ءبىزدىڭ ءاز جانىبەك حانىمىز قان مايداندا ارپالىسىپ جۇرگەندە ماسكەۋ كنيازى III يۆان يدەولوگيامەن اينالىستى. بىراق مۇنى كنيازدىڭ ءوزى ەمەس، فيلوفەي  دەگەن شىركەۋ قىزمەتشىسى تىندىردى. ەندى قىزىقتى قاراڭىز، الگى ءدىندار مىناداي ەرتەگى ويلاپ تاۋىپتى. 

اقىرزامان بولعانشا الەمدە ءۇش ريم بولادى ەكەن.

ءبىرىنشى ريم – “ماڭگىلىك قالا”. بىراق ونىڭ تۇبىنە ەدىل باستاعان عۇندار جەتتى.

دەمەك ماڭگىلىك ەمەس!

ەكىنشى ريم -  كونستانتينوپول. مۇنى دا كوشپەندى وسمان تۇرىكتەرى قۇلاتتى.

دەمەك بۇل دا ماڭگىلىك ەمەس!

سەنەسىز بە، «ءۇشىنشى ريم» دەگەن دە بار ەكەن. الدىڭعى ەكى ريم ەندى تۇسىنىكتى. ەكەۋى دە يمپەريالىق ءداۋىردىڭ جەمىسى. ال «ءۇشىنشى ريم»...

سويتسەك «ءۇشىنشى ريم» – ماسكەۋ ەكەن. فيلوفەيدىڭ ايتۋىنشا بۇل اقىرزامانعا دەيىن تۇراتىن سوڭعى ريم. بىراق بۇل ەرتەگىگە كىم سەنەدى؟ ەۋروپادا اتىنان ات ۇركەتىن ۆەنا، پاريج، لوندون سەكىلدى «الىپتار» تۇرعاندا سولتۇستىكتە قار باسىپ جاتقان  ماسكەۋدى ء“ۇشىنشى ريم” دەپ جاريالاۋ ەسى دۇرىس ادامنىڭ ءىسى مە؟ ونى قويا بەرشى، ەكى كۇننىڭ بىرىندە قازان مەن ۇلكەن وردادان تاياق جەپ، قىرىمعا سالىق تولەپ وتىرعان ماسكەۋ قالايشا مۇنداي دارەجەنى يەلەنبەك؟

جاقسى، بۇل ساياسي جاعداي دەلىك. ال سول كەزدەگى ماسكەۋدىڭ ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك جاعدايى، حالقىنىڭ تۇرمىسى، بىلايشا ايتقاندا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ەۋروپاداعى ۆەنا، لوندون، پاريجبەن سالىستىرۋعا كەلە مە ءوزى؟ ءسىز شاتاسپاڭىز. ول تەك ءبىزدىڭ، ازياتتاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا – «ماسكەۋ». ال ەۋروپانىڭ دەڭگەيىندە...

سويتسەك، ەرتەگىنى دە دۇرىستاپ ايتا بىلسەڭ ودان تاريح جاساۋعا بولادى ەكەن. الگى فيلوفەي دەگەن ءدىنداردىڭ ويلاپ تاپقان يدەياسىن قاراڭىز.

بۇل ەرتەگىگە ماسكەۋدىڭ مۇجىقتارىن سەندىرۋ ءۇشىن III يۆان ۆيزانتيانىڭ سوڭعى يمپەراتورى كونستانتين XI پالەولوگتىڭ تۋىسى سوفيا پالەولوگتى  قاتىن ەتىپ الۋى كەرەك.  بۇل راسىندا تاماشا يدەيا بولاتىن. وسىدان 19 جىل بۇرىن وسمان سۇلتانى II مەحمەد الەمدەگى ەڭ بەرىك قامال كونستانتينوپولدى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، 1000 جىل ءومىر سۇرگەن ۆيزانتيانى قۇردىمعا جىبەرگەن ەدى عوي. مىنە، سودان بەرى يمپەراتور اۋلەتىنەن شىققان سوفيا پالەولوگ گرەك ارالدارىندا قاشىپ-پىسىپ جان ساقتاپ جۇرگەن. III يۆانعا حالقىنا ءۇمىت سىيلار «يدەولوگيا»، ال قۋعىندا جۇرگەن سوفياعا پانالايتىن مەكەن كەرەك بولدى. سونىمەن سول قۋعىندا جۇرگەن سوفيانى ورىستىڭ كنيازى III يۆان قاتىن ەتىپ الدى. سوفيا دەگەنىمىز بولاشاق يۆان گروزنىيدىڭ اجەسى. ەرتەگىنىڭ سوڭىن ادەمى جابۋ ءۇشىن پسكوۆو-پەچەرسكي شىركەۋى سالىندى. وسىمەن ءىس ءبىتتى. ەندى ماسكەۋ تۇرعىندارى وزدەرىن «ريمدە» تۇرىپ جاتقانداي سەزىنۋى كەرەك.

