Санды таңбалауға арналған сыйпыр, бүгінде бүткіл бір технологияның субъектісіне айналды, оны «сыйпырлық технология» (қазақ журналистері мұны «сандық» деп шатасуда) атайды. Заманымыздың үрдісін айқындап отырған сыйпыр тақырыбы өзекті де маңызды сала. Біз бұл жолы адамзаттық жалпы өркениет туындысына айналған «арап» сыйпырының туындау тарихына бабақазақы (протоқазақ) танымның ықпалы барлығын аңғарғанымызды жұртпен бөлісуді ұйғардық.

Автор.

Араптық сыйпыр мен түркілік санамақ жүйе

Санды таңбалауға арналған сыйпыр, бүгінде бүткіл бір технологияның субъектісіне айналды, оны «сыйпырлық технология» (қазақ журналистері мұны «сандық» деп шатасуда) атайды. Заманымыздың үрдісін айқындап отырған сыйпыр тақырыбы өзекті де маңызды сала. Біз бұл жолы адамзаттық жалпы өркениет туындысына айналған «арап» сыйпырының туындау тарихына бабақазақы (протоқазақ) танымның ықпалы барлығын аңғарғанымызды жұртпен бөлісуді ұйғардық.

Автор.

Араптық сыйпыр мен түркілік санамақ жүйе

Дүниеде алуан сыйпыр жүйесі бар, олар санамақ жүйеге сәйкес ежелгі гректік оналтыланған болмаса майалардың жыйырмаланған жүйесіне негізделген түрлі пошымға ие. Сондай-ақ, таяқша сыйпатты римдік сыйпыр да  әйгілі.Әр сыйпырға өзіндік есептік жүйе тән, әрбір есептік жүйеге өзіндік сыйпыр саны лайық: майалық жүйеде – 20, гректерде – он алты, ондалған есептік жүйеде -10 сыйпыр. Ендеше, бүгінгі «араптық» сыйпырдың шығу тегін қазбалағанда, соған сәйкес ондалған санамақ жүйенің шығу көрінісін зерделеу дұрыс бағыт бермек.
Араптарға дейін Дүние жүзінде ондалған сандық жүйені кең қолданған халық семиттер де, ежелгі үнділер де емес, түркілер екені белгілі.Алайда, америкалық инктерде ондалған жүйенің болғандығы бүгінде құпия емес. Ал, алашордашыл Елдес Омарұлы өзінің «Қазақ тарихынан» деген мақаласында Шыңғысханнан бастау алады дейтін «ондық жүйелі» әскердің жасақталуынан мың жыл бұрын, аталмыш жүйені ең алғашқы ғұн ханы Мәденің (Модэ, Мәди) мемлекеттік жүйесі ондық, жүздік, мыңдық бөліністерден тұратын әскери құрылымнан тұрғандығын ежелгі Қытай мен Әбілғазы ханның шежіресіне сүйене отырып, ашып жазады.
Әңгіменің арқауы болып отырған кәзіргі сыйпырдың араптық туынды екені және оның ежелгі үнділік сыйпыр жүйесінен туындауының өзі біржақты дәйек деуге ерте. Кәзіргі сыйпырдың шығу тегіне басты дәйек болып жүрген мына кестеге (4, 5 пен 6 сыйпырлары екі нұсқамен, сол жағында — арапша, оң жағында — парсыша)  назар салайық.
Кестедегі «араптық» сыйпырлар ебропалықтарға X—XIII ғасырларда есептеуіш абақ сүйектерінде басылған жазбалардан белгілі. Тақташаға сыйғызу үшін «2» мен «3» сыйпырларын жатыңқы түрінде жазған. Ал, «8» сыйпыры ебропалық «туынды» болып есептеледі де, латындық «сегіз» ұғымын білдіретін octo сөзінің қысқаша жазылуынан шыққан деседі. Кестенің оң жақ бағанындағы ежелгі үнділік аталатын сыйпырмен салыстырсақ, оған араптық 0,2,3,9 сыйпырларының ғана ұқсастығы байқалады, қалған алтауы мүлдем бөгде кейіпте. Бір жүйеден шыға тұрып, «арап» сыйпыры үнділік нұсқадан неге сонша алшақтаған? Ал, кәзіргі мен арап сыйпырларының ұқсастығы тек 1,2,3,9 сыйпырларында ғана. Ендеше кәзіргі сыйпырдың «араптық» аталуы әділ ме? Алайда, кәзіргі сыйпырды араптық өркениетке құрмет ретінде ебропалықтардың атағандығы мәлім.
Пайымымызша, орта азиялық ілім-біліммен барынша таныс Әл-Хорезми секілді ғұламаның арқасында Еуропаға «араптық» емес, нағыз түркілік ондалған есептік жүйеге негізделген сыйпырлар таңбасы жеткен секілді. Тарихи бұл жайт дәйектелмегендіктен, ебропалық тарих ғылымы кәзіргі сыйпыр тағдырын оңайлатып қана, ойға келген олақ дәйектермен толтыруға тырысқан. Мысалы, 8 сыйпырының octo сөзінің қысқаша жазылуынан қалыптасуы үлкен күмән келтіреді: сонда араптардан бәрін ала отырып, сегіз санының таңбасына келгенде ебропалықтар намыстана қалғаны ма, әлде octo ұғымы сонша қасиетті ме? Бұған әзір жауап жоқ.
Әзірге сыйпыр тарихын орнықтырған ебропалық көзқарас кәзіргі он сыйпырдың үнділік нұсқаға ұқсамайтын алтауын тектеп беруге қауқарсыз. Ол заңды да, өйткені, ондалған есептеу жүйесінің тетігі болып табылатын кәзіргі он сыйпыр Кіндік Азиялық абыздарда қолданыста болғанымен, олардың сыры құпия таңбалар түрінде сырт көзге ашылмаған. Сол себепті бізге бұлардың көпшілігі сыйпыр түрінде емес, түркілік бітік (тасжазбалық) әріп пен идеограмма түрінде ғана жеткен.
Кім білсін, ол жүйелер Отырар кітапханасы секілді білім ошақтарында өртпен бірге келмеске кетуі де ықтыймал. Ал, осы заманғы қолданыстағы сыйпырдың араптық және үнділік нұсқаларға қатысы болғанымен, екі нұсқа да кәзіргі «араптық» сыйпырға ататек болуға жарамайтынына жоғарыда көз жеткіздік. Оның үстіне бүгінгі сыйпырлар жетілген басқа жүйеден алынғандай әсер бар. Ендеше, бұлардан басқа сыйпырдың тегі болуы мүмкін бе? Мүмкін!
Ондалған есептік жүйеге негізделген түркілік сыйпырдың барлығы жөнінде дерек болмаса да, түркілерде сыйпыр болмады деуге тағы болмайды. Мәселен, түркітекті шұбаш (чубаш) жұрты әлі күнге дейін орман шаруашылығында ежелгі түркілік бітік (руна) қарыптес сыйпырларды қолдануы бізді біршама ойландырады. Және де ол сыйпырлар римдік нұсқамен туыстасып жатыр:

