ساندى تاڭبالاۋعا ارنالعان سىيپىر، بۇگىندە بۇتكىل ءبىر تەحنولوگيانىڭ سۋبەكتىسىنە اينالدى، ونى «سىيپىرلىق تەحنولوگيا» (قازاق جۋرناليستەرى مۇنى «ساندىق» دەپ شاتاسۋدا) اتايدى. زامانىمىزدىڭ ءۇردىسىن ايقىنداپ وتىرعان سىيپىر تاقىرىبى وزەكتى دە ماڭىزدى سالا. ءبىز بۇل جولى ادامزاتتىق جالپى وركەنيەت تۋىندىسىنا اينالعان «اراپ» سىيپىرىنىڭ تۋىنداۋ تاريحىنا باباقازاقى (پروتوقازاق) تانىمنىڭ ىقپالى بارلىعىن اڭعارعانىمىزدى جۇرتپەن ءبولىسۋدى ۇيعاردىق.

اۆتور.

اراپتىق سىيپىر مەن تۇركىلىك ساناماق جۇيە

ساندى تاڭبالاۋعا ارنالعان سىيپىر، بۇگىندە بۇتكىل ءبىر تەحنولوگيانىڭ سۋبەكتىسىنە اينالدى، ونى «سىيپىرلىق تەحنولوگيا» (قازاق جۋرناليستەرى مۇنى «ساندىق» دەپ شاتاسۋدا) اتايدى. زامانىمىزدىڭ ءۇردىسىن ايقىنداپ وتىرعان سىيپىر تاقىرىبى وزەكتى دە ماڭىزدى سالا. ءبىز بۇل جولى ادامزاتتىق جالپى وركەنيەت تۋىندىسىنا اينالعان «اراپ» سىيپىرىنىڭ تۋىنداۋ تاريحىنا باباقازاقى (پروتوقازاق) تانىمنىڭ ىقپالى بارلىعىن اڭعارعانىمىزدى جۇرتپەن ءبولىسۋدى ۇيعاردىق.

اۆتور.

اراپتىق سىيپىر مەن تۇركىلىك ساناماق جۇيە

دۇنيەدە الۋان سىيپىر جۇيەسى بار، ولار ساناماق جۇيەگە سايكەس ەجەلگى گرەكتىك ونالتىلانعان بولماسا مايالاردىڭ جىيىرمالانعان جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ءتۇرلى پوشىمعا يە. سونداي-اق، تاياقشا سىيپاتتى ريمدىك سىيپىر دا  ايگىلى.ءار سىيپىرعا وزىندىك ەسەپتىك جۇيە ءتان، ءاربىر ەسەپتىك جۇيەگە وزىندىك سىيپىر سانى لايىق: مايالىق جۇيەدە – 20, گرەكتەردە – ون التى، وندالعان ەسەپتىك جۇيەدە -10 سىيپىر. ەندەشە، بۇگىنگى «اراپتىق» سىيپىردىڭ شىعۋ تەگىن قازبالاعاندا، سوعان سايكەس وندالعان ساناماق جۇيەنىڭ شىعۋ كورىنىسىن زەردەلەۋ دۇرىس باعىت بەرمەك.
اراپتارعا دەيىن دۇنيە جۇزىندە وندالعان ساندىق جۇيەنى كەڭ قولدانعان حالىق سەميتتەر دە، ەجەلگى ۇندىلەر دە ەمەس، تۇركىلەر ەكەنى بەلگىلى.الايدا، امەريكالىق ينكتەردە وندالعان جۇيەنىڭ بولعاندىعى بۇگىندە قۇپيا ەمەس. ال، الاشورداشىل ەلدەس ومارۇلى ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىنان» دەگەن ماقالاسىندا شىڭعىسحاننان باستاۋ الادى دەيتىن «وندىق جۇيەلى» اسكەردىڭ جاساقتالۋىنان مىڭ جىل بۇرىن، اتالمىش جۇيەنى ەڭ العاشقى عۇن حانى مادەنىڭ (مودە، ءمادي) مەملەكەتتىك جۇيەسى وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق بولىنىستەردەن تۇراتىن اسكەري قۇرىلىمنان تۇرعاندىعىن ەجەلگى قىتاي مەن ابىلعازى حاننىڭ شەجىرەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، اشىپ جازادى.
اڭگىمەنىڭ ارقاۋى بولىپ وتىرعان كازىرگى سىيپىردىڭ اراپتىق تۋىندى ەكەنى جانە ونىڭ ەجەلگى ۇندىلىك سىيپىر جۇيەسىنەن تۋىنداۋىنىڭ ءوزى بىرجاقتى دايەك دەۋگە ەرتە. كازىرگى سىيپىردىڭ شىعۋ تەگىنە باستى دايەك بولىپ جۇرگەن مىنا كەستەگە (4, 5 پەن 6 سىيپىرلارى ەكى نۇسقامەن، سول جاعىندا — اراپشا، وڭ جاعىندا — پارسىشا)  نازار سالايىق.
كەستەدەگى «اراپتىق» سىيپىرلار ەبروپالىقتارعا X—XIII عاسىرلاردا ەسەپتەۋىش اباق سۇيەكتەرىندە باسىلعان جازبالاردان بەلگىلى. تاقتاشاعا سىيعىزۋ ءۇشىن «2» مەن «3» سىيپىرلارىن جاتىڭقى تۇرىندە جازعان. ال، «8» سىيپىرى ەبروپالىق «تۋىندى» بولىپ ەسەپتەلەدى دە، لاتىندىق «سەگىز» ۇعىمىن بىلدىرەتىن octo ءسوزىنىڭ قىسقاشا جازىلۋىنان شىققان دەسەدى. كەستەنىڭ وڭ جاق باعانىنداعى ەجەلگى ۇندىلىك اتالاتىن سىيپىرمەن سالىستىرساق، وعان اراپتىق 0,2,3,9 سىيپىرلارىنىڭ عانا ۇقساستىعى بايقالادى، قالعان التاۋى مۇلدەم بوگدە كەيىپتە. ءبىر جۇيەدەن شىعا تۇرىپ، «اراپ» سىيپىرى ۇندىلىك نۇسقادان نەگە سونشا الشاقتاعان؟ ال، كازىرگى مەن اراپ سىيپىرلارىنىڭ ۇقساستىعى تەك 1,2,3,9 سىيپىرلارىندا عانا. ەندەشە كازىرگى سىيپىردىڭ «اراپتىق» اتالۋى ءادىل مە؟ الايدا، كازىرگى سىيپىردى اراپتىق وركەنيەتكە قۇرمەت رەتىندە ەبروپالىقتاردىڭ اتاعاندىعى ءمالىم.
پايىمىمىزشا، ورتا ازيالىق ءىلىم-بىلىممەن بارىنشا تانىس ءال-حورەزمي سەكىلدى عۇلامانىڭ ارقاسىندا ەۋروپاعا «اراپتىق» ەمەس، ناعىز تۇركىلىك وندالعان ەسەپتىك جۇيەگە نەگىزدەلگەن سىيپىرلار تاڭباسى جەتكەن سەكىلدى. تاريحي بۇل جايت دايەكتەلمەگەندىكتەن، ەبروپالىق تاريح عىلىمى كازىرگى سىيپىر تاعدىرىن وڭايلاتىپ قانا، ويعا كەلگەن ولاق دايەكتەرمەن تولتىرۋعا تىرىسقان. مىسالى، 8 سىيپىرىنىڭ octo ءسوزىنىڭ قىسقاشا جازىلۋىنان قالىپتاسۋى ۇلكەن كۇمان كەلتىرەدى: سوندا اراپتاردان ءبارىن الا وتىرىپ، سەگىز سانىنىڭ تاڭباسىنا كەلگەندە ەبروپالىقتار نامىستانا قالعانى ما، الدە octo ۇعىمى سونشا قاسيەتتى مە؟ بۇعان ءازىر جاۋاپ جوق.
ازىرگە سىيپىر تاريحىن ورنىقتىرعان ەبروپالىق كوزقاراس كازىرگى ون سىيپىردىڭ ۇندىلىك نۇسقاعا ۇقسامايتىن التاۋىن تەكتەپ بەرۋگە قاۋقارسىز. ول زاڭدى دا، ويتكەنى، وندالعان ەسەپتەۋ جۇيەسىنىڭ تەتىگى بولىپ تابىلاتىن كازىرگى ون سىيپىر كىندىك ازيالىق ابىزداردا قولدانىستا بولعانىمەن، ولاردىڭ سىرى قۇپيا تاڭبالار تۇرىندە سىرت كوزگە اشىلماعان. سول سەبەپتى بىزگە بۇلاردىڭ كوپشىلىگى سىيپىر تۇرىندە ەمەس، تۇركىلىك بىتىك (تاسجازبالىق) ءارىپ پەن يدەوگرامما تۇرىندە عانا جەتكەن.
كىم ءبىلسىن، ول جۇيەلەر وتىرار كىتاپحاناسى سەكىلدى ءبىلىم وشاقتارىندا ورتپەن بىرگە كەلمەسكە كەتۋى دە ىقتىيمال. ال، وسى زامانعى قولدانىستاعى سىيپىردىڭ اراپتىق جانە ۇندىلىك نۇسقالارعا قاتىسى بولعانىمەن، ەكى نۇسقا دا كازىرگى «اراپتىق» سىيپىرعا اتاتەك بولۋعا جارامايتىنىنا جوعارىدا كوز جەتكىزدىك. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى سىيپىرلار جەتىلگەن باسقا جۇيەدەن الىنعانداي اسەر بار. ەندەشە، بۇلاردان باسقا سىيپىردىڭ تەگى بولۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن!
وندالعان ەسەپتىك جۇيەگە نەگىزدەلگەن تۇركىلىك سىيپىردىڭ بارلىعى جونىندە دەرەك بولماسا دا، تۇركىلەردە سىيپىر بولمادى دەۋگە تاعى بولمايدى. ماسەلەن، تۇركىتەكتى شۇباش (چۋباش) جۇرتى ءالى كۇنگە دەيىن ورمان شارۋاشىلىعىندا ەجەلگى تۇركىلىك بىتىك (رۋنا) قارىپتەس سىيپىرلاردى قولدانۋى ءبىزدى ءبىرشاما ويلاندىرادى. جانە دە ول سىيپىرلار ريمدىك نۇسقامەن تۋىستاسىپ جاتىر:

ەكى سىيپىر تۇرقىن سالىستىرا كەلە، شۇباشتىق نۇسقا ابدەن جەتىلگەن، مەيلىنشە قاراپايىم جانە بارىنشا ورنىققان نۇسقا ەكەندىگى بەس سانىنىڭ سىيپىرى جاي عانا / قيعاش سىزىقشامەن بەرىلە سالعانىنان كورىنەدى. بۇل جايت تاعى ءبىر ماسەلەنىڭ ۇشىعىن قوزعاپ وتىر، ول – ريمدىك سىيپىر اتالاتىن ساندىق تاڭبالار دا تۇركىلىك تۋىندى ەمەس پە؟
سىيپىرلاردىڭ ادامزات تاريحىنداعى شىعۋ جولدارىن دايەكتەگەن ولجاس اقساقالدىڭ «و پرويسحوجدەني درەۆنەتيۋركسكيح يازىكوۆ ي پيسمەننوستەي» (الماتى، «اتامۇرا»، 2002)  ەڭبەگىندەگى پايىمدارىنا دەن قويا وتىرىپ، كازىرگى سىيپىردىڭ شىعۋىنا سول پايىمداردىڭ العى ىرگەتاس بولعانىمەن، ونىڭ تۇبىرىمەن وزگەرىسكە ۇشىراي وتىرىپ، تەولوگيالىق سىيپىرلىق ءمان مەن پوشىمعا تۇسكەنىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى.ءسويتىپ، كازىرگى سىيپىر كەيبىر تاڭبالىق جانە دايەكتىك تىرەك رەتىندە ەجەلگى تانىمداردى نەگىز ەتە وتىرىپ، ونى تۋىنداعان جاڭا زامان تالابى مەن يماندىق يدەولوگياعا تالعاجاۋ ەتكەن تۇركىلىك تانىم ناتيجەسى دەيتىن ءوز پايىمىمىزدى ۇسىنباقپىز. ءسىرا، كازىرگى سىيپىردىڭ تەگى اراپتىق جازبا دا ەمەس، ەجەلگى ۇندىلىك سىيپىرلىق تاڭبا دا ەمەس، شاماسى باتىسقا بۇل سىيپىر نۇسقاسى باسقا ءبىر ۇلكەن وزگەرىس پەن رەفورمانى باستان كەشىرىپ جەتكەن دەيتىن ءوز قىيسىنىمىزدى كەلتىرمەكپىز.

سىيپىر – وركەنيەتتىك نىشان

سىيپىر ماسەلەسى، ەجەلگى مادەنيەتتەردىڭ تۋىنداۋى مەن قالىپتاسۋ كورىنىسىن زەردەلەۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ويتكەنى، سىيپىر - بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتىڭ جازبالىق تۋىندىسىنىڭ ماتەماتيكالىق كورىنىسى عانا ەمەس، سونى تۋدىرعان ەتنوستىڭ، ءناسىلدىڭ دۇنيەتانىم ايناسى، ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تاڭبالانعان كورىنىسى. وركەنيەتسىز جازبا، جازباسىز سىيپىر بولۋى نەعايبىل. ويتكەنى، سىيپىر - وركەنيەتتىك نىشان.
رەسمي سىيپىر تاريحى بويىنشا وسى ءداۋىردىڭ 5-عاسىرىندا ءنول ۇعىمى تۋىنداپ بارىپ، سىيپىردىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولعان دەگەن ءۋاج بار. سودان بارىپ، اراپتىق سىيپىر ۇندىلىك سىيپىردان شىققان دەسەدى. الايدا، كوزىمىز جەتكەندەي، وعان كۇمان از بولماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە، ۇندىلىك سىيپىردىڭ تۋىلۋىنا دالالىق جازىم مادەنيەتىنىڭ اسەرى بولعانداي دايەككە جولىعۋ دا سيرەك ەمەس. الگى ۇندىلىك سىيپىردى تۋىنداتقان ءنولدىڭ تاڭباسى شەڭبەرشە بولسا، ونىڭ شۋنيا اتالۋى دا «شەڭبەر» ءسوزىنىڭ باسقى بۋىنىنا سونشا جۋىق ەكەنىن ەسكەرە تۇرايىق: شەڭ، ءشوڭ.
تۇركىلىك ۇلى دالا دا جۇيەلى جازباسىز بولعان ەمەس. تۇركىلىك جازبا مادەنيەتىنىڭ ناعىز بولمىسىن ەرنەست دوبلحوفەر بىلاي مويىنداسا: «وني (تۇركى جازۋى) پرويسحوديات يز وبلاستي، ياۆلياۆشيسيا دليا ۆسەح زاپادنىح كۋلتۋر «پوتۋستوروننيم ميروم»، يز ساموگو سەردتسا ازي، ي پرينادلەجات نارودۋ، و كوتوروم مى دولگوە ۆرەميا سوۆەرشەننو نيچەگو نە زنالي، دا ي تەپەر ەششە زناەم چرەزۆىچاينو مالو...» (زناكي ي چۋدەسا. م. 1963).، ال ەجەلگى رۋحاني تۇنبا تۇرىندەگى تۇركىلىك جازبا جونىندە تاريحشى ا.ك.نارىمباەۆا ءوز پىكىرىن بىلاي بىلدىرەدى: «بولەە 4 تىسياچ درەۆنەتيۋركسكيح رۋكوپيسەي حرانياتسيا ۆ روسسيسكوي اكادەمي ناۋك، وكولو 8 تىسياچ – ۆ گەرمانسكوي كوللەكتسي، ەست كوللەكتسي ياپونسكايا، لوندونسكايا، پاريجسكايا ي در.» («اركايم – وچاگ ميروۆوي تسيۆيليزاتسي، سوزداننىي پروتوتيۋركامي»، 2007ج، 362-بەت).
ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ دۇركىن-دۇركىن شىعىس، وڭتۇس پەن باتىس باعىتقا كوشەگەندەر كوشكىنىمەن تارالىپ تۇرعاندىعىنا نازار اۋدارعان ءجون. ونىڭ ۇستىنە، ەجەلگى تۇركىلەردىڭ بايىرعى ۇندىلەرمەن تالاي رەت رۋحاني-ساياسي قاتىناسقا تۇسكەنىن جانە بايىرعى ۇندىستانعا سولتۇستان بارعان كوشەگەندەر سەنىم مەن يمان بىلىمدەرىنىڭ باستاۋىن جەتكىزگەنى دە اڭىز بەن اقىيقاتقا تولى. سول سەبەپتى، ەجەلگى تۇركىلەر مەن ۇندىلەردىڭ رۋحاني بايلانىسى بولدى ما دەگەن ماسەلە بۇگىندە سونشا وزەكتى ەمەس، وعان تياناقتى بولماسا دا جاۋاپ بار، ول – بايلانىستىڭ ءتۇرلى دەڭگەي مەن اۋقىمدا ناقتى بولعاندىعى.
رەسمي تاريح عىلىمى ۇندىلىك جازبا جۇيەنى العاش رەت «الگەبرا» ءپان اتاۋىنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولعان، تۇركىلىك گەوگرافيالىق الەمنەن اجىراعىسىز، قازاقتار «بەسقالا» اتاعان حارازىم  اۋماعىندا تۋىلعان، «كيتاب ءال-دجەبر ۋا-ءىل-مۇقابال» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى اراپتىق (دۇرىسى – يسلامدىق، تەگى جاعىنان تۇركىلىك بولۋى عاجاپ ەمەس) عالىم مۇحاممەد يبن مۇسا ءال-حورەزميدىڭ قولدانعانىن مويىندايدى. الايدا، حورەزم حاندىعىنىڭ ورتاڭعى ازياداعى ادامزاتتىق ۇستاز ءال-فارابيمەن بىرگە ورتاعاسىرلىق تالاي وقىمىستىلاردى شىڭداعان وتىرار باستاعان ونداعان باي كىتاپحانالى قالالارى بار ۇلى دالامەن شەكتەسىپ جاتقاندىعى ەسكەرىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر ءوزى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ ىرگەلى ءبىر سالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان مۇحاممەد يبن مۇسا ءال-حورەزمي سەكىلدى عۇلامالاردىڭ سىيپىردىڭ بارىنشا جەتىلگەن ءتۇرىن قولدانىپ كورۋى ارقىلى، ونىڭ باتىسقا جايىلۋىنا تۇرتكى بولماسىنا كىم كەپىل؟!
ءبىر قىزىعى، ورتا عاسىرداعى ورتاڭعى ازيالىق قالالاردىڭ قاۋقارى ازىرگە تەك قانا يسلام وركەنيەتىمەن شەكتەلە مويىندالىپ كەلەدى. الايدا، ول قالالاردىڭ يسلام ءدىنى تۋىنداعانعا دەيىنگى جاعدايى كوزدەن تاسا بولعانىمەن، ورتاڭعى ازيالىق وركەنيەتتىڭ بۇعان دەيىنگى بولمىسى ابدەن قالىپتاسقان جانە ەجەلگى دالالىق ابىزدىق ءىلىمنىڭ كەڭ تاراپ، ونىڭ تۇنباسىنىڭ يسلامدىق وركەنيەتتىڭ وسكىندەۋىنە، جاڭا «اراپتىق تانىمنىڭ» قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىراتىن مەزگىل جەتتى.

تۇركىلىك سان ەسىم مەن تەولوگيالىق ساناماق

جالپى، وندالعان ساندىق تاڭبالاردىڭ شىعۋى ءاۋ باستاعى تۇركىلىك تەوميستيكالىق ساناعا نەگىزدەلگەن بىلىمنەن باستاۋ الادى دەۋگە نەگىز بار. ميستيكالىق ساناماقتىڭ استارىندا ەجەلگى تۇرىكتىك ابىزدىق ءىلىمنىڭ سىلەمى جاتىر. اسىرەسە، كازىرگى سىيپىردىڭ شىعۋىندا ەجەلگى يماندىق سەنىمگە نەگىزدەلگەن «دانالىق ساناماق» بار دەگەن تۇيسىك سانامىزدا سامساپ تۇر.
پايىمىمىز بويىنشا، مىناداي قىيسىننىڭ تىزبەگى بولعان. اۋەلگى ابىزدار كۇردەلى ەزوتەريالىق-يماندىق ءىلىم مەن يدەولوگيانى ساناماق ارقىلى ادامزات ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ قاراپايىم جولىن ىزدەستىرگەن.  ول ءۇشىن يدەيا مەن تاڭبانى بىرىكتىرۋ شەبەر قولدانىسقا تۇسكەن. ناتيجەسىندە تەولوگيالىق تانىم مەن ماتەماتيكاعا نەگىزدەلگەن يدەوگراممالار دۇنيەگە كەلگەن. بىراق، اۋەلگى سىيپىر ساننىڭ تاڭباسى رەتىندە ەمەس، يماندىق ءىلىمنىڭ تاڭباسى تۇرىندە تۋىنداپ بارىپ، ول تاڭبالار ناعىز سىيپىرعا پراگماتيكالىق سانانىڭ قالىپتاسۋى كەزىندە عانا اينالعان دەگەن پايىمدى ءجون سانايمىز. ال، پراگماتيكالىق-ماتەريالدىق سانانىڭ بوي الۋى باتىس وركەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا. دەمەك، وعان دەيىن دالالىق ابىزحاناعا اينالعان كىندىك ازيانىڭ قالالارى سىيپىر تاڭبالارىنىڭ شيكىزاتىن «وڭدەۋمەن بولعان»، بىراق سىيپىردىڭ كازىرگى تۇرپاتىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرمەگەن. يدەاليستىك ورتاڭعى ازياعا ول كەزدە پراگماتيكالىق عىلىمي تۇجىرىمداردىڭ قاجەتى بولماعان سىڭايلى.
كازىرگى («اراپتىق» ايقىنداۋىشتى وسىلاي دەۋگە ءماجبۇرمىز) سىيپىردىڭ شىعۋ قۇبىلىسىن زەردەلەۋ بارىسىندا ونىڭ ساندىق ءمانى مەن تاڭبالىق بەينەسىن تالداۋ ارقىلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ تابيعاتىن تانۋ قىيىن ەمەس. ول ءۇشىن تۇركىلىك بىرلىك سان ەسىمدەر ەتيمولوگياسى مەن سىيپىرلاردىڭ تۋىنداۋىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بار ەكەندىگىنە نازار اۋدارعان ءجون. ساندىق تاڭبالار سىيپىرعا اينالماي تۇرىپ، ساناماق ارقىلى ساندى «تۋعىزعان» يماندىق-ميستيكالىق ۇعىمدى سانادا بەكىتۋ قۇرالى بولعانعا ۇقسايدى. ءبىز مۇنى باس-اياعى ون سىيپىردان تۇراتىن تاڭبالاردى تەكتەۋ بارىسىندا ونىڭ ءبىرتۇتاس تەولوگيالىق ساناماق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەنىن توپشىلاۋدان الىپ وتىرمىز. تەگىن ءبىز ىندەتىپ وتىرعان وندالعان بۇگىنگى سىيپىرلىق جۇيە ءمانى جاعىنان بىرىڭعاي ءدىني يدەولوگيالىق الگوريتمگە ورىلگەن ساناماق بولىپ تابىلادى.
كازىرگى سىيپىر تەگىن ىندەتۋ بارىسىندا، قازاقى بىرلىك (0-دەن 9-عا دەيىنگى) سان ەسىمدەردىڭ ەتيمولوگيالىق ءمانى مەن سىيپىر سىيىقتارىنىڭ سايكەستىگى سىيپىر ماندەرىن اشۋعا تولىق قاتىناسى بار ەكەندىگىن اڭعاردىق. اتاپ وتەر باستى جاڭالىعىمىز: تۇركىلىك بىرلىك سان ەسىمدەر تەولوگيالىق ساناماق تۇجىرىمداردىڭ كورىنىسى ەكەندىگى، ياعنىي، بىرلىك سان ەسىمدەردىڭ اۋەلى سان رەتىندە ەمەس، تەولوگيالىق ساناماق رەتىندە تۋىنداعاندىعى.

0  سىيپىرى مەن «ءولى ءىن».

ءنول (نول، نۋل) ءسوزى لاتىنشا nullus — ەشقانداي، ەشتەڭە، بوس، قۇر دەگەندى بىلدىرەتىن ساندىق تاڭبا. ءنولدى تاڭبا رەتىندە  جازۋ كۋالىگى العاش رەت 876 جىلدان باستالادى. ۇندىستانداعى گۆاليور قالاسىنداعى قابىرعالىق جازبادا 270 سانى تۇسكەن. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ءنولدى ۇندىلىكتەر ونالتىلانعان ەسەپتەۋ جۇيەسىندەگى «و» ءارپىن ءنول رەتىندە استرونوميادا قولدانعان گرەكتەردەن العان-مىس دەيدى. ال، كەيبىرەۋلەرى ءنول شىعىستاعى ءۇندىستاننان كەلدى دەپ ەسەپتەيدى، تاعى بىرەۋلەر ونىڭ ءۇندى مەن قىتاي شەكاراسىندا شىققاندىعىن العا تارتادى. جوعارىداعى ۋاقىتتان بۇرىن 683 جانە 686 جىلدارداعى كازىرگى قامبودجى مەن يندانەزياداعى جازىندىلاردا ءنولدىڭ نۇكتە مەن كىشكەنە شەڭبەرشە تۇرىندە بەينەلەنگەنى تابىلۋدا.
0 – «ءنول» (نۋل، نول، نۋل): ءىن+ول تىركەسى تۇرىندەگى بۇل ءسوز اڭ پاناسى مەن ونداعى قولعا تۇسىرەر ەشتەڭەنىڭ جوقتىعىنان حابار بەرىپ تۇرعان ەجەلگى تۇركىلىك «سويلەم» سەكىلدى. بۇل ۇعىم ءارى ءىندى، ءارى ونداعى تىرلىكتىڭ جوقتىعىن ءبىلدىرۋ ارقىلى اتالمىش تاڭباعا ساناۋعا تۇرمايتىن ماعانا جۇكتەپ تۇر. اتالمىش سوزتىركەس ەجەلگى تۇركىشە «ءولى ءىن» سويلەمىن بەرۋدە. جالپى «ءىن» (ىن، ين) ءسوزى اسا ەجەلگى قۋىس، ىشكى، قاماشاۋ، قۇرساق ۇعىمدارىن بىلدىرەدى.قازاقتىڭ اعايىندى ۇلداردىڭ كىشىسىن «ءىنى» اتاۋى، و باستا «قۇرساقتاس» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. دەمەك، «ءىن ءولى» تىركەسى بەدەۋ قۇرساق دەگەنگە مەڭزەپ تۇرعانداي.
تۇركىشە «ءولى ءىن» تىركەسىنە بارىنشا جۋىق قىتايشا «ءلىڭ» (اعىلشىنشا ايتىلىمى - líng) بولىپ ايتىلاتىن رەسمي يەروگليفى  0 سىيپىرىن كادىمگى جازبادا شەڭبەرشەمەن بەرەدى. بۇل تاڭبا شىنىندا دا، ءىننىڭ اۋىزىن بەينەلەيدى جانە ونىڭ ىشىندە ەشتەڭەنىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى. الايدا، تۇركىلىك جازىندىلاردا ءنول سانىنىڭ سىيپىرى جونىندە دەرەك تە، دايەك تە جوق جانە ونىڭ شەڭبەرشەمەن بەلگىلەنگەنى ءتىپتى دە بەيمالىم. دەمەك، بىزگە ازىرگە تەك قانا  لاتىنشا «ءنول» ءسوزىنىڭ تۇركىلىك «ءولى ءىن» تىركەسىنە جۋىق ايتىلاتىنى ءمالىم.
جالپى، كازىرگى سىيپىردىڭ تۋىنداۋىنا ەكى بىردەي نەگىز بولعان، ونىڭ ءبىرى – سىيپىردىڭ يدەوگراممالىق تۇرپاتىن تۋعىزعان تەولوگيالىق ساناماق تۇجىرىمى; ەكىنشىسى – ونى قوستاپ تولىقتىرا تۇسەتىن فيلوسوفيالىق-گەومەتريالىق بەينەلەر.سوندىقتان دا، سىيپىردى «ءبىر كۇندە تۋا قالدى» دەۋدەن اۋلاق بولعان ابزال. شاماسى، سىيپىر تەولوگيالىق ساناماق تۇجىرىمى مەن تۇرمىستىق ساناماق تۇجىرىمىنىڭ يدەوگراممالارى تۇراقتالىپ، گەومەتريالىق تۇرپاتقا يە بولعان شاقتا قالىپتاساتىن بولسا كەرەك.
وسى جاعىنان قاراعاندا، ءنول سانى «بەدەۋ قۇرساقتى» ء(ولى ءىن) بەينەلەيتىن شەڭبەرشە بولۋعا يتەرمەلەيتىن سىيپىردى تۋىنداتۋ مۇمكىندىگى بار جانە ونىڭ فيلوسوفيالىق-گەومەتريالىق بەينەسى كادىمگى نوقات بولۋى كەرەك. نوقات – تۇركىلەر تانىمىنىڭ ەجەلگى تانىمىندا تارىنىڭ قاۋىزىنداي نۇكتەدەن تاراعان عالامنىڭ بەينەسى، ەندەشە عالامنىڭ نوقات ءتۇرى – عالامنىڭ تۋىنداماي تۇرعانداعى بەدەۋ سيپاتىنىڭ تۇرپاتى بولسا كەرەك. سوندىقتان تۇركىلىك بىتىك جازباداعى سوزدەر اراسىن جالعايتىن وتپەكىل (پروبەل) ءبىر نۇكتەمەن اجىراتىلۋدىڭ ورنىنا، «:» تۇرىندەگى قوس نوقاتپەن بەرىلگەن. سەبەپ، الگى عالامنىڭ باسقى «نولدىك» كۇيىن بىلدىرەتىن جالعىز نوقاتپەن شاتاستىرماۋدان تۋسا كەرەك. ايتپەسە، تاسقا قىرناپ جازۋعا ءبىر نۇكتەنىڭ ىڭعايلى ەكەنى بەلگىلى.

1 سىيپىرى مەن «ءپىر» ۇعىمى

1– «ءبىر»: ءبى + ءىر (ىر),   «ءبى» (بي،ءپى،پي) بۋىنشاعى ەجەلگى «بيىك»، «جوعارعى»، «قۇدىرەتتى» ۇعىمدارىن بەرەتىن باسقى نۇسقا، ال، «ءىر» (ىر) ەجەلگى تۇركىشە يە، جاساۋشى، جاراتۋشى، قۇدىرەت دەگەندى بىلدىرەدى. كازىرگى «ءىرى» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى ء(ىر، گىر) و باستاعى ىرىلىكتىڭ عانا ەمەس، قۇدىرەت پەن جاسامپازدىقتىڭ دا ءمانىن بەرگەن. سوندا ءبى+ىر (ىر) قوسىندىسى «جالعىز قۇدىرەت» دەگەن ۇقتىرىمدى بەرمەك.
ەجەلگى شۋمەرلەر ءبىر سانىنىڭ تاڭباسى رەتىندە تىگىڭكى │ سىزىق قولدانىپ، ونى «اس»، «اش» اتاعان. بۇل كازىرگى «اسپان» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى بولۋى كەرەك جانە تىك سىزىق، ءسىرا، اسپان مەن جەردى جالعاۋشى قۇدىرەت ماعىناسىندا ۇعىنىلعان. بۇل كازىرگى «ءبىر» ءسوزىنىڭ اۋەلگى ماندەسى بولىپ تابىلماق. بۇعان قوسا تىلىمىزدەگى «اساتاياق» سوزىنە دە ءمان بەرىپ تۇرعان وسى ءبىر ەجەلگى «اس» ءسوزى بولۋى كەرەك. تىگىڭكى بۇل سىزىقشانىڭ ەجەلگى سەميتتەردە «الەف» رەتىندە باستى ءارىپ اتالسا، بۇل ءسوز تۇركىلەردەگى ىرىلىگىن سالىستىرۋ مۇمكىندىگى جوق «الىپ» ۇعىمىن بەرەتىن ءسوزدى ەسكە سالادى. شاماسى، وسى «الىپ» تىك سىزىق كازىرگى 1 سىيپىرىنىڭ نەگىزىن قالاسا كەرەك.
ەندى جالعىز قۇدىرەتتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن 1 سىيپىرىنىڭ تۇرقىنا ءمان بەرەيىك. 1 سىيپىرى تىگىڭكى ۇزىن سىزىقتان، باسىنان سولعا قاراي كولبەي سىزىلعان كەسىندىدەن جانە اياق جاعىن الا كولدەنەڭ سىزىلعان سىزىقشادان تۇرادى: 1, مۇنداعى باسىنان كولبەي تۇسكەن سىزىق و باستا وڭ جاقتان دا سىزىلۋى ىقتيمال. تاڭبانىڭ باستى بولىگى قاقايعان تىك جالعىز سىزىقتان تۇرۋى، ونىمەن قاتارلاس «تۇلعانىڭ» جوقتىعىن جانە تىك تۇراتىن ماڭىزدى بەينەنىڭ جالعىز ەكەندىگىن بىلدىرەدى; ال باسىن الا سولعا قاراي قىيعاش تۇسكەن قىسقا سىزىق، الگى تۇلعانىڭ بيلىك ەتۋ بەلگىسىن كورسەتەتىن «قولىنىڭ» بەينەسى، استىڭعى شاعىن كولدەنەڭ سىزىق قۇدىرەتتى تۇلعانىڭ اياق تىرەر تابانى – جەر. جالپى، ەجەلگى تۇركى ۇعىمىنداعى تاڭبا كەسكىندەۋ بارىسىندا كەزدەسەتىن كولدەنەڭ جوعارعى سىزىق – كوكتى، ال تومەنگى كولدەنەڭ – جەردى بەينەلەگەن. الايدا، اۋەلگى نۇسقا استىڭعى (جانە ۇستىڭگى) كولدەنەڭشەسىز دە بولۋى ابدەن مۇمكىن جانە ول ءبىز تەرگەگەن جايتقا ەشبىر كەمدىك تۇسىرمەيدى. قازاقى «ءپىر» ۇعىمى دا وسىنى كەيىپتەسە كەرەك. بۇل ۇعىمنىڭ فيلوسوفيالىق-گەومەتريالىق بەينەسى تىگىڭكى سىزىقشا («الىپ») │بولىپ تابىلعان.

وسىنىڭ ءبارىن جىيىپ-تەرە كەلگەندە، «كوك پەن جەردىڭ اراسىندا جالعىز عانا قۇدىرەت بار!» دەگەن دانالىق پايىمعا تاپ بولامىز. دەمەك، 1 سىيپىرى – جاراتقانيەنىڭ بەلگىسى، سىيپىرلىق بەينەسى جانە كەيىنىرەك «ءبىر» سانىنىڭ تاڭباسىنا اينالعان. شاماسى، بۇل جايىندا حابارى بولعان ۇلى اباي «بىرگە» ۇلى ءماندى بەكەر بەرمەگەن. بۇل سىيپىر قاي پەندەگە دە جاراتقانيەنى باستى ءپىر رەتىندە مويىنداپ، سونى تانۋ مىندەتىن جۇكتەسە كەرەك.

2 سىيپىرى جانە «جاراتقاندى جار ەت!» تۇجىرىمى

2– «ەكى»: ە + كى (يە+كو:  يەڭ – كوك!), «ەكى» ءسوزىنىڭ وزىندە «يەڭ كوكپەن بىرگە بول!» دەگەن ءمان جاتىر. «كوك» ءسوزىنىڭ العاشقى نۇسقاسى «كوھ» نەمەسە «كوگ» بولۋ ارقىلى كازىرگى «ەكى» (يكى، يكي) ءسوزىنىڭ «كى» نەمەسە «كي» بۋىنىنا اينالعان.
سىيپىر تىزەرلەپ، باسىن ءيىپ، دۇعا وقي جۇرەلەگەن ادامدى بەينەلەۋدە: 2. 
2
بۇل - كوككە، جاراتۋشىعا باس ءيىپ، جۇگىنگەن پەندەنىڭ كەيپى. سىيپىر پەندەنىڭ «جاراتۋشىنى جار (دوس) ەتۋىن» پاش ەتىپ تۇر. «جالعىزدىڭ جارى – جاراتقان» دەگەن تۇجىرىمدى تۋىنداتۋدا. بۇل تۇجىرىمنىڭ فيلوسوفيالىق-گەومەتريالىق بەينەسى باستارى بىرىككەن، ءبىر بىرىنە سۇيەنىپ، كوككە قادالعان كولبەۋ قوس سىزىق: Λ بولۋى كەرەك.

3 سىيپىرى جانە «تەرىسكە ەمەس، وڭعا ۇش!» تۇجىرىمى

3– «ءۇش»: «ءۇ + ءىس ء(ىش)» = «ۇش». بۇل تاڭبانىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن،   «ءىس» سوزىنە ءمان بەرۋ كەرەك. «ءىس» ءسوزىنىڭ كادىمگى «جۇمىس»، «ارەكەت» دەگەننەن گورى ەجەلگى ءمانى «قيىندىق»، «تاۋقىمەت»، «پروبلەما»، ۇعىمدارىنىڭ جىيىنتىق ماعاناسىن بىلدىرەتىن «باسقا ءىس ءتۇسۋ» دەگەن دە ۇقتىرىمى بار.
دەگەنمەن، «ءىس» ءسوزى و باستا «كوكتەن تۇسەتىن بۇيرىق» دەگەن ماعانا بىلدىرەتىن «پەشەنە»، «جازمىش» ۇعىمدارىن دا بەرگەن. مۇنى تاڭبا تىلىندە ەجەلگى تۇركىلەر S تۇرىندە بەلگىلەگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. بۇعان ءبىز بۇرىنعى زاماندارداعى «ءىس» (يە+ىس) اتالۋىنىڭ جويىلىپ بارىپ، كازىرگىشە «ەس» اتالعان تاڭبانىڭ لاتىندىق ارىپكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن دەپ پايىمدايمىز.
S بەلگىسى ادام عۇمىرىنىڭ قايشىلىقتى قارىمنان (كارما) تۇراتىندىعىن كورسەتەدى. اتالمىش قايشىلىق جىرتقىشتىڭ دەنەسى بۇراتىلا بەينەلەنگەن سكيفتەردىڭ «ايۋاندىق تۇرقىمەن» جاساعان مۇسىندەرى ارقىلى دا بەرىلگەن. ال، ادەتتەگى «باسقا ءىس ءتۇسۋ» دەگەن قازاق ۇعىمىندا ادام عۇمىرىنا كوكتەن بۇيرىق ءتۇسىپ، سىناققا ۇرىنۋ ۇدەرىسىن ۇقتىرادى.
وسىدان كەلىپ، قازاقتىڭ قازىرعى «ءىس» ءسوزى اتالمىش تاڭبانىڭ الەمدىك اۋقىمداعى «ەس» اتالاتىن ارىپكە اينالۋىنا تۇرتكى بولعان ەجەلگى تۇركىلىك لوگەما دەۋگە قاقىمىز بار. S تاڭباسىنىڭ قازىرعى «ەس» اتالۋىنىڭ دا ەجەلگى ماندەتپەسى  (كوممەنتاريى) بولۋى كەرەك، قاراستىرساق: S - «ەس» = «ەس» = يە+ىس. مۇنداعى «يە» (پەندەنىڭ ءوزى) S-ءتىڭ استىڭعى، ال «ءىس» (كوك بۇيرىعى) ونىڭ جوعارعى ىلمەگىن بىلدىرەتىن قوسىندى تاڭبا. بۇدان اڭعاراتىنىمىز: ادام عۇمىرى دەگەنىمىز – ونىڭ ارەكەتى مەن پەشەنەدەن (ىستەن، كارمادان، عۇمىرلىق پروگراممادان) تۇرادى. سوندا S تاڭباسى و باستا ديالەكتيكالىق پروگراممادان تۇراتىن ادامنىڭ تاعدىرىن دا تاڭبالايتىن بەلگى بولىپ شىقتى. بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدى بىلدىرەتىن بۇل تاڭبا جاراتۋشىعا جۇگىنگەن كەز كەلگەن پەندەگە ءتان جازمىشقا، پەشەنەگە، كارماعا سايكەس سىنالۋعا ءماجبۇر ەتەتىن بۇيرىق بار دەگەندى دە اڭعارتادى. لاتىندىق S ارپىنە اينالعان و باستاعى «پەشەنە» تاڭباسى مەن ونىڭ جوعارىدا ايتىلعان ءمانى «ءۇش» ءسوزىنىڭ دە، ونىڭ تاڭباسىنىڭ دا جاساقتالۋىنا مول ىقپالى بولعان.
3-ءتىڭ ءمانىن ۇعۋ ءۇشىن الدىڭعى 2 سىيپىرىنىڭ ءمانى ودان ءارى ساناماق جولىمەن ساباقتاساتىنىن ەسكەرگەن ءجون. جالعىز جاننىڭ جاراتقاندى جار ەتۋ ارقىلى جالعىزسىرامايتىنىن ەسكەرسەك، ەندى ونىڭ وزىنە قوسا پەشەنەلىك ءىسى، جازمىشى، ياعنىي، كوك بۇيرىعى بار ەكەنىن بىلدىك. ءسويتىپ، ءاربىر پەندە جاراتقاندى جولداس ەتىپ، ءوزىنىڭ پەشەنەسىن سەرىك قىلۋعا ءماجبۇر ەكەن. ۇشەۋ دەگەنىمىز – وسىلار!
بۇل تۇجىرىمنىڭ فيلوسوفيالىق-گەومەتريالىق بەينەسى تەڭبۇيىرلى ءۇشبۇرىش بولىپ تابىلماق: ∆. بۇل قازاقتىڭ قولونەرىندە «بويتۇمار» اتالاتىن ورنەكتىڭ ءرولىن اتقارىپ ءجۇر. مازمۇن جاعىنان جوعارىداعى تۇجىرىم ءاربىر ادام ءۇشىن ومىرلىك «بويتۇمار - پروگرامما» ەكەنى راس.
ال، S-ءتىڭ تەرىس قاراعان ۇستىڭگى «پەشەنەلىك» ىلمەگىن وڭ قاراتۋ - ءار پەندەنىڭ مىندەتى. بۇدان، «ادام - ءوزىنىڭ جازمىشىمەن ەگىز جانە جاراتقانمەن ۇشەۋ» دەگەن تۇجىرىمدى وقىيمىز. 3 سىيپىرى - ءوز تاعدىرىمەن سەرىكتەسكەن، پەشەنەسىن ماڭدايىنا (باسىنا) باسا «كيگەن» ادامنىڭ كەيپى (ونى العاشقى اراپتىق جانە ۇندىلىك سىيپىردان اڭدايمىز - كەستەنى قاراڭىز).
3 سوندا «ءۇ+ىس(ىش)» قوسىندىسىنداعى بەيمالىم «ءۇ» (ۋ) دىبىسىنىڭ دا ءمانى اشىلا تۇسەدى: ءوز تاعدىرىڭدى ءوز كيىمىڭ ەتۋ، «ءۇ(س) ەتۋ» نەمەسە جازمىشىڭدى (پروگرامماڭدى) ارقالاۋ دەگەن كۇردەلى دە بەينەلى تۇسىنىك بار. بۇل جەردە الدىڭعى 2 سىيپىرىنىڭ تاڭباسى تۇرىندەگى پەندەنىڭ جۇگىنۋى تەككە كەتپەي، جاراتقاننان باسىنا «ءىس» (سىناق) ءتۇسۋ ناتيجەسى كورىنىس بەرىپ تۇر. ال، سىناق جاراتقاننىڭ سۇيىكتى قۇلىنا عانا تۇسەتىنىن دە ەسكەرگەن ءجون.
قىزىق جەرى، بۇل تاڭبا ۇشىپ بارا جاتقان قۇستى دا ەلەستەتىپ، ەسىمىزگە ەرىكسىز «ۇش» ءسوزىن سالادى. باسقاشا الساق، بۇل ءسوز دە جوعارىداعى ايتىلعان تۇجىرىمدى ودان ءارى بەكىتە تۇسەتىن ءۋاج: يمان (جاراتقانعا دەگەن نيەت) مەن پەندەنىڭ پەشەنەسىنەن قوس قانات پايدا بولىپ، كوككە ۇشۋ (جاراتقانعا ۇمتىلۋ) ۇدەرىسى سىيپىرلىق بەينەگە اينالعان!

4 سىيپىرى جانە «ءتورت قۇبىلاڭدى بيلە!» تۇجىرىمى

4 – «ءتورت»: «ءتور + ءىت»،   «ءتور» ەجەلگى تۇركىلىك «بيلىك» ۇعىمىن بىلدىرەتىن ءسوز. ەندى تاڭباعا زەر سالساق، ول مىناداي جولمەن ومىرگە كەلگەن: تەڭقابىرعالى اشا ءتورت تاراپتى كورسەتەدى، ال ءبىرىنشى شيرەك جاساقتاپ تۇرعان كولدەنەڭ جانە ايقاسقان سىزىقتاردىڭ باسىن قوساتىن كولبەۋ كەسىندى «تاراپتاردى بىرىكتىرۋ، ياعنىي، بيلەۋ» دەگەندى (ونى ءبىز 1 سىيپىرىنان بىلەمىز) ءبىلدىرىپ تۇر.

جالپى، گەومەتريالىق رومب قازاقتىڭ تەكەمەتىندەگى «ءتۇر» (قازىر مۇنى شاتاسىپ، «شارشى» دەۋشىلەر بار) دەگەن سوزبەن اتالادى. «ءتۇر» ءسوزى و باستا بيلىك ۇعىمىن بەرەتىن «ءتور» ءسوزىنىڭ تاڭباسى بولىپ قالىپتاسا كەلە وزگەشە ايتىلىمعا اينالعان. قىسقاسى، ءتۇر، ياعنىي، قازاق ۇعىمىنداعى رومب ءتورت تاراپتى بيلەۋ بەلگىسىن بىلدىرەدى: ◊. ال، «ءتور+ىت» ء(تور ەت!),   فورمۋلاسىنداعى «ت» دىبىسى قازىرعىشا «ەت» دەگەن ەتىستىكتىڭ باسقى «ءىت» نۇسقاسىنان تۋعان; اتالمىش فورمۋلا «كوك بۇيرىعىن بار تاراپقا جەتكىز!» بولماسا «ءتورت قۇبىلاڭدى مەڭگەر!» دەپ تۇر. بۇل تۇجىرىمنىڭ گەومەتريالىق يدەوگرامماسى ءتۇر (رومب) مەن شارشى تۇرىندەگى جاراتقاننىڭ بۇيرىعى جازىلعان پاراقتىڭ بەينەسى بولۋى كەرەك.
ەندەشە، «اق كيىزگە حان كوتەرۋ» ءداستۇرى ءتۇر سالىنعان كيىزگە حاندى وتىرعىزۋ ارقىلى جاراتقان بۇيرىعىن قۇپ الىپ، ونى پاش ەتۋ ءراسىمى بولىپ تابىلادى. مۇنداعى «اق كيىز» ۇعىمى – جازىلماعان اق پاراق، ال وتىرعان حان – كوكتىڭ بۇيرىعى تۇسكەن ەلدىك پەشەنە!

