بiزدiڭ سۇيەگiمiزگە بiتكەن الابوتەن بiر مiنەزiمiز بار. وزiمiزدەن گورi وزگەنiڭ مۇددەسiن جوعارى قويۋعا پەيiلمiز. ال وزiمiزگە كەلگەندە كەجەگەمiز ۇستاپ، تارتىنىپ قالامىز. "اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدىنىڭ" كەرi. باياعى رەسەيگە بوداندىقتان بەرi بويىمىزعا ابدەن سiڭiپ قالعان ادەت. وزگەنi سىيلاعان جاقسى-اق شىعار. بiراق سونىڭ ءجونi وسى ەكەن دەپ، ءجون-جوسىقسىز تورiمiزگە شىعارىپ، ەلپiلدەپ، جەلپiلدەي بەرگەن جالپاقشەشەيلiكتەن تاپقان پايدامىز قايسى؟
الماتى - وڭتۇستiك استانا. ۇلكەن ساياسي، مادەني، عىلىمي ورتالىق. اباي مەن جامبىل كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىندا ساياباق بار. اۋماعى ات شاپتىرىم. سونىڭ قاق ورتاسىنداعى شارشى الاڭقايدا ءۇندiستان حالقىنىڭ كوسەمi ماحاتما گانديدiڭ قولادان قۇيعان ەڭسەلi ەسكەرتكiشi تۇر. جالاڭاش دەنەسiنە ۇزىن ماتانى وراي جاپقان، قولىندا سۇيەنiش تاياعى بار شالدىڭ ادىمداپ بارا جاتقانى بەينەلەنگەن. سكۋلپتوردىڭ ءساتتi شىعارعانى كورiنiپ-اق تۇر. ال مۇندا سەرۋەندەپ جۇرگەن قالا تۇرعىندارى قانشاما.
گانديدiڭ ءوز حالقىنا سiڭiرگەن ەڭبەگi زور. 1948 جىلى ەلiنە اعىلشىنداردان تاۋەلسiزدiك الىپ بەردi. ۇندiلەر مەن پاكiستاندىقتار اراسىنداعى قاندى قىرعىندى توقتاتتى، ءوزارا بەيبiت كەلiسiمگە كەلتiردi. قىسقاسى، الەمدەگi ايتۋلى تۇلعالاردىڭ بiرi. دەگەنمەن بiزدiڭ ەلگە ەش قاتىسى جوق. سولاي بولسا دا بiز ونىڭ ادامگەرشiلiك iستەرiن قادiر تۇتامىز. ەسكەرتكiشتiڭ قويىلعانى دا سوندىقتان بولار. الايدا وسى ەسكەرتكiشتi قالانىڭ گاندي كوشەسiنiڭ بويىنان دا قويۋعا بولار ەدi عوي.