Екі сыйпыр тұрқын салыстыра келе, шұбаштық нұсқа әбден жетілген, мейлінше қарапайым және барынша орныққан нұсқа екендігі бес санының сыйпыры жай ғана / қиғаш сызықшамен беріле салғанынан көрінеді. Бұл жайт тағы бір мәселенің ұшығын қозғап отыр, ол – римдік сыйпыр аталатын сандық таңбалар да түркілік туынды емес пе?
Сыйпырлардың адамзат тарихындағы шығу жолдарын дәйектеген Олжас ақсақалдың «О происхождении древнетюркских языков и письменностей» (Алматы, «Атамұра», 2002)  еңбегіндегі пайымдарына ден қоя отырып, кәзіргі сыйпырдың шығуына сол пайымдардың алғы іргетас болғанымен, оның түбірімен өзгеріске ұшырай отырып, теологиялық сыйпырлық мән мен пошымға түскенін атап өткіміз келеді.Сөйтіп, кәзіргі сыйпыр кейбір таңбалық және дәйектік тірек ретінде ежелгі танымдарды негіз ете отырып, оны туындаған жаңа заман талабы мен имандық идеологияға талғажау еткен түркілік таным нәтижесі дейтін өз пайымымызды ұсынбақпыз. Сірә, кәзіргі сыйпырдың тегі араптық жазба да емес, ежелгі үнділік сыйпырлық таңба да емес, шамасы Батысқа бұл сыйпыр нұсқасы басқа бір үлкен өзгеріс пен реформаны бастан кешіріп жеткен дейтін өз қыйсынымызды келтірмекпіз.

Сыйпыр – өркениеттік нышан

Сыйпыр мәселесі, ежелгі мәдениеттердің туындауы мен қалыптасу көрінісін зерделеуге мәжбүр етеді. Өйткені, сыйпыр - белгілі бір мәдениеттің жазбалық туындысының математикалық көрінісі ғана емес, соны тудырған этностың, нәсілдің дүниетаным айнасы, ойлау жүйесінің таңбаланған көрінісі. Өркениетсіз жазба, жазбасыз сыйпыр болуы неғайбыл. Өйткені, сыйпыр - өркениеттік нышан.
Ресми сыйпыр тарихы бойынша осы дәуірдің 5-ғасырында нөл ұғымы туындап барып, сыйпырдың туындауына түрткі болған деген уәж бар. Содан барып, араптық сыйпыр үнділік сыйпырдан шыққан деседі. Алайда, көзіміз жеткендей, оған күмән аз болмай тұр. Оның үстіне, үнділік сыйпырдың туылуына далалық жазым мәдениетінің әсері болғандай дәйекке жолығу да сирек емес. Әлгі үнділік сыйпырды туындатқан нөлдің таңбасы шеңберше болса, оның шунья аталуы да «шеңбер» сөзінің басқы буынына сонша жуық екенін ескере тұрайық: шең, шөң.
Түркілік ұлы Дала да жүйелі жазбасыз болған емес. Түркілік жазба мәдениетінің нағыз болмысын Эрнест Добльхофер былай мойындаса: «Они (түркі жазуы) происходят из области, являвшийся для всех западных культур «потусторонним миром», из самого сердца Азии, и принадлежат народу, о котором мы долгое время совершенно ничего не знали, да и теперь еще знаем чрезвычайно мало...» (Знаки и чудеса. М. 1963)., ал ежелгі рухани тұнба түріндегі түркілік жазба жөнінде тарихшы А.К.Нарымбаева өз пікірін былай білдіреді: «Более 4 тысяч древнетюркских рукописей хранятся в Российской Академии наук, около 8 тысяч – в Германской коллекции, есть коллекции японская, лондонская, парижская и др.» («Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный прототюрками», 2007ж, 362-бет).
Ұлы Дала өркениетінің дүркін-дүркін шығыс, оңтұс пен батыс бағытқа көшегендер көшкінімен таралып тұрғандығына назар аударған жөн. Оның үстіне, ежелгі түркілердің байырғы үнділермен талай рет рухани-саяси қатынасқа түскенін және байырғы Үндістанға солтұстан барған көшегендер сенім мен иман білімдерінің бастауын жеткізгені де аңыз бен ақыйқатқа толы. Сол себепті, ежелгі түркілер мен үнділердің рухани байланысы болды ма деген мәселе бүгінде сонша өзекті емес, оған тиянақты болмаса да жауап бар, ол – байланыстың түрлі деңгей мен ауқымда нақты болғандығы.
Ресми тарих ғылымы үнділік жазба жүйені алғаш рет «алгебра» пән атауының шығуына түрткі болған, түркілік географиялық әлемнен ажырағысыз, қазақтар «Бесқала» атаған Харазым  аумағында туылған, «Китаб әл-Джебр уа-іл-Мұқабал» еңбегінің авторы араптық (дұрысы – исламдық, тегі жағынан түркілік болуы ғажап емес) ғалым Мұхаммед ибн Мұса Әл-Хорезмидің қолданғанын мойындайды. Алайда, Хорезм хандығының Ортаңғы Азиядағы адамзаттық ұстаз Әл-Фарабимен бірге ортағасырлық талай оқымыстыларды шыңдаған Отырар бастаған ондаған бай кітапханалы қалалары бар Ұлы Даламен шектесіп жатқандығы ескерілмейді. Оның үстіне бір өзі математика ғылымының іргелі бір саласының негізін қалаған Мұхаммед ибн Мұса Әл-Хорезми секілді ғұламалардың сыйпырдың барынша жетілген түрін қолданып көруі арқылы, оның Батысқа жайылуына түрткі болмасына кім кепіл?!
Бір қызығы, орта ғасырдағы Ортаңғы Азиялық қалалардың қауқары әзірге тек қана ислам өркениетімен шектеле мойындалып келеді. Алайда, ол қалалардың ислам діні туындағанға дейінгі жағдайы көзден таса болғанымен, Ортаңғы Азиялық өркениеттің бұған дейінгі болмысы әбден қалыптасқан және ежелгі далалық абыздық ілімнің кең тарап, оның тұнбасының исламдық өркениеттің өскіндеуіне, жаңа «араптық танымның» қалыптасуына негіз болған фактордың бірі ретінде қарастыратын мезгіл жетті.

