بيىل قازاقستان مەن بىرقاتار ورتالىق ازيا ەلدەرى جەرگىلىكتى تىلدەر تۋرالى زاڭدارىنىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتەدى. ءدال وسىدان 20 جىل بۇرىن، 1989 جىلى قازاقستان، وزبەكستان مەن قىرعىزستان وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تىلدەرىن مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە جەتكىزسە دە، كەڭەس وداعى ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىمەن ورىس تىلىنە «كسرو حالىقتارىنىڭ ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن ستاتۋستى بەكىتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ، وزگە دە تمد جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى سياقتى وزبەكستان 1995 جىلى تيەسىلى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلىنىڭ» مارتەبەسىن الىپ تاستادى.
وزبەك-قىرعىزدا – مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ،قازاقتا – ءتىل تۋرالى زاڭ...
1989 جىل. كەڭەس وداعى. تو¬تا¬لي¬تارلىق رەجيمنىڭ ءالى دە بۇل¬قا¬نىپ، ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان حا¬لىق¬تاردى ۇرەي مەن قورقىنىشقا دۋ¬شار ەتكەن كەزەڭ. سول كەزدىڭ ءوزىن¬دە وزبەكستان مەن قىرعىزستان جەر¬گىلىكتى تىلدەرگە باسىمدىق بەرىپ، «مەم¬لەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ¬دا¬رىن قابىلدادى. وزبەكستاننىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭى 1989 جىلدىڭ 21 قازانىندا قابىل¬دان¬سا، قىرعىزستاننىڭ «قىرعىز سسر-ىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلى تۋ¬را¬لى» زاڭى سول جىلدىڭ 23 قىر¬كۇ¬يەگىندە بەكىتىلدى. ارينە، قازاقتار قىر¬ع¬ىز بەن وزبەكتەن از عانا ەرتە «ءتىل¬دەر تۋرالى زاڭىن» قابىل¬دا¬عانى راس. قىزىعى سول، «قازاق سسر-ءنىڭ تىلدەر تۋرالى» زاڭى 1989 جىل¬دىڭ 22 قىركۇيەگىندە بەكىتىلسە دە، ءىس جۇزىندە ءوز كۇشىنە 1990 جىل¬دىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ ەندى. سو¬را¬قىسى سول، ءبىز تاۋەلسىزدىك ال¬عان¬نان بەرى 20 جىل بويى «مەم¬لە¬كەت¬تىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدايمىز دەپ ناتيجەسىز ماسەلەنى سوزبالاپ كو¬تەرىپ كەلسەك، ءبىزدىڭ قوس كور¬شى¬مىز «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ¬دا¬رىن كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا قا¬بىلداپ كەتكەن. ياعني، ولاردا ءبىز¬دەن گورى ءبىر پروبلەما كەم. ءبىز ءتىل دەپ باسىمىزدى قاتىرىپ جات¬قاندا، باۋىرلاس ەلدەر ۇلتتىق ءتىل¬دە¬رىن تەك قانا كۇشەيتۋمەن كەلەدى.
ارينە، بۇگىنگى تاڭدا ءوز¬بەك¬ستان¬نىڭ ءتىل ساياساتى قازاققا دا، قىر¬عىزعا دا ۇلگى. وسىدان 20 جىل بۇ¬رىن قابىلدانعان «وزبەكستان رەس¬پۋب¬ليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋ¬رالى» زاڭى 1995 جىلى قايتا رە¬داك¬تسيالانىپ، 2004 جىلى ءوز¬گەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا يە بول¬¬دى. ماسەلەن، اتالعان زاڭنىڭ 1989 جىلعى نۇسقاسىنىڭ 1-با¬بىن¬دا: «وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەم¬لەكەتتىك ءتىلى بولىپ وزبەك ءتىلى تا¬نىلادى. وزبەكستان رەسپۋب¬لي¬كاسى وزبەك ءتىلىنىڭ ساياسي، الەۋ¬مەت¬تىك، ەكونوميكالىق جانە مادەني ءومى¬رىندە جۇمىس ىستەپ، دامۋىن قام¬تاماسىز ەتەدى» دەي كەلە: «ءوز¬بەك¬¬ستان رەسپۋبليكاسى كسرو حا¬لىق¬تارىنىڭ ۇلتارالىق قاتىناس ءتى¬لى ورىس ءتىلىنىڭ دامۋى مەن ەركىن پاي¬¬دالانىلۋى ءۇشىن بار جاعداي جا¬¬سايدى» دەگەن. ال اتالعان زاڭ¬نىڭ 1995 جىلعى رەداكتسياسىندا بوس سوزدەردىڭ ءبارى الىنىپ تاس¬تا¬لىپ، وندا ءبىر عانا ماڭىزدى ماسەلە قام¬تىلعان: «وزبەكستان رەسپۋب¬لي¬ك¬اسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – وزبەك ءتىلى». ولاردا بىزدىكىندەي «كسرو-نىڭ ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» اۆ¬توماتتى تۇردە «تاۋەلسىز رەسپۋب¬لي¬كانىڭ ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە»، مۇ¬نىڭ ارتىنشا «رەسمي ءتىل» ستا¬تۋ¬سىنا يە بولمادى. «ەكى قوشقاردىڭ با¬سى ءبىر قازانعا سىيمايدى» – دە¬مەكشى، قازىرشە قازاقستاننىڭ «ءتىل¬دىك قازانىندا» ءالسىز قوشقاردى كۇش¬تى قوشقار سۇزگىلەۋمەن كەلەدى...
