وسىدان ون جىل بۇرىن شىنجاڭعا بارعان ءبىر ساپارىمدا، سول جاقتا تۇراتىن قالامداس دوسىم:

– ۇيعىردىڭ ءبىر جازۋشىسى «ءۇي كوگەرشىنى مەن ءتۇز كوگەرشىنى» اتتى مىسال اڭگىمەسى ءۇشىن سوتتالىپ كەتىپتى! – دەگەندى ايتتى.

مەن قايىرا سۇراق قويىپ:

– سوندا قالاي، شىعارماسىندا نە جازعان ەدى؟ – دەدىم.

دوسىمنىڭ ايتۋى بويىنشا اتالعان شىعارمادا ۇيدە باعىلعان كوگەرشىن تەرەزەنىڭ ىشكى جاقتاۋىندا وتىرسا، سىرتتان ۇشىپ كەلگەن كوگەرشىن تەرەزەنىڭ سىرتقى جاقتاۋىنا كەلىپ قونادى. سودان ەكەۋى سىرلاسادى. ءۇي كوگەرشىنى ءوزىنىڭ ادامداردىڭ ماپەلەۋىندە قام-قايعىسىز ءومىر كەشىپ جاتقانىن ايتادى. ال ءتۇز كوگەرشىنى بولسا: «باسىندا ەركىندىگىڭ، بوستاندىعىڭ بولماسا سەنىڭ راحات تۇرمىستا وتىرعانىڭنان نە پايدا!؟» دەيدى. كەڭەس، تالاس-تارتىس وسىلاي ءوربيدى دە، ەڭ سوڭىندا ءتۇز كوگەرشىنى ەركىن كوگىنە سامعاي ۇشىپ كەتە بارادى. ءۇي كوگەرشىنى بىرگە ۇشايىن دەسە ۇشا الماي، امالسىزدان قۇسالىقپەن قالا بەرەدى. مىسال اڭگىمەنىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىلاي ەكەن. ءسويتىپ مىسالدى جازعان ۇيعىر جازۋشىسى وسى جازباسى ءۇشىن سوتقا تارتىلىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپتى.

ۇيعىر جازۋشىسىنىڭ ءدال قاي جىلى جازاعا تارتىلعانى ەسىمدە جوق. سودان بەرى دە جەر بەتىندە ءبىراز جىل اۋنادى.

ءوز باسىم 1997 جىلى شىنجاڭنان اتاجۇرت – قازاقستانعا كوشەردە جاقىن-جاناشىر دوس-جاراندارىمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ: «شىنىمدى ايتسام ەندى ەلۋ ىلدان سوڭ مۇنداعى قازاقتىڭ كۇيى نە بولادى، كوزىم جەتپەيدى. ءبىر بىلەتىنىم قىتاي ۇلتى ءوز مەملەكەتىنىڭ وكتەمدىگىن كورسەتىپ، ءتىلىڭدى، ءدىنىڭدى، ءدىلىڭدى قۇرتادى. تابيعي جانە زورلىقتى اسسيميلياتسيا ارقىلى شاعىن ۇلتتاردى قۇلدىققا ۇستايدى. سول ءۇشىن دە ەسىڭ بار دا ەلىڭدى تاپ دەگەن» – دەۋشى ەدىم.

مەن قاتە شامالاپپىن، ەلۋ جىل ەمەس، اراعا جيىرما جىل سالىپ، مەنىڭ قورقىنىشىم شىندىققا اينالدى.

