نە ءمان بار؟  جەلتوقسان ايى كەلسە، قازاق رۋحتانىپ، قىستىڭ سۋىعىمەن بىرگە ەلىرىپ شىعا كەلەدى. جەلتوقساندا حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ مەملەكەتىن قايتا قۇرعان الاشوردا دا قۇرىلعان. قازاق جاستارىنىڭ «اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان» كۇنى دە جەلتوقساندا. 1 جەلتوقساندا ەلدىڭ جالپىحالىقتىق سايلاۋىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاندى. كىم بولسا دا سول كۇنى نە سول ايدا سايلانۋى مۇمكىن ەدى. ءتىپتى، ەلدىڭ باستى شەشىمى – تاۋەلسىزدىك تە جەلتوقساننىڭ قاق ورتاسىندا قابىلداندى. بۇل ايدا قاندى وقيعالار دا بولىپ تۇرادى...

نەگە؟.. ازىرگە ماتەريالدىق سانامىز تىلسىممەن ادىپتەلگەن مەتافيزيكا زاڭدىلىقتارىنا ونشا بوي ۇرماسا دا، سوڭعى كەزدەرى ادامزات بولىپ تىلسىمدى اسپاننان، عارىش زاڭدىلىقتارىنان ىزدەي باستادى. ال ءبىز بەن ءسىزدىڭ اتا-بابامىز ونى ىزدەمەي-اق، سونىمەن ءومىر سۇرگەن ەدى. وسىعان ازدى-كوپتى توقتالايىق.

كوشەرمەن ءارى اتتى بابامىز تاڭىرلىك تانىم جۇيەسىنە سايكەس ءتورت دۇلەي: سۋ، وت، توپىراق پەن اۋانىڭ تىلسىمدارىنا مويىن سۇنىپ، ءوز قارەكەتتەرىن جاساعان. جاساعانى بىلاي تۇرسىن، وزدەرىنشە تىڭعىلىقتى قاعيداسى بولعان. ايتالىق، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى الگى  ءتورت دۇلەيگە باعىندىرىلعان: كوكتەم – سۋعا، جاز – وتقا، كۇز – توپىراققا، ال قىس – اۋاعا. مىنە وسىدان بارىپ قىستىڭ باسقى ايى «جەلتوقسان» اتالادى. جەل – اۋانىڭ كوشكىنى. ويتكەنى، توقسان كۇن قىستى اۋا دۇلەي جەل بولىپ تا، قار بولىپ تا بيلەيدى. توقساننىڭ قاق ورتاسىندا ءومىر قاڭتارىلادى: «نە ءولىم، نە ءومىر» جوق دەگەندەي تۇجىرىم.

بىراق ءبىز بۇل ايدا جاڭا جىلدى تويلاپ ەسىرەمىز بۇگىندە. سوڭعى ايدا ۇلى دالانى اق بوران باسادى، بۇل دا اۋانىڭ قىسقى سيپاتى. سودان بارىپ ول اي «اقپان» اتالعان.

بۇنىمەن قويمايدى، الاش دەگەن ارعى بابامىز جەلتوقسان ايىن سوعىمنان باستايدى. بىراق بۇل بۇگىندە قۇلقىننىڭ قامىنا اينالىپ، قىسقا ەت قامداۋ ناۋقانىنا اينالىپ كەتكەن. ال ەجەلگى نۇسقاسى – ۇلى ءومىردىڭ كوزى بولىپ تابىلاتىن جارىقتىڭ قاينارى – كۇننىڭ قۇرمەتىنە قۇرباندىق شالۋ ەدى. بۇل كۇنگە باس يۋ نە ونى قۇداي تۇتۋ ەمەس، عارىش زاڭدارىنا امالسىز باعىنۋ بولاتىن.  كۇنگە عانا ەمەس جالپى ۇلى جارىققا جول اشۋ بولاتىن. «بەرەگەن قولىم - الاعان» ءپرينتسيپى پەندەلىك ومىردەن تىس عالامعا دا ءتان. ال ونىڭ استارىندا ۇلى جاراتۋشى نۇر-ساۋلە تۇراتىن. ونى سول كەزدە ءتاڭىر دەسە، بۇگىندە اللا دەيمىز. ءتىپتى، كەدەي-كەپشىككە دەيىن بىرىگىپ ءبىر ءىرى مالدى سويىپ، ونى 12 جىلىككە بولەتىن دە جەرەبەمەن  تاڭداپ الاتىن. بۇل دا تاڭىرلىك جورالعى ەدى. 12 جىلىگىڭىز اسپانداعى 12 شوقجۇلدىزىنان تۇراتىن كۇن جۇيەسىنە تىكەلەي ىقپالى بار عالامدىق كەڭىستىكتىڭ اماندىعىن ويلاۋ بولار.

بۇل قايدان شىقتى؟ استرونوميا عىلىمى جوققا شىعارا المايتىن كۇن مەن ءتۇننىڭ تەكەتىرەسى بار. ول جىلدىڭ 4 مەزگىلىنە ساي، ەكى رەت تەڭەسەدى، ەكى رەت نە كۇن نە ءتۇن توقىرايدى، كۇن مەن ءتۇن تايتالاسادى. بۇل جاعداي جاي عانا مەحانيكالىق نارسە ەمەس، جەردەگى تىرشىلىككە تىكەلەي بيو-تەو قۋاتىمەن اسەر ەتەتىن قۇبىلىس ەدى. مىنە وسىنىڭ شەشىمىن الاش بالاسى عانا ەمەس ادامزات الگىندەي تاپسا كەرەك.  ويتكەنى، كۇننىڭ قىسقى توقىراۋى سايكەس كەلەتىن 22 جەلتوقساننان باستالاتىن ءبىر اپتا كوپتەگەن حالىقتاردا تويلانادى، اتاپ وتىلەدى. ال قازاق مۇنى «سوعىم» اتالاتىن قۇرباندىقپەن اتاپ كەتتى. بەرتىن كەلە انتيتاڭىرلىك يدەولوگيا ونى بىرتە-بىرتە تىقسىردى.

ءومىردى بۇكىل سۋبستانتسيانىڭ ءبىر بىرىمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە قاراستىراتىن ەجەلگى تاڭىرلىك رۋحاني-تانىمدىق جۇيەدە (ول - تولىققاندى رۋحاني-استرونوميالىق-كوسموگونيالىق جۇيە بولاتىن) بارلىق جاقسىلىق پەن جاماندىق نىسانداردىڭ ءوزارا قاتىناسىنان ەكەنىن جاقسى اڭعارىپ، سونى رەتتەيتىن بۇگىنگىدەي بۇزىلعىش زاڭدار ەمەس، قاتىناس ەرەجەلەرىن سىڭىرگەن ەكەن. ءتاڭىر – تاڭ اتىرۋشى، جارىق بەرۋشى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، جارىق پەن تۇنەكتى تەڭگەرۋشى (بالانسيرۋشي) قۇدىرەت. بۇل - اللاتاعالانىڭ ءبىر سيپاتى.  سول تانىم بويىنشا كۇن جىلىنا ءبىر رەت ءولىپ-تىرىلەدى. بۇل دا جارىق پەن تۇنەكتى تەڭگەرۋدەن شىعاتىن زاڭدىلىق قانا ەمەس، جارىقتىڭ ماڭگىلىك سيپاتى. ءولىپ تىرىلمەي ماڭگىلىكتىڭ جوقتىعىن ەسكەرگەن قاعيدا ەدى. ول «ءولىم» جىل سايىن 21-22 جەلتوقساندا بولادى دا، ءۇش تاۋلىك بويى نۇر-ساۋلە قايتا تۋادى. بۇل كۇن كازىرگى كۇنتىزبەدە 25 جەلتوقسانعا كەلەدى. بۇنى تۇركىتەكتىلەر نارتۋعان/نارتۋكان اتايدى. شۇباش، تاتار-باشقۇرتتاردا ساقتالعان. الايدا، تاتارلار ناۋرىز بەن نارتۋعاندى شاتاستىراتىنى جانە بار. بۇل كۇن ايتۋلى مەرەكە رەتىندە تالاي جۇرتتا ساقتالىپ، ءارتۇرلى ءپىشىن مەن سيپاتتا اتالىپ وتىلەدى: قونعاردا/ۆەنگەر – «كاراچۋن»/قاراتۇن; پولياكتا «قىزىلجۇمىرتقا كۇنى»، شۇباشتا – نارتۋكان ت.س.س. ال قازاق بۇنى ايتۋلى مەرەكە رەتىندە ەمەس، سونىڭ جۇرناعى بولعان قۇرباندىقتى «سوعىم باسى» رەتىندە ەرتەرەك اتاي باستايدى.

قازاقتا بۇگىندە ەرەكشە جارىقتى «نۇر» دەيدى، بىراق بۇل ەجەلگى «كۇن» ۇعىمى بولاتىن دا ونى «نار» اتاعان. ماڭعول جۇرتى ءالى سولاي اتايدى. ال ايدى «سار» اتاعان. بۇل اتاۋلار تاڭىرلىك تانىمنىڭ جۇرناعى بولا تۇرا تامىرىن سوناۋ بابىل زامانىنان بۇرىنعى داۋىرلەرگە اپارادى. بابىلدا تالاي جۇرت باس قوسقان داۋىردە ەبىرەيلەر «سار» - اي ۇعىمىن قادىر تۇتىپ ءسىڭىرىپ العاندىقتان، ولاردا  «سارا» ەسىمى ساقتالعان. بۇل ەسىمدى قازاق تا جاتىرقامايدى. ايگىلى جىراۋ-اقىن (يمپروۆيزاتور ءبيبىنىڭ ەسىمى سولاي). بۇگىنگى ايگۇل ەسىمىنىڭ ەجەلگى نۇسقاسى-تىن. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتۋ ەمەس، ماسەلەنى تاقىرىپپەن كومكەرۋ دەپ ۇعىڭىز.

ايتىپ- ايتپاي نە كەرەك. بۇگىن 25 جەلتوقسان – نارتۋعان كۇنى. بۇنى باتىس ەلدەرى روجدەستۆو دەيدى دە ونى يسا پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن كۇنمەن شەندەستىرەدى. الايدا، بۇل جەردە ساياسات ارالاسقان يدەولوگيا بار. ەۋروپانى جايلاپ كەتكەن قالىڭ تۇركىلەر وسىدان 2000 جىل بۇرىن ريم يمپەرياسىنا قاتەر توندىرە بەرگەندىكتەن ولاردى يدەولوگيالىق اۋىزدىقپەن باسقارۋ ويلاستىرىلىپ، اقىرى تاڭىرلىك تانىمنان حريستيان ءدىنى قالىپتاستىرىلدى.  مىنە سول كەزدە كوك پەن جەردىڭ اراسىن جالعاعان ميفتىك كوكشىرشا «ءيول/يول» (جول دەگەن ماعىناسى بولاتىن) بولىپ روجەستۆونىڭ باستى اتريبۋتىنا، ال نارتۋعان پايعامبار كۇنىنە اينالىپ شىعا كەلدى. بىراق ول كەزدە جالپى روجدەستۆو اتالعاندىقتان تۇركىلەر بۇنى جاتىرقاعان جوق. ونىڭ ۇستىنە يسانىڭ پايعامبارلىعى ەشكىمگە دە كۇمانسىز. ءتىپتى، ونى ناردان تۋعان نارتۋعان اتاعان بولۋى دا مۇكىن. بۇل ەسىم بۇگىندە قازاقتا نۇرتۋعان بولىپ كەتتى. تارحقا بارلاۋ قىزىق بولعانمەن ابىروي بەرە بەرەتىن ءىس ەمەس. وسى جەردەن اڭگىمەنى ءتامامداپ، تاريحي شىنايى ءبىر جايتپەن بىتىرەيىك.

ول ەسكىشە 13 جەلتوقسان،  بۇگىنگى كۇنتىزبەمەن وسىدان 101 جىل بۇرىن 25 جەلتوقساندا قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى جايت. بۇل كۇن شىن مانىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ حح عاسىرداعى قايتا قالپىنا كەلگەن ءساتى ەدى. بىراق ءبىز بۇنى ءالى كۇنگە تۇشىنا، مويىنداي الماي ءارى-ءسارى كۇيدەمىز. بۇگىنگى قازاقستان وسى الاشوردا جاساعان العىشارتپەن ورنىققان مەملەكەت ەدى.

الاش كۇنى اتالۋعا لايىق كۇن!

سەرىك ەرعالي

Abai.kz