قازاقستاننىڭ «ءتىل تۋرالى» زا¬ڭىنا 1997 جىلدىڭ 11 شىلدەسىندە تيەسىلى وزگەرىستەر مەن تولىق¬تى¬رۋ¬لار ەن¬گىزىلسە دە، جالپى سوڭعى ءوز¬گە¬رىس¬تەر 2007 جىلى تولىق قامتىلسا دا، بۇل زاڭ شىن ءما¬نىن¬دە ءبىر قو¬لى¬مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى قول¬¬داي وتى¬رىپ، ەكىنشى قولىمەن ورىس تىلىنە مەم¬لەكەتتىك تىلمەن ءبىر¬دەي با¬سىم¬دىقتار بەرەدى. ءبىر مى¬سال، تيەسىلى زاڭ¬نىڭ 4-بابى مەم¬لەكەتتىك ءتىل¬دىڭ ءمار¬تەبەسىن اي¬قىن¬دايدى: «قا¬زاق¬ستان رەسپۋب¬ليكا¬سى¬نىڭ مەم¬لەكەت¬تىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. م¬ەم¬لە¬كەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ ءبۇ¬كىل اۋ¬ماعىندا قو¬عامدىق قاتىناس¬تار¬دىڭ بار¬لىق سا¬لاسىندا قولدا¬نى¬لاتىن مەم¬لە¬كەت¬تىك باسقارۋ، زاڭ شى¬عارۋ، سوت ءىسىن ءجۇر¬گىزۋ جانە ءىس قا¬عاز¬دارىن ءجۇر¬گىزۋ ءتىلى». بىراق مەم¬لەكەت قازاق ءتى¬لىندە باس¬قارىلىپ جا¬تىر ما؟ قا¬زاق ءتى¬لىن¬دە قانشا زاڭ شىعارىلدى؟ فۋت¬بول تىلىمەن ايت¬ساق، قازىرشە ەسەپ ورىس ءتىلىنىڭ ۇپا¬يىندا 2:3000. كەي¬بىر دەرەكتەرگە سەن¬سەك، وسى كۇنگە دەيىن رەسمي تىلدە 3 مىڭنان اس¬تام زاڭ قابىلدانعان. زيا¬لى قا¬ۋىم وكىلدەرىنىڭ ايتۋىن¬شا، بۇگىندە «قا¬زاق تىلىندە قابىل¬دان¬دى» دەگەن زاڭ¬نىڭ اتى بار دا، زاتى جوق. ال سوت ىستەرى تولىققاندى مەم¬لەكەتتىك ءتىل¬دە جۇرگىزىلىپ جاتىر ما؟ وتان¬دىق زاڭگەرلەردىڭ اي¬تۋىنشا، ءبارى دە سوت ورگاندارىنا بە¬رىلگەن تالاپ-ارىزعا بارىپ تىرە¬لەدى. وكىنىشكە قا¬راي، تالاپ-ارىزدىڭ ورىس ءتىلىن¬دەگى نۇسقالارى وڭاي بولعان سوڭ، قۇ¬جاتتى قابىل¬داۋ¬شىلاردىڭ ءوز¬دەرى ورىس تىلىندەگى ءۇل¬گىلەردى ارىز¬دا¬نۋشىلارعا ۇسى¬نا¬تىن كورىنەدى. مەم¬لەكەتتىك ءتىل – ءىس قاعازدار ءتىلى مە؟ «مەملەكەتتىك تىلگە انە كو¬شەمىز، مىنە كوشەمىز» دەپ ءجۇر¬گەن مە¬كەندەر تاعى بار، ال كوش¬كەندەرى قۇ¬جاتتىڭ ساپا ماسەلەسىنە نا¬زار اۋ¬دارمايدى... ال مۇنىڭ ءبا¬رىنە ءبىر عا¬نا باپ جاۋاپتى. بى¬لايشا ايت¬ساق، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كو¬سەگەسىن كو¬گەرتكىسى كەلەتىن 4-باپ¬تىڭ بەتىن ورىس ءتىلىن قولدايتىن 5-باپ قاي¬تا¬را¬دى! بۇل نونسەنس!
«ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ» 5-بابى «ورىس ءتىلىن قولدانۋ» دەپ جەكە-دا¬را ايشىقتالعان. ءبىزدىڭ زيالى قا¬ۋىم وكىلدەرى مەن بىرقاتار دە¬پۋ¬تاتتاردىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ وتىرعان دا وسى باپ. وندا بىلاي دە¬لىنگەن: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا ءجا¬نە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ور¬گاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي ءتۇر¬دە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدا¬نى¬لا¬دى». بۇدان كەيىن كۇنى كەشە «كسرو-نىڭ ۇلتارالىق ءتىلى» بوپ كەل¬گەن تىلگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە باپتا با¬سىمدىق بەرىلەدى. «ءتىل تۋرالى» زاڭ¬نىڭ 8-باپ، 9-باپ جانە 10-باپ¬تارىن ساراپتاپ كورسەڭىز، سىرت كوز¬گە مۇنى ءوز زامانىندا رەسەيگە قات¬تى جالتاقتاعان دەپۋتاتتار قا¬بىلداعان سياقتى كورىنەدى.
«ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 8-بابى. ءتىل¬دەردىڭ قولدانىلۋى.
«مەملەكەتتىك ءتىل قازاقستان رەس¬پۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگا¬ن¬دا¬رىنىڭ، ۇيىمدارىنىڭ جانە جەر¬گىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگان¬دا¬رىنىڭ جۇمىس جانە ءىس قاعاز¬دا¬رىن جۇرگىزۋ ءتىلى بولىپ تابىلادى، ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى».
9-باپ. مەملەكەتتىك ورگاندار اك¬تىلەرىنىڭ ءتىلى.
«مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اك¬تىلەرى مەملەكەتتىك تىلدە ازىرلەنىپ، قا¬بىلدانادى، قاجەت بولعان جاع¬داي¬دا، مۇمكىندىگىنشە، باسقا ءتىل¬دەر¬گە اۋدارىلۋى قامتاماسىز ەتىلە وتى¬رىپ، ولاردى ازىرلەۋ ورىس ءتى¬لىند¬ە جۇرگىزىلۋى مۇمكىن».
10-باپ. قۇجاتتاما جۇرگىزۋ ءتىلى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەم¬لەكەتتىك ورگاندارى جۇيەسىندە، ۇيىم¬دارىندا، مەنشىك نىسانىنا قا¬راماستان، ستاتيستيكالىق-ەسەپ، قار¬جى جانە تەحنيكالىق قۇ¬جات¬تاما جۇرگىزۋ مەملەكەتتىك تىلدە ءجا¬نە ورىس تىلىندە قامتاماسىز ەتى¬لەدى».
قاراپ وتىرساڭىز، اتالعان باپ¬تاردا ورىس تىلىنە «مۇمكىندىگىنشە»، «قا¬جەت بولعان جاعدايدا» باسىم¬دىق بەرۋ ارقىلى شىنتۋايتىندا مەم¬لەكەتتىك ءتىلدىڭ تىنىسى تارى¬لىپ وتىر.
وسىنداي «الپاۋىت» باپتاردان كە¬يىن قالايشا مەملەكەتتىك ءتىل دا¬مىمايدى دەپ تاڭدانامىز؟ تيەسىلى زاڭ كەڭەس وداعىندا 70 جىل بويى تا¬مىر جايىپ ۇلگەرگەن، ال تاۋەل¬سىز¬دىكتەن بەرى 20 جىل بويى ءوز دەڭ¬گە¬يىندە مەملەكەتتىك ورگانداردا دا¬مىپ جاتقان ورىس تىلىنە وسى¬لاي¬شا باسىمدىق بەرىلگەن. كەزىندە بىزگ¬ە سۇحبات بەرگەن بىلىكتى زاڭگەر قا¬بىلسايات ابىشەۆ مۇنداعى بار ءما¬سەلەنىڭ ءبىر-اق باپقا، جوعارىدا اي¬تىلعان 5-باپتاعى: «مەملەكەتتىك ۇيىم¬داردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باس¬قارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەس¬مي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قول¬دا¬نىلادى» دەگەن ماسەلەگە تىرەلىپ تۇر¬عانىن ايتقان ەدى. زاڭگەردىڭ اي¬تۋىنشا، ءدال وسى باپ الىنىپ تاس¬تا¬ل¬سا، ءبارى ءوز ورنىنا ءتۇسىپ، مە¬م¬لەكەتتىك ءتىل ءوز تۇعىرىنا جەتەدى. بۇل باپتىڭ ارتىنشا، ودان تۋىن¬داي¬تىن وزگە دە باپتار كۇشىن جويۋى ءتيىس. ياعني «تىلدەر تۋرالى» زا¬ڭى¬مىز ناعىز «مەملەكەتتىك ءتىل تۋ¬را¬لى» زاڭ بوپ شىعادى.
ال «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ار¬نايى زاڭ قابىلداۋدى قول¬داۋشىلاردىڭ ءبىرى ءماجىلىس دە¬پۋتاتى الدان سمايىل بىزگە بەرگەن سۇح¬باتىندا وسى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى قو¬عامدىق ۇيىمدار مەن جاستار ءبىر¬لەستىكتەرىنىڭ باستاماسىمەن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ءۇش بىردەي نۇسقاسىنىڭ دايىن¬دال¬عانىن جەتكىزگەن ەدى. بۇل ورايدا ول: «ۇكىمەت باسشىسى ادىلەت مي¬نيستر¬لىگى مەن وزگە دە تيەسىلى قۇ¬رى¬لىم¬دارعا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋ¬رالى» ارنايى زاڭ جوباسىن دا¬يىن¬داۋ جونىندە ءتيىستى تاپسىرما بەر¬گەن بولاتىن. ءبىزدىڭ تالابىمىز – بۇل زاڭ جوباسىنىڭ وتە ساپالى، تو¬لىققاندى دايىندالىپ شى¬عۋىن¬دا. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە ونى قاراپ، تو¬لىقتىرۋعا تىرىسامىز» – دەپ ءما¬لىم¬دەگەن.
ەڭ سوراقىسى، قازاقستان بيىل 1 ماۋسىمدا «تىلدەر تۋرالى» زا¬ڭى¬نىڭ كۇشىنە ەنگەنىنە 19 جىل، ال 22 قىر¬كۇيەكتە زاڭنىڭ قابىل¬دان¬عا¬نىنا 20 جىل تولۋىن اتاپ وتسە دە، ءتىل سالاسىندا 20 جىل تۇگىلى 2 جىلع¬ا تاتيتىن ناتيجەلەرمەن ماق¬تانا المايدى. ءتىل ماسەلەسى – قا¬زاق¬تىڭ جان جاراسىنا اينالدى. ەش¬كىم دە ءتىل ماسەلەسىن كوتەر¬گەن¬دەر¬دى «ۇلتشىلسىڭ» دەپ ايىپتاي ال¬ماس. بىراق 67 پايىزدان اسقان قا¬زاق ۇلتى ءتىل ماسەلەسىنىڭ شە¬شى¬لۋىن تالاپ ەتەدى. الەۋ¬مەت¬تا¬نۋ¬شىلاردىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىل¬دارى ەل ىشىندەگى ۇلتشىلدىق تا كەڭ ءورىس الۋدا. بۇل تۇستا قازاق مەملە¬كە¬تىنىڭ يەسى، قوجاسى – قازاق حالقى ءوز انا تىلىندە سويلەپ، بيلىكتەن قا¬زاقشا زاڭدار مەن ەسەپ الۋعا قۇ¬قىلى. ءتىل جاناشىرى مۇحتار شا¬حا¬نوۆ ايتپاقشى، بيلىكتەن تىلگە قا¬تىستى تاڭەرتەڭ ءبىر اۋىز تاپسىرما بە¬رىلسە، ءتۇس قايتا بۇكىل قازاقستان، اكىمدىكتەر مەن مينيسترلىكتەر، قۇ¬زىرلى ورىندار مەن قوعامدىق سا¬لالار مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ-اق كەتەدى. تەك قازاق تىلىنە تۇڭعىش رەت مەم¬لەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن سىيلاعان «تىلدەر تۋرالى زاڭىمىزدىڭ» 20 جىل¬دىعىن ناتيجەسىز، وكىنىشتى جاع¬دايدا قارسى الىپ جات¬قا¬نى¬مىز – ەلدىگىمىزگە سىن. كەلەر ۇرپاق مۇ¬نى كەشپەيدى.

كامشات تاسبولات
«ايقىن» گازەتى، 11 ماۋسىم 2009 جىل