5 سىيپىرى جانە «وڭ پەشەنە جازا گور!» تۇجىرىمى

5– «بەس»: «بە + ءىس ء(ىش)»،   «بە» - بەر، «ءىس ء(ىش)» - جازمىش، پەشەنە، باتا، بۇيرىق. الاقان جايۋ، قازاقى تۇسىنىك بويىنشا الدەنەنى سۇراۋ بولىپ تابىلادى. ال، الاقاننىڭ باسقاشا كورىنىسى بەس ساۋساق ەكەنى بەلگىلى. دەمەك، ءارى سۇراۋدى، ءارى بەس سانىن بىلدىرەتىن «بەس» ءسوزى مەن ەجەلگى ريمدىك (الگى شۇباشتىق سىيپىرلاردى ەسكە الىڭىز) بەس ساۋساقتان شىعاتىن سىيپىردىڭ ءتۇبى ءبىر تانىمنان. «بەس» ءسوزىنىڭ ءمانى جاراتقاننان قۇزىرلى دا جاعىمدى بۇيرىق كۇتۋ بولماسا باتا سۇراۋدان شىققانىن ۇعۋعا بولادى.
قازاق تىلىندە ءالى كۇنگە ماعاناسى اشىلماعان «پەشەنەگە جازۋ» («بەسەنەدەن بەلگىلى» دەگەن دە بار) دەگەن تىركەس بار، مۇنداعى «پەشەنەنىڭ» («پەچەنەگ» تايپسىنا قاتىسى جوق) نە ەكەنى بەيمالىم. بىزدىڭشە، «پەشەنە» ءسوزىن «الاقان» دەپ ۇققان ءجون: مۇنىڭ ءتۇبىرى «پەش» (بەش، بەس) جانە كەلەسى «ەن» (سوڭعى «ە» دىبىسى جۇرناق ورنىندا) ءسوزى بۇگىندە جازىقتاعى قىسىڭقى ولشەم اتاۋى مەن مال قۇلاعىنا سالىناتىن بەلگى بولعانىمەن، و باستا ول سوپاق، الدەنەگە ەنۋ، سۇعىنۋ مۇمكىندىگى بار (ەركەكتىڭ جىنىستىق مۇشەسىنىڭ «ەنەك» اتالۋى دا وسىعان دايەك) نارسەگە اتاۋ بولعان. باستاپقى ۇعىمدا ول ساۋساقتىڭ ماعاناسىن بەرگەن، سوندىقتان دا قازاقشا ءبىر انادان (ەنەدەن) ءبىر كەزدە تۋىلعان ەكىدەن كوپ بالا ء(تول) «ءۇش ەن»، «ءتورت ەن» (كازىر بۇل «ەم» دەلىنىپ قاتە ايتىلىپ ءجۇر) اتالادى. ال، «ەنە» ءسوزى «ەندەردى» بىرىكتىرۋشى دەگەن ۇعىم بولار. بۇل دا ءبىر قولعا تيەسىلى ساۋساق ساندارىنان تۋىنداعان ۇعىم. ەندەشە «پەشەن(ە)» ءسوزى - «بەس ساۋساق» نەمەسە ولاردى بىرىكتىرەتىن «الاقان». دەمەك، «پەشەنەڭە جازىلعان» دەگەن تۇجىرىم بويىنشا ادامنىڭ الاقانىنا جازىلعان تاعدىر ايتىلىپ تۇر، ادەتتە كورىپكەل «الاقاندى وقۋ ارقىلى» ادام عۇمىرىن بولجاۋعا مۇمكىندىك الاتىنى راس ەمەس پە؟! الاقان تۇركىلەردىڭ اسپانعا الاقان جايۋ ءداستۇرى الگى جازمىشتى جاڭعىرتۋدى تىلەۋ راسىمىنەن شىقسا كەرەك.
5
S-كە قايتا ورالايىق. 5 سىيپىرىنىڭ تومەنگى ىلمەگى S تاڭباسىنىڭ مانىنە سايكەس «پەشەنە» (الاقان) ۇعىمىن بەرىپ تۇر دا، جوعارعى كولدەنەڭ سىزىقشا (كوك) مەن «الاقانمەن» (5-ءتىڭ ىلمەگىمەن)  قوساتىن كولبەۋ سىزىقشا الاقان يەسىنىڭ كوككە الاقان جايىپ، الدەنەنى ءوتىنۋ ۇدەرىسىن، ءتىپتى، جايىلعان الاقاننىڭ كوكپەن بايلانىسى بارىن دا كورسەتىپ تۇر. تاڭبانى اجىراتا ءتۇسۋ ءۇشىن، الدىڭعى 1 مەن 4 سىيپىرلارىنداعى كولبەي تۇسكەن قىسقا سىزىقتىڭ كوكتىڭ بۇيرىعى، بيلىگى ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ەندەشە جالبارىنۋشى كوكتەن باتا نە قۇزىرلى بۇيرىق، جارلىق تىلەپ تۇر. ياعنىي، 5 سىيپىرى - كوكتەن تىلەۋشىنىڭ نىشانى. اتالمىش تاڭبا سول كۇيىندە ب.د.د. 5-1 عاسىرداعى عۇندارعا تيەسىلى جازبادا ءجۇر. «كوكتەن جاعىمدى جازمىش تىلەۋ» تۇجىرىمى گەومەتريالىق تۇرپات رەتىندە كوككە باعىتتالعان عيباداتحانا (كيىزۇي) سۇلباسى بولار  دەپ پايىمدايمىز: ⌂.

6 سىيپىرى جانە «كۇناھار بولۋدان اباي بول» تۇجىرىمى

6– «التى»: «ال+تى»،   الدەنەنى الدەكىمنىڭ الىپ كەتكەندىگىن حابارلاپ تۇر: ال+تى، ياعنىي، كازىرگىشە: «الىپ كەتتى». 6 سىيپىرى - اياعى جوعارى، باسى تومەن سالبىراعان ادامنىڭ دورەكى كەيپى: شىڭعىسحاننىڭ ءوز انداسىن جازالاۋ ءتاسىلىن ەسكە تۇسىرەدى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل - ولگەن ادام، ياعنىي، كوكتەن قالاي كەلسە (انا جاتىرىنا تۇسسە), سول كۇيى كەرى «قايتۋ» (قايتىس بولۋ) ءراسىمىن كورسەتىپ تۇرعان نىشان. بىراق «الىپ كەتتى» دەگەنگە قاراعاندا، ونى ەرىكسىز قايتارۋ دەگەن ۇعىم دا سىيىپ تۇر.
6 ەندەشە بۇل – كۇناھار ادامنىڭ كەيپى دەگەن ءسوز. بۇل ءۋاجدى ءداۋىت پايعامباردىڭ التىتارماقتى جۇلدىزى دا قوستاي تۇسەدى، ول قازىر ەبرەيلىك تاڭبا رەتىندە تانىلىپ ءجۇر، بىراق و باستا ادامزاتقا كۇناھار بولماۋ جولىن ەسكەرتۋ تاڭباسى بولۋى كەرەك. التىتارماق، ءبىر بىرىنە قاراما قارسى قوس ءۇشبۇرىشتىڭ ايقاسۋىنان قۇرالىپ تۇر. بۇل، باسقا جاعىنان العاندا، پەندەنىڭ و باستاعى كەلبەتىن وزگەرتۋى (كوككە قاراعان بەتتى تومەن قاراعان بەتپەردەمەن كولەگەيلەۋ), كوككە تەرىس، ياعنىي، جەرگە قاراۋى دەگەندى مەڭزەپ تۇر:  . سوعان قاراعاندا، 6 سىيپىرى و باستا كوكتەن تۇسكەن باتانى تارك ەتۋ، ياعنىي، ءۇشبۇرىش تارماعىن تومەن قاراتۋدى (كىنالى ادامنىڭ جەرگە قاراعانىن بىلدىرەتىن كەيىپ) بىلدىرگەن نىشاننىڭ التى تارماقتى جۇلدىزبەن بىلدىرۋگە اينالعاندىعى كورىنىپ تۇر. ءدال وسى نىشان ب.د.د. 5-1 عاسىرداعى عۇندارعا تيەسىلى جازبادا وسى كۇيىندە كەزدەسەدى (قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، «بايىرعى تۇرىك جازۋى: الفاۆيت جۇيەسى جانە فونولوگياسى»، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى). ءبىر قىزىعى، ءۇندى نۇسقاسىنداعى 3 پەن 6 سىيپىرلارىنىڭ سىيقى ءبىر بىرىنە قاراما قايشى، 3 - وڭعا، ال 6 سىيپىرى سولعا قاراي ۇشۋدى پاش ەتە تاڭبالانۋى دا، ءبىزدىڭ وسى پايىمىمىزدى ماقۇلداپ تۇر: 3 -  يماندىق بولسا، 6 -  يمانسىزدىق، تەرىس كەتۋ نىشانى. ءومىر جولىن ءساتسىز كەشكەن ادام ءسىرا، وسى سىيپىرمەن رۋحاني عۇمىرىن شەكتەسە كەرەك، ال سىناقتان امان-ەسەن ءوتىپ، ءوزىن كەمەلدىك جولعا سالا بىلگەن جان، ودان ارعى ورلەۋ جولىنا تۇسەتىندەي مۇمكىندىك اشىلاتىنى كەلەسى سىيپىرلارمەن ورنەكتەلگەن.ءسويتىپ، 6 سىيپىرى تەولوگيالىق رۋحاني ساناماق الگوريتمىنىڭ ءساتسىز بىتەتىن ءبىر شەگى بولىپ تابىلادى. ادام ءوز تاعدىرىن كۇناھارلىقپەن ءساتسىز اياقتاسا، جەتىلمەگەن (0-6) عۇمىرمەن اياقتايدى دەگەن ءسوز.