اناۋ ايتقانداي كەرەمەت دۇنيەلەر بولا قويعان جوق. الايدا ەندى ءاربىر مۇجىقتىڭ جۇرەگىندە: مەن  «ءۇشىنشى ريمدە» ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن - دەگەن اسقاق سەزىم پايدا بولدى. ال III يۆان حالقىنىڭ كوڭىلىندەگى قىلدى ءدوپ باسا ءبىلدى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە ورىس سلابودالارىن تالان-تاراجعا سالىپ، ورىمدەي ورىستىڭ جىگىتتەرىن كافا بازارىنا توپىرلاتىپ قۇلدىققا ساتىپ جاتقان وسىنداي اۋىر كەزدە كنياز ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ساناسىن، وزگەلەردەن ارتىق ەكەنىن، تاتارلاردان دا باسقا حالىقتار، جاڭا الەمنىڭ بار ەكەنىن سەزىندىردى. وسىعان دەيىن جاۋىنگەرلەردىڭ قوراسىن تازالاپ كەلگەن مۇجىقتاردىڭ جۇرەگىندە نامىسىن وياتا ءبىلدى. بۇل – ناعىز يدەولوگيا بولاتىن. شىنداپ كەلگەندە ماسكەۋدە قارىق بولعانداي الىپ قۇرىلىستار، باقىتتى ءومىر، پاريج، ۆەنا، لوندونداعىداي جايلى تىرشىلىك بولعان جوق. سول باياعى سۇرىقسىز تىرلىك. بىراق ەڭ باستىسى ولاردىڭ جۇرەك تۇكپىرلەرىندە الاۋدىڭ ۇشقىنى جاندى. «ءۇشىنشى ريم» دەگەن جوق جانە ول بولعان دا ەمەس. بىراق ءاربىر ماسكەۋلىك «ءۇشىنشى ءريمدى» ءوز جۇرەگىندە تۇرعىزدى. قاراپايىم مۇجىقتاردىڭ جۇرەگىندە ۇلكەن دۇنيەلەرگە، بيىك مۇراتتارعا دەگەن ارمانى وياندى.

ءبىز دە استانانى «الەمدىك قالا» دەپ رەسمي جاريالايىق. بۇل ىسىمىزگە كەزىندە ورىستارعا قالاي كۇلسە بىزگە دە سولاي كۇلەر. تۇگەل قازاقستان سىيىپ كەتەتىن مەحيكو (21 ملن), توكيونى (13 ملن) ءدال قازىر باسىپ وزاتىن  قۋاتىمىز جوق. بىراق ماسكەۋدىڭ ءوزى سونداي مۇشكىل حالدە تۇرىپ ءوزىن «ءۇشىنشى ريم» دەپ جاريالادى عوي. ءدال قازىر بولماعانىمەن ايتەۋىر ءبىر كۇندەرى ءبىز دە جەتەرمىز.

«كوپبالالى اناعا 16 مىڭ تەڭگە كوپ» - دەپ حالىقتى اشىندىرا بەرگەنشە، III يۆان سەكىلدى «پايدالى ەرتەگى» ايتىپ ونىسىز دا قايعىدان قان جۇتىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءسال دە بولسا رۋحىن كوتەرىپ، باسىنان سىيپاعانىمىز دۇرىسىراق سياقتى.

ەستىر قۇلاق بولسا، ارينە...

رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz