اباي-اقپارات»

اقش نەمەسە باتىستىڭ يسلام الەمىنە جاساعان ءار قادامى قىتاي ەلىنە كادىمگى گەوساياسي سىيلىق سەكىلدى. قىتاي ىشىنەن امەريكاعا (اقش ليۆياعا ارالاسقان كەزىندە): «العا باس، جارايسىڭ! يسلام مەملەكەتتەرىن تولىعىراق تانىپ-بىلە ءتۇس! ماعان جول اشىپ بەر!»  دەپ وتىرعانى انىق.

ەگەر ءسىز قالىپتاسقان جاعدايعا تەرەڭىرەك كوز جۇگىرتەتىن، بولاشاقتى جۇيەلى  باعامداي الاتىن امەريكاندىق بولساڭىز، اقش- تى اسكەري، ەكونوميكالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، باسقا دا سالالار بويىنشا باسىپ وزاتىن قاۋقارى بار جالعىز ەل - قىتاي ەكەنىن تۇسىنەسىز.

يسلام الەمى مىنا مەن تۇرعاندا دا ، سەن ءتىرى تۇرعاندا دا امەريكادان اسىپ تۇسە المايدى. سوندىقتان امەريكا ءوز رەسۋرسىنىڭ  90%-ن قىتايدى، قالعان 10%-ن يسلام الەمىن باسقارۋعا جۇمسايدى.

ال امەريكا قازىرگى تاڭدا رەسۋرسىنىڭ 90%-ن يسلام الەمىنە: يراك، اۋعانستان، پالەستينا نەمەسە ليۆياعا جۇمساپ وتىر، كەرىسىنشە  قىتايعا 10%-اق پايىز ارناپ وتىر. وسىلاي جالعاسا بەرسە، امەريكا ءوزىنىڭ گەوساياسي السىزدىگىن بۇكىل الەمگە ماسقارا ەتەدى.

اقش قىتايمەن ۇزاق مەرزىمدى ومىرشەڭ سەرىكتەستىك قۇرىپ، قاتىناسقا ءتۇسۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار ول (اقش)  قىتايدا دەموكراتيا ورناتۋ تۋرالى ارمانىنان باس تارتۋى كەرەك.

سىزدەر (امەريكاندىقتار) قىتايعا ىشتەرىڭىزدەن جاماندىق تىلەپ وتىرعان شىعارسىزدار، بالكىم، بىراق، گەوساياسي جوسپارلاۋشى رەتىندە ءار نارسەنى جەتى رەت ءپىشىپ ءبىر رەت كەسۋىڭىز ءتيىس-ءتى.

قىتاي كۇن وتكەن سايىن كۇش الىپ بارا جاتىر. قىتاي كۇشەيگەن ۋاقىتتا سىزدەر سول كۇيىنشە اراب مەملەكەتتەرىنەن كوز الماي، سولاردىڭ ىشكى بىلىعىنا ۋاقىت وتكىزىپ وتىرعاندا، ولاردان (قىتايلىقتاردان)  ۋاقىت جاعىنان ۇتىلىپ جاتىرسىزدار.

مەنىڭ كوپتەگەن ماقالالارىم باتىس ويانۋى كەرەك دەگەن ويمەن ايتىلعان. مەن باتىسقا دا، امەريكاندىقتارعا دا قارسى ەمەسپىن، الايدا كوپشىلىك ىشىندە مەن تۋرالى سونداي پىكىر قالىپتاسقان. تەك ءسىز ۇستانىپ وتىرعان ساياسات وزدەرىڭىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىقتارىڭىزعا  قارسى ارەكەت ەتىپ جاتىر. باتىس نە شەشسە، باسقا الەم دە سوعان باعىناتىن زامان بولدى. ول 200 جىلعا سوزىلعان داۋرەن ەدى. ءوتتى، كەتتى، ءبىتتى.

قازىر باتىس الەمى قالعان الەم ونىڭ زاڭىمەن ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىنىن، پراگماتيكالىق، مەيىلىنشە جاڭاشا ويلايتىن ەلدەردىڭ قاتارى ارتىپ كەلە جاتقانىن  تۇسىنۋى كەرەك. ازيا ەلدەرىنىڭ اقش نەمەسە باسقا دا باتىس ەلدەرىنەن ۇلكەن ارتىقشىلىعى ولار - پراگماتيك جانە ۋاقىتقا يكەمدى. ال امەريكا قانداي؟ امەريكا - يدەولوگيكالىق جانە  دوگماتيكالىق مەملەكەت. امەريكانىڭ ازيا ەلدەرىنەن  ۇيرەنەرى كوپ.