اتاجۇرتقا ءبىر جولا قونىس اۋدارعان قازاقتاردى ايتپاعان كۇندە، ەكى ەلگە جالتاقتاپ، ارلى-بەرى سارپالداڭدا جۇرگەن قانداستاردىڭ اياعىنا قىتاي جاعى تۇساۋ سالدى. ءدىندى تۇماشالادى، ءتىلدى كۇرمەدى، دىلگە بۇعاۋ سالدى. ءتىپتى ءبىر ءبولىم وتباسىلار شەكارانىڭ ەكى جاعىندا جارىلىپ قالىپ، قان جىلاپ وتىر. ءسويتىپ كەزىندە كەڭەستىكتەردىڭ ورىسشىل ءدۇبارا، ماڭگۇرت قازاقتاردى قولدان جاساپ شىعارعانى سياقتى، قىتايدا «قىتايشىلداردى دايىنداۋدىڭ»، «قىتايدى مادەنيەت كوكەسى ساناۋدىڭ»، «باس كوتەرە المايتىن قۇل جاساۋدىڭ» مەكتەبى قالىپتاستى.

قاي داۋىردە بولماسىن، جاۋلار ەل باستاۋشىلاردى، ونىڭ باتىرلارىن، رۋحاني كوسەمدەرىن الدىمەن جويۋعا تىرىسادى. سول ءۇشىن دە قازاق ۇلتى جونىنەن العاندا ورىس پەن قىتاي ەڭ اۋەلى ءبىزدىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارىمىزدىڭ كوزىن قۇرتىپ كەلدى. بايتەرەكتى ءبىر قۇلاتسا، تامىرىن ەكى شاۋىپ، تۇبەگەيلى جوعالتۋدان ايانعان جوق. اللا قۋات بەرگەندە قازاق ولمەي كەلەدى.

بۇگىنگى شىنجاڭداعى جاعداي جونىنەن العاندا، قىتاي ۇلتى شاعىن ۇلتتاردىڭ باس كوتەرەدى-اۋ دەگەنەدەرىنىڭ ءبارىن قۇرتۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. ۇلتتىڭ يدەيالىق ويانۋىن تەجدەۋدىڭ ءبىر جولى – ولاردىڭ يدەولوگتارىن قۇرتۋ دەپ ەسەپتەيدى. كەڭەس وداعىندا قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاۋعا ءتۇبىرلى ىقپال ەتكەن ادەبيەت، مادەنەت، ونەر بولسا، قىتاي جاعى ءدال وسى جاقتارىنان زورلىقشىل وكتەمدىك شەڭبەرىن قىسا ءتۇستى. ۇلتتىڭ يدەيالىق بىرلىگىنىڭ ۇيتقىسى بولعان ءدىن مەن ءتىل قۇرتىلسا، ادەبيەت تە، مادەنيەتتە، ونەر دە ۇلتتىق قۇندىلىعىنان ايرىلىپ، وزگەنىڭ قۇلدىعىنا، وتارلاۋىنا بەيىمدەلەدى.

شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ادەبيەتىندە بۇدان بۇرىن قازاقستاندىق ادەبيەت ۇلگىلەرىن وقۋلىق ەتكەن جاقسى ءداستۇر قالىپتاسىپ ەدى. سول ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ ورتاق ويعا ويىسۋىنا، رۋحاني بىرلىك قالىپتاستىرۋىنا التىن كوپىر سالىنا باستاپ ەدى. الايدا وسى بايلانىستار مەن كوتەرگەن تاقىرىپتار جاعىنان العاندا قىتاي ۇلتىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەرلىك ەشقانداي كۇدىك-كۇمان نەمەسە سوعان سەبەپكەر بولارلىق ءىس-شارا كورىلمەپ ەدى. سوعان قاراماستان ەندى، مىنە، قىتاي مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتشىل جانە اسىرە ۇلشتىل توپتارىنىڭ اتقا مىنۋىمەن ۇلتتىڭ سول قۇندىلىقتارىنا بالتا شابىلىپ وتىر. سوڭعى كەزدەرى شىنجاڭ جاعىنان كەلگەن جاعىمسىز حابارلارعا قاراعاندا قىتاي زورەكەرلەرى قازاق ۇلتىنىڭ مەكتەپتەرىن حان تىلىنە بەيىمدەپ بولعاسىن، ءدىن باستاۋشىلارىنىڭ كوزىن قۇرتىپ، ەندىگى نايزانىڭ ۇشىن ادەبيەت پەن مادەنيەت شەبىنە كەزەگەن ەكەن.