7 سىيپىرى جانە «كەمەلدىك اساتاياعى» تۇجىرىمى

7 – «جەتى»: «جە + ءتى» (ەجەلگى نۇسقاس: يەت),   قوس بۋىنشاقتان تۇراتىن بۇل ءسوز و باستا ەكى سوزدەن تۇرعان: يە + ءىت (ەت). مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سىيپىرعا قاراساق، ول كوك بەلگىسى رەتىندە جوعارعى كولدەنەڭشەدەن جانە تومەنگە جەتەتىن قىيعاش سىزىقتان تۇر. كولدەنەڭشە – كوك. بۇل تاڭبا كوكتى نۇسقاپ، «تاعدىرىڭا كوكتەن باسقانى يە قىلما!» بولماسا «ءوز پەشەنەڭە ءوزىڭ يە(لىك) ەت!» دەپ تۇر. بۇلاي بۇيرىق ەتۋ، الگى التىدان سوڭعى ساناماقتىڭ قىيسىنى بويىنشا ءوزىن ءوزى اقتايدى دا. ويتكەنى، پەندە كۇناھارلىقتان كەلەسى ساتىعا امان ءوتۋ مۇمكىندىگى ىسكە اسىپ تۇر. باسقا جاعىنان العاندا، 1 سىيپىرىنداعى قىسقا كولبەۋ سىزىقتىڭ بيلىك بەلگىسى نەمەسە بۇيرىق نىشانى ەكەنىن ەسكەرسەك، ونى جەرگە جەتكىزۋ، ۇزارتۋ وسى 7 سىيپىرىندا ىسكە اسىپ تۇر.
7
دەمەك، بۇل باسقا جاعىنان قاراعاندا، كوك بۇيرىعىن جەرگە جەتكىزۋشىنىڭ بەلگىسى بولعاندىعى. سونىمەن قاتار، بۇل كەزىندە «كوككە جەت!» دەگەن قاسيەتتى ۇراندى ۇعىمنىڭ دا نىشانى. ال، تاڭبانىڭ ءوزى كوككە مويىنسۇنىپ، رۋحاني كەمەلدەنگەن ادامنىڭ بەلگىسى دە بولعان. ءارى-بەرىدەن سوڭ بۇل - ابىز اساتاياعىنىڭ نىشانى. ەندەشە، الدىڭعى 6 سىيپىرىنا سايكەس قارابەتكە اينالماي سارا (قاسيەتتى) جولمەن ورلەيتىن جاننىڭ رەتى كەلەتىن كەلەسى ساننىڭ بەلگىسى، ارينە، جاراتقانيەگە جاراعان جاننىڭ تاڭباسى بولۋى تابيعي جايت!
وسىلاردى قورىتا كەلگەندە، 7 سىيپىرىنىڭ گەومەتريالىق سىياعى، 6 سىيپىرىنداعى ءبىر بىرىنە بەتتەسكەن قاراما قايشىلىقتى اجىراتۋ ماعاناسى بىلايشا ۇسقىنعا يە بولىپ شىعار ەدى:  6 سىيپىرىنا قاراستى ايقاسقان قاراما قارسى قوس ءۇشبۇرىشتى اجىراتۋدان شىعاتىن بۇل بەلگى «اق پەن قارانى، جاقسى مەن جاماندى ايىرۋشى»، «بويداعى قاراما قارسى قوس پىيعىلدى تەڭگەرۋشى» دەگەندى بىلدىرەر. دەمەك، 6 - كۇناھار پەندەنىڭ تاڭباسى بولسا، 7 - كەرىسىنشە، ءتاڭىر جارىلقاعان ادامنىڭ، ءوز بويىنداعى جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تەڭگەرگەن، اقىرىندا جەتىلگەن پەندەنىڭ تاڭباسى، ونىڭ كەمەلدەنۋ بەلگىسى. بۇل پايىمدى سىيپىردىڭ ۇندىلىك نۇسقاسى دا ماقۇلداپ تۇر: شەڭبەرشەدەن تۋىنداعان ادامنىڭ جوعارىعا ورلەۋ جولى بەينەلەنگەن.

8 سىيپىرى جانە «سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى» تۇجىرىمى

8– «سەگىز»: «سەگ + ءىز»، ەجەلگى نۇسقاسى: «ءىس ەك ءىس» (سەكىس), ياعنىي، «ىسكە - ءىس»، «قوس S» دەگەن جازۋ، بۇل – «بۇيرىق ۇستىنە - بۇيرىق!» دەگەنى بولار. 8 سىيپىرى شىنىندا دا، ەكى S-ءتىڭ ايقاسۋىنان شىعىپ تۇر. بۇل دەگەنىمىز - ءبىر تۇلعاعا ەكى ادامنىڭ تاعدىرى مەن عۇمىرى بەرىلدى دەگەن ءۋاج بولسا كەرەك. مۇنداي پەشەنە ادەتتە الەمدى بيلەۋشىلەرگە تۇسەتىن ورلەۋ جولى بولعانىمەن، ءاربىر پەندەگە دە ءتان تۇجىرىم: كەمەلىنە كەلىپ جەتىلگەن ءاربىر ەرجەتكەن مەن بويجەتكەن ءۇشىن، ءوزىنىڭ جارىن تاۋىپ، پەشەنەسىن ەكى ەسەلەۋى پەندەلىك مىندەت بولىپ تابىلادى. بۇل اكتسيا «سەكىس» سوزىمەن ەبروپاعا جەتكەنىمەن، جاڭا قۇرلىق ونى قۇمارلىق (سەكس) مازمۇنىندا عانا قابىلدادى.
8
8 - ءسىرا، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، ساي ما ساي بولۋدىڭ دارەجەسى مەن شەنى بولار. ال، باتا (بۇيرىق، پەشەنە، جازمىش) ۇستىنە باتا بەرىلۋى سايما ساي تۇلعاعا ءتان بولسا كەرەك. 8 سىيپىرىنىڭ ءمانى جەتىلگەن ادامنىڭ نىشانى بولىپ تابىلاتىن 7 سىيپىرىنان كەيىنگى كەلەتىن سان تاڭباسى رەتىندە تولىق اشىلىپ تۇر: جەتىك، كەمەل ادامعا كوكتەن بەرىلگەن بۇيرىقتى، باتانى نىعايتۋ ارقىلى ەسەلەنگەن مىندەت قويىلىپ تۇر. جانە دە جاي عانا باتا مەن مىندەت ەمەس، جەرگە كوك اتىنان بيلىك ەتۋ پارمەنى بەرىلەردەي سىڭاي بار. مۇنىڭ مىنا گەومەتريالىق نۇسقاسى «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەگەن ۇقتىرىمدى بەرىپ تۇر:    . ۞ 

سەگىزقىرلى بۇل فيگۋرا ەجەلگى تۇركىلىك ساۋلەتتىڭ كورنەكتى بەزەندىرىمى ەكەنى تەگىن ەمەس.

9 سىيپىرى مەن «توعايعان ءىس» تۇجىرىمى

9 – «توعىز»: «توع + ىز ء(ىس)»، «توق + ىس ء(ىس)»، «توعىس!» ء(ىستىڭ ءبىتۋى، اياقتالۋى، توعايۋى), باسقاشا ايتقاندا، بەرىلگەن پەشەنەنى تولىق اتقارعان جانعا قاتىستى «ءىسىڭ تولىستى!» دەگەن رىيزالىق باتانى بىلدىرەتىن تاڭبا. بۇل - ماڭعازدانعان، جاعاسى جايلاۋ، تولىسقان ادامنىڭ كەيپى. «باسى تومەن سالبىراعان» 6 سىيپىرىنا قاراما قارسى تاڭبا.
9
ءسىرا، بۇل كوكتىڭ قويعان مىندەتى مەن جەر بەتىندەگى پەندەلىك ميسسياسىن اتقارىپ، قاسيەتتى باتا العان سۇيىكتى پەندەنىڭ مارتەبەسى سەكىلدى. بۇعان قوسولشەمدى جازىقتاعى شەڭبەرگە ءتان ەڭ كەمەل گەومەتريالىق قوسولشەمدى سىياق (انالوگ) سايكەس: ○.
بۇل – «توعىس» پەن «توق ءىس» ۇعىمدارىن تولىق قاناعاتتاندىراتىن تاڭبا-فيگۋرا. ءارى الدىڭعى 8 سىيپىرىنىڭ سەگىزتارماقتى فيگۋراسىنىڭ گەومەتريالىق جاعىنان بارىنشا نىعايۋىنان شىعىپ تۇر.  جالپى، 9 سىيپىرى ادامعا بەرىلگەن پەندەلىك عۇمىردىڭ ءساتتى اياقتالىپ، بەلگىلى ءبىر دامۋ شەڭبەرىن تۇيىقتاپ، ۇدەرىستى كەلەسى ساتىسىمەن توعىستىرۋ كورىنىسى. ءسويتىپ، 9 سىيپىرى تەولوگيالىق رۋحاني ساناماق الگوريتمىنىڭ ءساتتى بىتەتىن شەگى بولىپ تابىلادى. بۇل - ماتەماتيكا الەمىندە توعىز سانىنان سوڭ ءبىرسىيپىرلى ساندار تىزبەگى ءبىتىپ، قوسسىيپىرلى سانداردىڭ شەبى ون سانىنان باستالادى دەگەن ءسوز. اسىرەسە، قازاقتىڭ بىرلىك سان ەسىمىنىڭ ەتيمولوگياسى كازىرگى سىيپىر تاڭبالارىنىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتكەن جايت رەتىندە، ونىڭ سىيپاتتاماسى ەكەنىنە نازار اۋداراتىن مەزگىل جەتتى.

وعان مىنا كەستەدەن كوز جەتكىزۋگە بولادى.

«توعىز» ويىنى مەن تۇركىلىك «سىيپىرلىق تەحنولوگيا»

تۇركىلەردە كازىرگى ماتەماتيكالىق «ءنول» ۇعىمى بولدى دەي المايمىز، الايدا، توعىز سىيپىردى قوردالاعان شەڭبەر تۇرىندەگى ايىرىقشا بەلگى پايدالانىلعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىزدى مۇنداي ويعا يتەرمەلەيتىن بۇگىندە «توعىزقۇمالاق» اتالىپ جۇرگەن اسا ەجەلگى ويىننىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنى. بۇل ويىننىڭ ءبىر اتاۋى قازاقشا «وردا» بولاتىن، بىزدىڭشە و باستاعى اتاۋى «توق ءىس» بولۋى كەرەك. بۇل اتاۋ جوعارىدا قاراستىرىلعان سىيپىرلىق الگوريتمدى قامتىعان توعىز وتاۋدان تۇراتىندىقتان جانە بارلىق سىيپىرلىق تۇجىرىمنىڭ (بىردەن توعىزعا دەيىنگى قۇمالاقتىڭ) ءبىر وتاۋدا (وردادا) شوعىرلانۋ مۇمكىندىگىنەن دە كورىنىپ تۇر. ەڭ باستىسى ول دا ەمەس، باستىسى - ءار وتاۋدىڭ بۇگىنگى ەلەكتروندىق سىيپىرلىق تەحنولوگيا ۇياشىعى بولىپ كەلگەندىگىندە. «توعىز» (حح عاسىردا جاساندى تۇردە قوسىلعان «قۇمالاق» ءسوزىن الىپ تاستاعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى) ويىنى بويىنشا، ەلەكتروندىق ۇياشىقتاعىداي، ءار وتاۋ نەبارى توعىز تاسپەن تولىققان بۇگىنگى 0-9 ون سىيپىردىڭ قۇبىلۋىن كورسەتەتىندەي – بىردەن توعىزعا دەيىنگى قۇمالاقتار سانىنىڭ قۇبىلۋ  ۇدەرىسىنە تولى; تەك قانا 0 سىيپىرىنىڭ قىزمەتىن «توعىز» تاقتاسىندا شۇڭقىر وتاۋ اتقارىپ تۇر. دەمەك، 0 سىيپىرىنىڭ ءوزى تىگىنەن كەلگەن سوپاقشا ەلليپسكە ۇقساعان، سول «وتاۋدىڭ» سىزبالىق بەينەسى بولۋى عاجاپ ەمەس.
«توعىزعا» ۇقساعان افريكا مەن تاياۋ شىعىستاعى كەيبىر حالىقتارعا جايىلعان «قالاح» ويىنى بار، بىراق ول التى قۇمالاققا نەگىزدەلگەن، التى وتاۋدان تۇراتىن قارسى ەكى بەتتەن  تۇرادى. ويىن ۇدەرىسى دە، قۇرلىمى دا «توعىزدان» اۋمايدى. بۇل ويىنداردىڭ ءبىز كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىپقا قاتىسى مىناسىمەن ماڭىزدى: «قالاح» ويىنى عۇمىر جولىن ورتا جولدا «كۇناھارلىقپەن ءۇزىپ العان»، «ورلەۋدەن قالعان» ادامدىق تاعدىردىڭ ۇلگى-تالكەگى ىسپەتتى دە، «توعىز» ويىنى - جاراتقاننىڭ بۇيىرتقان عۇمىرىن سارقا پايدالانىپ، ومىرلىك توعايۋ مەن نىعايۋدان وتەتىن جاندار جولىن پاش ەتەتىن فيلوسوفيالىق الگوريتم. بۇعان، ءتىپتى، التىلىق نەگىزگە سۇيەنگەن «قالاح» (ويىن اتاۋى «قالىق» بولۋى عاجاپ ەمەس، افريكالىق كالاحاري جازىعى دا بار) ويىنىنىڭ اتاۋىنداعى «قال» بۋىنى قازاقتىڭ بۇيرىق رايلى ەتىستىگىن عانا ءبىلدىرىپ قويمايدى، ادامنىڭ رۋحاني عۇمىرىنىڭ ورتا جولدا قالۋىن ايگىلەيتىن شيفر بولىپ تابىلادى.
جوعاپرىدا قاراستىرىلعان تەولوگيالىق ساناماق تۇرعىسىنان ادام ومىرىندە 6 مەن 9 سىيپىرلارىن تۋعىزعان تۇجىرىمداردىڭ تۇيىقتالۋ مازمۇنى بار: 6 - رۋحاني عۇمىر جولىنىڭ ازعىندىقپەن ءبىتۋ اقىرى دا، 9 – رۋحاني كەمەلدىكتىڭ ءساتتى ءبىتۋ تۇجىرىمى. مىنە، سوندىقتان دا، ءبىز بۇگىندە ءبىر بىرىنە سيممەتريالىق قاراما-قايشى قوس تاڭبانى (6,9) سايكەس تۇردە   التى مەن توعىز ساندارىنىڭ سىيپىرى تۇرىندە قولدانۋدامىز ءارى سايكەسىنشە، التى مەن توعىز ساندارىنا نەگىزدەلگەن «قالاح» جانە «توعىز» ويىندارىن تۇتىنۋدامىز.
ەندەشە، تۇركىلىك «توعىز» («وردا») ويىنى الدەكىمدەر ايتاتىنداي، شوپانداردىڭ الگەبراسى ەمەس، تۇركىلىك ابىز-سوپىلاردىڭ يماندىق-سىيپىرلىق تەحنولوگيالىق باستاماسى، كازىرگى «اراپتىق» اتالاتىن سىيپىرلاردى تۋدىرعان ۇدەرىستىڭ ۇلگىسى بولاتىن. ال، تاۋ-تاس اراسىنان تابىلىپ جۇرگەن «توعىزدىڭ» تاس تاقتالارى مالشىلاردىڭ ەمەس، دارۋىشكە اينالعان وپپوزيتسيالىق ابىزداردىڭ  ريتۋالدىق  قۇرالى بولسا كەرەك.

«و ءىن» جانە سىيپىر بالالايتىن قۇرساق

تۇركىلەر «ءولى ءىن» ۇعىمىن قولدانعانمەن، و تاڭبانى، ارينە، كازىرگى ءنول سانىنىڭ سىيپىرى رەتىندە قولدانباعان جانە «ءولى ءىن» ۇعىمىن سان رەتىندە دە مويىنداماعان. شاماسى، «ءىن ءولى» نەمەسە «ءولى ءىن» ۇعىمى تۇركىلىك ماتەماتيكاعا ەمەس، فيلوسوفيالىق تاڭباعا قاتىستى اتاۋ بولىپ، جەكە تۇرعاندا اتالسا كەرەك. سوندىقتان ول سىيپىر تۋىنداتۋشى تۇركىلەردە ءنول سانىنىڭ سىيپىرى رەتىندە قالىپتاسپاي، و باستاعى «بۋاز ءىن»، ياعنىي، «سىيپىرلار قۇرساعى» ۇعىمىنداعى توعىز سىيپىردىڭ القاسى، بىرىكتىرىندىسى، ورداسى رەتىندە پايدالانىلعان.
جالپى، دۇنيەگە سىيپىرلىق جۇيەنى كەلتىرگەن «بۋاز قۇرساق» تاڭباسى، ياعنىي،توعىزدىڭ وسى ءبىر ○ القالىق تاڭباسى اسەر ەتكەن. بۇل «سىيپىرلىق قۇرساق» - القا-قوتان جايعاسقان توعىز ساربازدىڭ شايقاسقا الما-كەزەك شىعىپ، ءوز پەشەنەلەرىن سىنايتىن ۇدەرىس الاڭىنىڭ بەينەسى ىسپەتتى. شەڭبەرشەنىڭ ىشىندە توعىز «سىيپىر-سارباز» بارى ەسكەرىلىپ وتىرعان.ءسويتىپ، ون سانىنىڭ تاڭباسى: 1و بولۋ ارقىلى «ء1(پىر) جانە 9 ءىس (پەشەنە، نەگىز، ءمان)» دەگەن سويلەمدى بىلدىرگەن. ال، «نەگىز»، «ءمان» ۇعىمدارىن تۇركىلىك «سوي» (سۇي+ەك) ءسوزى بەرەدى.
مۇنىڭ تۋىنداۋىنا تۇركىلىك ابىزداردىڭ وندىق اسكەر بولىمشەسىن تاڭبالاۋ يتەرمەلەگەن سەكىلدى: 1 - ساردار بولسا، و - قالعان توعىز سارباز القاسى! بىلايشا ايتقاندا، ەبروپاعا «رىيتسارلىق دوڭگەلەك ۇستەل» تۇركىلەردەن جەتكەن «توعىز ساربازدىڭ» ءىس پەن ءسوزدى بىرىكتىرۋ ۇدەرىسىن ايگىلەيتىن نىشانى بولاتىن.العاشقى سىيپىرلىق جازۋ پوزيتسياسى دۇنيەگە وسى جولمەن كەلگەن دەپ توپشىلايمىز. ءتىپتى، «ون» ءسوزىنىڭ ءوزى ءو+ىن، (مۇنداعى و -  تىلسىم، جاسىرىن)  تىركەسىنەن قۇرالىپ تۇر. بۇل اۋەلدەگى 10 سانىنىڭ اتالۋى ەمەس، ون سانىنىڭ سىيپىرىنىڭ اتاۋى بولاتىن! ويتكەنى، و باستا «ون» ءسوزىنىڭ ەجەلگى تۇركىلىك نۇسقاسى - «و» نەمەسە «ۋ» تۇرىندە عانا ايتىلعان.ول ەجەلگى شۋمەرلەردە دە سولاي اتالادى. ەندەشە، بۇگىنگى «ون» سان ەسىمىن ونىڭ سىيپىرلىق 1و تاڭباسىنان تىس قاراۋ مۇمكىن ەمەس.

دانالىقتىڭ پوشىمى ارۋاقىتتا - قاراپايىم، ال مازمۇنى تۇڭعيىق بولىپ كەلەدى. كازىرگى اراپتىق ءسوز رەتىندە مويىندالىپ جۇرگەن «سىيپىر» ء(تسيفر)سوزىنىڭ استارىندا تۇركىلىك ءسوي(سۇي)+پىر تىركەسى قىلاڭ بەرەدى،«سوي» ءسوزى قازاق تىلىندە  ءمان، نەگىز رەتىندە قولدانىلادى; ونىڭ «سۇيەك» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى ەكەندىگى دە ايقىن.سايىپ كەلگەندە، قازاقتىڭ بىرلىك سان ەسىمى، ونىڭ تانىمى مەن وركەنيەتىنىڭ بارىنشا تەرەڭدىگىن بايقاتاتىن كورسەتكى (ينديكاتور) بولىپ تابىلادى. ءبىز قاراستىرعان سىيپىرلار الەمى دە ون-اق تاڭبادان تۇراتىن قاراپايىم تاڭبالار جۇيەسى بولعانىمەن، ونىڭ ۇلىلىعى ميستيكالىق مانمەن ادىپتەلىپ، فيلوسوفيالىق استارمەن كومكەرىلگەن، ماتەماتيكالىق قىيسىنعا قانىققان، تاريحي دايەكپەن قامتىلعان تۇركىلىك تۇجىرىمعا نەگىزدەلۋىندە.

سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى
«اباي-اقپارات»