وكىنىشكە وراي، امەريكالىق زيالى قوعام اراسىندا مىناداي بايلام باسىم: «الەمدە بىزدەن اسقان ۇلى مەملەكەت بار ما؟»، «ءبىز كەرەمەت ەمەسپىز بە؟»

ءيا، ولار باتىستىڭ كۇشى امەريكالىق كۇشپەن قوسا العاندا السىرەپ بارا جاتقانىن سەزبەي كەلەدى.

اقش-تىڭ قىرعي قاباق سوعىستاعى جەڭىسىنەن كەيىن وڭتۇستىك شىعىس ازيانىڭ ەسىگى اشىلدى. «ءبىز ەشقانداي الەمدى قاجەت ەتپەيمىز، ۇمىتامىز سەندەردى»  دەپ امەريكا سول كەزدە كەۋدەسىن كەرىپ شىعا كەلدى.

قىتاي اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ،  ۇستامدى قالپىنان اۋماي، ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا العا باسىپ كەلەدى. مەن قىتايدىڭ ءىس-قيمىلىنا ءدان ريزامىن. قىتايدىڭ باسقا الەمگە قاتىستى استىرتىن، جۇيەلى تۇردە جۇرگىزەتىن،  الدىن الا ماقساتتى ساياساتىنا تاڭ قالۋعا بولادى. ال امەريكانىڭ ساياساتى وزىمشىلدىكتەن اسپايدى.

ەگەر ءسىز الەم ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسى قانداي دەڭگەيدە دامىعانىن بىلگىڭىز كەلسە، ەۋروپاعا نەمەسە امەريكاعا بارماي-اق قويىڭىز. ەڭ دۇرىسى ازياعا بارىڭىز. راسىندا، الەمدە ەڭ ۇتىمدى باسقارۋ جۇيەسى سينگاپۋر دەپ ۇيالماۋ ايتا الامىن. ءتىپتى قىتايدى الىپ قاراڭىز.

ايتقان پىكىرىمە دالەل كەلتىرە كەتەيىن. نيۋ يوركتە ون جىلدان استام ۋاقىت تۇرىپ كەلە جاتقان بىرەۋدەن كۇنىنە مىڭداعان كولىكتى وتكىزەتىن تاپان زي كوپىرى ەندى ون جىلعا عانا شىدايتىنىن ەستىدىم. بۇل جاعاڭدى ۇستاتاتىن جاي ەمەس پە؟ وسى ارادا سىزدەر ءبىر وزەنگە ءبىر كوپىر سالا الماي وتىرعاندا، قىتاي الەمدەگى ەڭ جۇيرىك پويىزىن قۇراستىرىپ، مىقتى اەروپورتتار سالىپ تاستادى.

مەنىڭ بىرنەشە رەت شانحاي اۋەجايىنان نيۋ يورككە (JFK اۋەجايى) ۇشقانىم بار. سەنەسىزدەر مە، مەن ءار ساپارىمدا  ءبىرىنشى الەمنەن ءۇشىنشى الەمنىڭ ءبىر ەلىنە ۇشىپ بارعانداي سەزىمدە بولامىن. ال  امەريكاندىقتار قانشالىقتى ارتتا قالعاندارىن بىلمەيدى. ەلدى باسقارۋدى باسقا مەملەكەتتەردەن ۇيرەنۋ كەرەك دەگەن يدەيا امەريكاندىقتاردىڭ ويلارىنا دا كەلمەيدى. قىتاي بولسا ۇيرەنۋگە اركەز دايىن. قىتاي ءوز ۋاقىتىن الەم ەلدەرىنەن تاجىريبە جيناقتاۋعا وتكىزەدى، ال امەريكا كەرىسىنشە ءىس- ارەكەتكە بارىپ وتىر.

سونىمەن، مەن امەريكاعا ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن ەسكەرتكىم كەلەدى. ۋاقىت ەندى سىزگە پايدا اكەلمەيدى. ايتكەنمەندە، ازىرگە  الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا امەريكانىڭ بەدەلى بارشىلىق. وسى قوردى امەريكانىڭ ۇزاق مەرزىمدى ساياساتىنا دۇرىس پايدالانۋعا تىرىسۋ كەرەك. ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ الماڭىزدار.

دەرەككوزى - «سي-ەن-ەن»

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان - ەلميرا اسقارقىزى