مۇنىڭ ءبارى دە وزگە يمپەريالار، وزگە وتارلاۋشى ەلدەر، زورلىقشى وكتەم ۇلتتار الدە قايدا پراكتيكادان وتكىزگەن –  قۇلدانۋدىڭ «ءداستۇرلى جولى».

ەجەلدىڭ ەجەلىنەن ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز – تۇركى دۇنيەسىنىڭ، مۇسىلمان الەمىنىڭ، قازاق جۇرتىنىڭ قۇندىلىقتارىن جەر بەتىنەن قۇرتىپ، جويىپ جىبەرۋگە جان-تانىمەن كىرىسىپ كەلەدى. قىتايداعى بۇگىنگى جاعداي دا سونىڭ ءبىر مىسالى. سوندىقتان دا، ءبىز مۇسىلمان رەتىندە، تۇركى رەتىندە، قازاق رەتىندە ءوزىمىزدىڭ ولمەس جولىمىزدى ىزدەپ، تىنباي كۇرەسۋمەن كەلەمىز. وشكەنىمىزدى جاندىردىق، ولگەنىمىزدى تىرىلتتىك. كەشەلى-بۇگىنگى جازۋلارىمىزدى قويىپ، تاس بەتىندەگى جۇمباقتاردىڭ شەشۋىن تاۋىپ، اتا-بابا رۋحىن سويلەتتىك. بۇلار ءبىزدى ەشكىمنىڭ ولتىرە المايتىنىن، قۇرتا المايتىنىن تاريح الدىندا تاعى ءبىر مارتە دالەلدەپ ەدى.

عاسىرلار بويى قالعىعان ءساتىمىزدى اڭدىعان دۇشپاندار دا جاۋلىعىن توقتاتقان جوق. تاريح ءساتىنىڭ وڭتايلى تۇستارىنان ۇپاي العان ولاردىڭ سونداي ءبىر سوقتىقپالى، سوقپالى، قۇيىندى داۋىرلەردە تالاي جادىگەرلەرىمىزدىڭ كوزىن قۇرتىپ جىبەرگەنىن دە جوققا شىعارمايمىز.

ولاي بولسا، ءبىز بۇدان بۇرىن قولعا الىنعان شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ باي مۇراسىن اتاجۇرتتا جارىق كورگىزۋ ءىسىن، ودان الدە قايدا دامىعان تۇردە، بار نيەتىمىزبەن اسا شۇعىل تۇردە ءتىپتى دە تەرەڭدەتۋىمىز كەرەك. جانە دە ولارمەن ارامىزداعى بولعان رۋحاني بايلانىستىڭ ءۇزىلىپ قالماۋى ءۇشىن ءار ءتۇرلى ءادىس-امالدار قاراستىرعانىمىز ءجون. ايتالىق، مەملەكەت تۇرعىسىنان قىتاي ەلىمەن سپورت، ادەبيەت، مادەنيەت، ونەر الماسۋلار نەگىزىندەگى ءىس-شارالاردى قولعا العان ءجون. قحر مەملەكەتىنىڭ زاڭدارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وندا تۇراتىن قانداستاردىڭ وسى ەلگە كەلىپ-كەتۋى مەن قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ سول ەلدە بولۋىن ىسكە اسىرۋعا ابدەن بولادى. ءسويتىپ ولاردىڭ ۇرەيىنە ءۇمىت سىيلاپ، ۇمىتىنە ۇكى قاداۋدىڭ جولدارى دا تابىلار ەدى.

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا كەلتىرىلگەن ۇيعىر جازۋشىسىنىڭ باسىندا بولعان ءجاي – بۇگىنگى ادامزات وركەنيەتى دامىعان تۇستاعى ادام قۇقىعىنىڭ، ءسوز بوستاندىعىنىڭ بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا قىتاي ەلىندە ءدال سونداي بولىپ جاتقان وقيعالار توڭىرەگىندە، زارداپ شەگۋشىنىڭ مەيلى قاي ۇلت وكىلى بولۋىنا قاراماستان، ونىڭ ءىسىن اقتاۋ حاقىندا حالىقارالىق سوتقا ارىز بەرۋ كەرەك. حالىقارالىق كىسىلىك قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنا جەتىكىزىپ اراشا سۇراۋ ءتيىس. الەمدىك باق وكىلدەرى دە اتالعان سۇمدىقتاردى اشكەرەلەۋى قاجەت.

جەر بەتىندە «قىزىل كىتاپقا» كىرگەن ءبىر تورعاي نەمەسە تىشقان جوعالۋعا اينالسا، بۇكىل جەر شارى دابىل قاعىپ شۋلايدى. ونىڭ تۇقىمىن امان الىپ قالايىق دەپ ادامزاتقا جار سالادى. شىنجاڭداعى باس ەركىندىگىنەن، ادامي قۇقىقتارىنان ايرىلعان شاعىن ۇلتتاردىڭ مۇددەسى اياق استى ەتىلسە، ۇلتتىق بوگەنايلارى قۇرتىلسا وندا وزگەلەر ءۇنسىز قالۋى كەرەك پە؟!

«شەتكى ءۇي كوشسە، ورتاڭعى ءۇي شەت بولادى» دەگەندەي، تيبەت، ۇيعىر، موڭعول ۇلتتارىنىڭ ۇلت بوستاندىعى مۇمكىندىگىن جوققا شىعارىپ ۇلگەرگەن قىتاي زورەكەر كۇشتەرى ەندى قازاققا اۋىز سالدى. «تىرناق استىنان كىر ىزدەپ»، ونداعى قازاق ادەبەتى ۇلگىلەرىن اقتارا باستادى. «جاڭبىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى»، «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن الادى» دەمەكشى، قىتاي كۇشتەرىنىڭ قولشوقپارىنا، «ادال مۇريتىنە» اينالعان قانداستارىمىزدىڭ ءوزى ءبىرىن-ءبىرى جاسىرىن جولدارمەن كورسەتىپ بەرىپ، سىي-سياپاتىن الاتىن بولعان.

ءدال قازىرگى جاعدايدا قىتايدا جارىق كورگەن لاتىن جانە ا.بايتۇرسىن ەملەسىندەگى ۇلتتىڭ رۋحىن وياتادى-اۋ دەگەن كىتاپتار دەرلىككە جۋىق تاركىلەنۋ ۇستىندە. الدى ورتەلىپ تە ۇلگەردى.

وسىنداي وقيعالاردىڭ وي تۇرتكى بولۋىمەن قازاق مەملەكەتى «شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كىتاپحاناسىن» اشۋدى قولعا السا ءتىپتى دە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ولاي بولعاندا سول ەلدەن وسىندا جەتكەن، جەكەلەردىڭ قولىنداعى ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ كوزى بارلارىن جيناپ الۋدىڭ دا مۇمكىندىگى تۋارى انىق. قىتايداعى قازاقتارداعى باي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن اقىت، اسەت، جۇسىپبەك، زيات، ت.ب. تۇلعالاردان قالعان ىزدەر مەن مۇرالاردىڭ اتاجۇرتقا جەتپەگەنى، جارىق كورمەگەنى دە كوپ.

قورىتا كەلگەندە، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى مەن ادەبيەتشىلەرىنە تونگەن قاتەر – قازاق ادەبەتى سىندى التىن بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعىن سىندىرعانمەن بىردەي. ولاي بولسا جانىندا قازاق قانى، قازاق نامىسى بار ازاماتتار الىستاعى اعايىننىڭ رۋحاني الەمىنە جاسالعان شابۋىلعا قورعان بولۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرعانى ءجون!

«ءۇي كوگەرشىنى مەن ءتۇز كوگەرشىنى»-ءنىڭ تاعدىرى – عاسىر تراگەدياسى.

ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى

Abai.kz