بiزدiڭ سۇيەگiمiزگە بiتكەن الابوتەن بiر مiنەزiمiز بار. وزiمiزدەن گورi وزگەنiڭ مۇددەسiن جوعارى قويۋعا پەيiلمiز. ال وزiمiزگە كەلگەندە كەجەگەمiز ۇستاپ، تارتىنىپ قالامىز. "اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدىنىڭ" كەرi. باياعى رەسەيگە بوداندىقتان بەرi بويىمىزعا ابدەن سiڭiپ قالعان ادەت. وزگەنi سىيلاعان جاقسى-اق شىعار. بiراق سونىڭ ءجونi وسى ەكەن دەپ، ءجون-جوسىقسىز تورiمiزگە شىعارىپ، ەلپiلدەپ، جەلپiلدەي بەرگەن جالپاقشەشەيلiكتەن تاپقان پايدامىز قايسى؟
الماتى - وڭتۇستiك استانا. ۇلكەن ساياسي، مادەني، عىلىمي ورتالىق. اباي مەن جامبىل كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىندا ساياباق بار. اۋماعى ات شاپتىرىم. سونىڭ قاق ورتاسىنداعى شارشى الاڭقايدا ءۇندiستان حالقىنىڭ كوسەمi ماحاتما گانديدiڭ قولادان قۇيعان ەڭسەلi ەسكەرتكiشi تۇر. جالاڭاش دەنەسiنە ۇزىن ماتانى وراي جاپقان، قولىندا سۇيەنiش تاياعى بار شالدىڭ ادىمداپ بارا جاتقانى بەينەلەنگەن. سكۋلپتوردىڭ ءساتتi شىعارعانى كورiنiپ-اق تۇر. ال مۇندا سەرۋەندەپ جۇرگەن قالا تۇرعىندارى قانشاما.
گانديدiڭ ءوز حالقىنا سiڭiرگەن ەڭبەگi زور. 1948 جىلى ەلiنە اعىلشىنداردان تاۋەلسiزدiك الىپ بەردi. ۇندiلەر مەن پاكiستاندىقتار اراسىنداعى قاندى قىرعىندى توقتاتتى، ءوزارا بەيبiت كەلiسiمگە كەلتiردi. قىسقاسى، الەمدەگi ايتۋلى تۇلعالاردىڭ بiرi. دەگەنمەن بiزدiڭ ەلگە ەش قاتىسى جوق. سولاي بولسا دا بiز ونىڭ ادامگەرشiلiك iستەرiن قادiر تۇتامىز. ەسكەرتكiشتiڭ قويىلعانى دا سوندىقتان بولار. الايدا وسى ەسكەرتكiشتi قالانىڭ گاندي كوشەسiنiڭ بويىنان دا قويۋعا بولار ەدi عوي.
قازاقتا ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان بiر ناقىل ءسوز بار. ء"وزiڭدi-ءوزiڭ جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭiلسiن". نەگە سول گۇلزار باققا، قالانىڭ اسەم دەمالىس ورنىنا حالقىمىزدىڭ تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن قۇربان بولعان قايران ارىستارىمىزعا ەسكەرتكiشتەر ورناتىپ، "ارىستار اللەياسى" اتاماسقا. سوندا قىدىرىپ، سەرۋەندەپ جۇرگەن وزگە ۇلت وكiلدەرi كiتاپتان وقىماسا دا سول ەسكەرتكiشتەرگە قاراپ، حالىقتىق تۇلعالارىمىزدىڭ بار ەكەنiن بiلەر ەدi عوي. ويتكەنi ەسكەرتكiشتەر - تاريحىمىزدىڭ جارشىسى، ەلدiگiمiزدiڭ ۇستىنى، ۇلتىمىزدىڭ ايبىنى. بiر وكiنiشتiسi, الماتىدا ولارعا ارنالعان وسىنداي ساياباق جوق. ال قالا تۇرعىندارى مۇنى "گاندي ساياباعى" دەيدi. "سىيعا سىي، سىراعا بال" دەمەكشi ءۇندiستاندا ابايعا قويىلعان ەسكەرتكiش بار ما ەكەن، ءسiرا؟ بار بولسا دەليدiڭ وسىنداي ۇلكەن ءارi اسەم ساياباعىنا قويىلىپ پا؟ ۇستiنە شىقساڭ، كۇللi الماتى الاقانداعىداي كورiنەتiن قاسيەتتi كوكتوبەگە قايداعى بiر "بيتلز" ەسكەرتكiشiنiڭ قويىلعانى اناۋ. بىلتىر كوكتەمدە "تابيعات" ەكولوگيالىق وداعىنىڭ توراعاسى مەلس ەلەۋسiزوۆ جانىن سالىپ ءجۇرiپ، سول انسامبلدiڭ اللەياسىن اشتى. ولارعا وسىنداي ءجونسiز iستi iستەي سالۋ تiپتەن وڭاي-اق. سوندا "اۋ، قازاقتىڭ ءۇش بيi تۇرعاندا كوكتوبەگە مۇنى قويدىرعانىمىز ءجون بولماس" دەپ داۋىس كوتەرگەن قالانىڭ بiر باسشىسى بولسايشى. "ابىرويدى قولدان بەردiك" دەگەننiڭ كەرi وسى ەمەس پە؟!

* * *

"قالىڭ ەلiم - قازاعىم، قايران جۇرتىم!..". كەمەڭگەر ابايدىڭ ءوز حالقىنىڭ مۇشكiل قالىن وسىلاي جىرلاعانى قاي زامان. سونان بەرi دە ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت وتپەدi مە. رەسەيگە بوداندىقتان قۇتىلىپ، تاۋەلسiزدiككە قولىمىز جەتتi. ەرiكتi ەلمiز دەپ الەمگە جار سالعانىمىزعا جيىرما جىل ءوتتi. از ۋاقىت ەمەس. سول جىلى تۋىلعان بالا قازiر ازامات ساناتىندا. ال ۇلتىمىز ۇيىسقان اۋىل جاعدايى قانداي كۇيدە؟
كۇنi كەشە عانا "كتك" تەلەارناسى الماتى وبلىسىنداعى جاڭالىق اۋىلىنىڭ جاي-كۇيiن كورسەتتi. قارا جولى جاڭبىردان ەزiلiپ جاتىر، ەلەكتر جارىعى جوق، تۇندە اۋىلدى تاس قاراڭعىلىق باسادى. بارiنەن دە اۋىز سۋدىڭ جوعىن ايتسايشى. قۇرباقالارى قۇجىناعان ارىق سۋىن ءشاي قىلىپ وتىرعان تۇرعىندار كوگiلدiر ەكراننان ۇلارداي شۋلاعاندا توبە شاشىڭ تiك تۇرادى ەكەن. سول كۇنi دە بالالارى جولدىڭ جايسىزدىعىنان مەكتەپكە بارا الماي قالىپتى.
اۋىلدىڭ مۇنداي كەلەڭسiز كورiنiستەرi تەك سول جاڭالىقتا عانا ەمەس. ەلiمiزدiڭ كوپتەگەن اۋىلدارىنان كەزدەسiپ وتىرعانىن جاسىرىپ قايتەمiز. بۇدان ۇكiمەت اۋىلعا كوڭiل بولمەي وتىر دەۋگە كەلمەس، ءسiرا. "اۋىز سۋ" باعدارلاماسىنىڭ دا قابىلدانعانىنا بiراز جىلدىڭ ءجۇزi بولدى. جىل سايىن وسىنشا اۋىلدى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتەمiز دەپ مiندەتتەمە قابىلداپ، قاجەتتi قارجىسىن ءبولiپ كەلەدi. الايدا سولاردىڭ ءوز ۋاقىتىندا ورىندالۋى ەكiتالاي. بولiنگەن قارجى دا قۇمعا سiڭگەن سۋداي جوعالىپ كەتەدi. Iشتەرiندە جەمقور دەگەن جەگi قۇرتى بار اۋدان، اۋىل باسشىلارى مىڭ بiر سىلتاۋ ايتىپ، سۋ اياعىن قۇردىمعا جiبەرiپ قاراپ وتىرعانى. وسىدان ەكi جىل بۇرىن اۋىلدان كەلگەن اعايىندارمەن كەشكiسiن "حابار" تەلەارناسىنان جاڭالىق كورiپ وتىرعانبىز. حاباردى جۇرگiزۋشi سپورت بولiمiندە "استانا" ۆەلوكومانداسىنىڭ بەلدi مۇشەسi كونتودوردىڭ كەزەكتi جارىس جولىندا وزىپ كەلگەنiن حابارلاعاندا، وتىرعان اعايىندار ەش قۋانعان جوق. قايتا "ال كونتودور وزدى. ونىڭ وزعانىنان بiزگە نە پايدا؟ اۋىز سۋىمىزدى الىستان تاسىپ، ارقا ەتiمiز ارشا، بورباي ەتiمiز بورشا بولىپ جۇرگەنiمiز. قايتا ۇكiمەتتiڭ سول كونتودورعا بەرگەن قىرۋار اقشاسىنا بiز سەكiلدi اۋىز سۋدان اۋىزدارى قۇرعاپ وتىرعان اۋىلدارعا اۋىز سۋ جەتكiزiپ بەرiپ، جىرتىعىن جاماسا يەگi ەدi", - دەگەن بولاتىن. مۇندايدا نە ايتا الاسىڭ. كوماندادا كونتودور سەكiلدi شەتەل ۆەلوشاباندوزدارى جەتەرلiك. سولاردىڭ ءبارiنiڭ قوماقتى اقشا الاتىنى انىق. سول اقشاعا بiرنەشە اۋىلعا اۋىز سۋ جەتكiزiپ بەرۋگە دە بولادى. كوماندا ءوز جiگiتتەرiمiزدەن قۇرىلسا ماقۇل-اۋ. وزباسا دا، وزiمiزدiكi دەپ كوڭiل شiركiن توق جۇرەدi. سونداي ۆەلوشاباندوزداردى جاپونيانىڭ، قىتايدىڭ، وڭتۇستiك كورەي ەلدەرi نەگە ساتىپ المايدى؟ بiراق ولار شەتەلدiكتەر الىپ بەرەتiن جەڭiستi وزدەرiنە ار سانايتىندىقتان ونداي كوماندا قۇرماي وتىر. قاشاندا ۇلتتىق نامىستارىن جوعارى قويادى. ال بiز جالعان نامىسقا مالدانىپ، قىرۋار قارجىنى باسقالارعا بەرiپ وتىرمىز. ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، اۋىل ءومiرi تۇزەلمەي، جوعارى وقۋ ورنىن بiتiرگەن جاستاردى "ديپلوممەن اۋىلعا" باعدارلاماسىمەن تۇراقتاندىرۋدىڭ ىڭعايى بولا قويار ما ەكەن.

* * *

وتكەن اپتادا بۇكiلالەمدiك بوكس سەرياسىمەن "استانا ارلاندارى" كاسiپقوي بوكس كلۋبى قىتايدىڭ گۋيانگ قالاسىندا فرانتسيانىڭ "پاريج يۋنايتەد" كلۋبىمەن فينالدىق جەكپە-جەكتەرiن وتكiزدi. العاشقى كۇنگi بەس كەزدەسۋدە جەرلەستەرiمiز 3ح2 ەسەبiمەن جەڭiسكە جەتiپ، ۇلكەن كۋبوكتان ۇمiتتەندiرiپ تاستاعان ەدi. سول جەكپە-جەكتە ق. ءابۋتالiپوۆ، ق.ءسiلام، ر.احمەدوۆ شەبەرلiكتەرiن تانىتىپ، جانكۇيەرلەرiن قۋانىشقا بولەدi. اۋىر سالماقتاعى ر.مىرساتاەۆ قارسىلاسى توني يوكۋدى العاشقى راۋندتا ەسەڭگiرەتiپ تاستاعان بولاتىن. بiراق تورەشiلەر تاراپىنان بۇرمالاۋشىلىق بولىپ، فرانتسۋزدىڭ بويشاڭ جiگiتiنiڭ قولى كوتەرiلدi. وكiنiشكە وراي، ەكiنشi كۇنگi جارىستا بiزدiڭ ارلاندار ازۋلى ەكەنiن تانىتا المادى. اتاقتارىنا سەندi مە، جەكپە-جەكتەرiن جۇرت كۇتكەندەي دارەجەدە وتكiزگەن جوق. ەسەسiنە فرانتسۋزدار وتە ساق قيمىلداپ، 4ح1 ەسەبiمەن جەڭiسكە جەتتi. ە.مۇزافيروۆتىڭ جەڭiسiن ب.سارسەكباەۆتىڭ جالعاستىرار ءجونi بار ەدi. ونىڭ ميشەل تاۆارەستi مەنسiنبەگەن سىڭايمەن ويناعانى ەكراننان اپ-انىق كورiنiپ تۇردى. الايدا بوكستاعى دارەجەسi وزiنەن الدەقايدا تومەن جاس ميشەل قورعانا ءجۇرiپ-اق ءدال سوققىلارىمەن ۇپاي سانىن ارتتىرىپ كەتتi. ال اسا اۋىر سالماقتاعى س.ابدۋللاەۆ العاشقى راۋندتا جەڭiسكە جەتكەنiمەن، ەكiنشi راۋندتا-اق شارشاي باستاعانى شابان قيمىلىنان-اق بايقالىپ قالدى. سوڭعى راۋندتاردا مۇلدەم شارشاپ، قارسىلاسىنا جەڭiستi قولدان بەردi. ەكi كۇندiك كەزدەسۋدiڭ قورىتىندىسىندا فرانتسۋزدار جەڭiسكە جەتiپ، 500000 دوللارلىق سىياقىسى بار كۋبوكتى جەڭiپ الدى. وسى جەكپە-جەكتە بiزدiڭ جiگiتتەردiڭ جەڭiسكە جەتۋiنە تولىق مۇمكiندiكتەرi بار ەدi. بiرiنشi كۇنگi جەكپە-جەككە ب.سارسەكباەۆ پەن س.ابدۋللاەۆتى، ال ەكiنشi كۇنگi جەكپە-جەككە ق.ءسiلام مەن ر.مىرساتاەۆتى شىعارعاندا، بالكiم ناتيجە باسقاشا بولار ما ەدi. دەگەنمەن بiزدiڭ جiگiتتەرگە فينالعا جەتۋدiڭ ءوزi وڭايعا تۇسكەن جوق. ەلiمiزدە بوكس ونەرiنiڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنiن كورسەتە بiلدi.

P.S. * ۇلتتىق يدەولوگيا بولماعان جەردە، ۇلتتىق مۇددە كەيiنگە ىسىرىلا بەرەتiنi بەسەنەدەن بەلگiلi. بۇل ەسكەرتكiشتەرگە دە قاتىستى. ۇلتتىق بەدەلدi كوتەرۋدە ەسكەرتكiشتەردiڭ الاتىن ورنى زور.
* اۋىلعا اۋىز سۋ بارماي، "اۋىلعا ديپلوممەن" باعدارلاماسىنىڭ جۋىق ارادا جۇزەگە اسۋى ەكiتالاي.
* جانكۇيەرلەر "استانا ارلاندارىنان" جەڭiس كۇتiپ ەدi. وكiنiشكە قاراي، كۇتكەندەرi بولماي قالدى. دەگەنمەن ولار فينالعا دەيiن تالاي كلۋب بوكسشىلارىن تiزە بۇكتiرiپ، الەمدiك بوكستا ەلiمiزدiڭ داڭقىن اسىردى.

«تۇركىستان» گازەتى