Түркілік сан есім мен теологиялық санамақ

Жалпы, ондалған сандық таңбалардың шығуы әу бастағы түркілік теомистикалық санаға негізделген білімнен бастау алады деуге негіз бар. Мистикалық санамақтың астарында ежелгі түріктік абыздық ілімнің сілемі жатыр. Әсіресе, кәзіргі сыйпырдың шығуында ежелгі имандық сенімге негізделген «даналық санамақ» бар деген түйсік санамызда самсап тұр.
Пайымымыз бойынша, мынадай қыйсынның тізбегі болған. Әуелгі абыздар күрделі эзотериялық-имандық ілім мен идеологияны санамақ арқылы адамзат санасына сіңірудің қарапайым жолын іздестірген.  Ол үшін идея мен таңбаны біріктіру шебер қолданысқа түскен. Нәтижесінде теологиялық таным мен математикаға негізделген идеограммалар дүниеге келген. Бірақ, әуелгі сыйпыр санның таңбасы ретінде емес, имандық ілімнің таңбасы түрінде туындап барып, ол таңбалар нағыз сыйпырға прагматикалық сананың қалыптасуы кезінде ғана айналған деген пайымды жөн санаймыз. Ал, прагматикалық-материалдық сананың бой алуы Батыс өркениетімен тығыз байланыста. Демек, оған дейін Далалық абызханаға айналған Кіндік Азияның қалалары сыйпыр таңбаларының шикізатын «өңдеумен болған», бірақ сыйпырдың кәзіргі тұрпатын қалыптастырып үлгермеген. Идеалистік Ортаңғы Азияға ол кезде прагматикалық ғылыми тұжырымдардың қажеті болмаған сыңайлы.
Кәзіргі («араптық» айқындауышты осылай деуге мәжбүрміз) сыйпырдың шығу құбылысын зерделеу барысында оның сандық мәні мен таңбалық бейнесін талдау арқылы түркілік дүниетанымның табиғатын тану қыйын емес. Ол үшін түркілік бірлік сан есімдер этимологиясы мен сыйпырлардың туындауының арасында тығыз байланыс бар екендігіне назар аударған жөн. Сандық таңбалар сыйпырға айналмай тұрып, санамақ арқылы санды «туғызған» имандық-мистикалық ұғымды санада бекіту құралы болғанға ұқсайды. Біз мұны бас-аяғы он сыйпырдан тұратын таңбаларды тектеу барысында оның біртұтас теологиялық санамақ жүйесіне негізделгенін топшылаудан алып отырмыз. Тегін біз індетіп отырған ондалған бүгінгі сыйпырлық жүйе мәні жағынан бірыңғай діни идеологиялық алгоритмге өрілген санамақ болып табылады.
Кәзіргі сыйпыр тегін індету барысында, қазақы бірлік (0-ден 9-ға дейінгі) сан есімдердің этимологиялық мәні мен сыйпыр сыйықтарының сәйкестігі сыйпыр мәндерін ашуға толық қатынасы бар екендігін аңғардық. Атап өтер басты жаңалығымыз: түркілік бірлік сан есімдер теологиялық санамақ тұжырымдардың көрінісі екендігі, йағный, бірлік сан есімдердің әуелі сан ретінде емес, теологиялық санамақ ретінде туындағандығы.

0  сыйпыры мен «Өлі ін».

Нөл (ноль, нуль) сөзі латынша nullus — ешқандай, ештеңе, бос, құр дегенді білдіретін сандық таңба. Нөлді таңба ретінде  жазу куәлігі алғаш рет 876 жылдан басталады. Үндістандағы Гвалиор қаласындағы қабырғалық жазбада 270 саны түскен. Кейбір зерттеушілер нөлді үнділіктер оналтыланған есептеу жүйесіндегі «о» әрпін нөл ретінде астрономияда қолданған гректерден алған-мыс дейді. Ал, кейбіреулері нөл шығыстағы Үндістаннан келді деп есептейді, тағы біреулер оның үнді мен қытай шекарасында шыққандығын алға тартады. Жоғарыдағы уақыттан бұрын 683 және 686 жылдардағы кәзіргі Қамбоджы мен Инданезиядағы жазындыларда нөлдің нүкте мен кішкене шеңберше түрінде бейнеленгені табылуда.
0 – «нөл» (нул, ноль, нуль): ін+өл тіркесі түріндегі бұл сөз аң панасы мен ондағы қолға түсірер ештеңенің жоқтығынан хабар беріп тұрған ежелгі түркілік «сөйлем» секілді. Бұл ұғым әрі інді, әрі ондағы тірліктің жоқтығын білдіру арқылы аталмыш таңбаға санауға тұрмайтын мағана жүктеп тұр. Аталмыш сөзтіркес ежелгі түркіше «өлі ін» сөйлемін беруде. Жалпы «ін» (ын, ин) сөзі аса ежелгі қуыс, ішкі, қамашау, құрсақ ұғымдарын білдіреді.Қазақтың ағайынды ұлдардың кішісін «іні» атауы, о баста «құрсақтас» дегенді білдірсе керек. Демек, «ін өлі» тіркесі бедеу құрсақ дегенге меңзеп тұрғандай.
Түркіше «өлі ін» тіркесіне барынша жуық қытайша «лің» (ағылшынша айтылымы - líng) болып айтылатын ресми иероглифі  0 сыйпырын кәдімгі жазбада шеңбершемен береді. Бұл таңба шынында да, іннің ауызын бейнелейді және оның ішінде ештеңенің жоқтығын білдіреді. Алайда, түркілік жазындыларда нөл санының сыйпыры жөнінде дерек те, дәйек те жоқ және оның шеңбершемен белгіленгені тіпті де беймәлім. Демек, бізге әзірге тек қана  латынша «нөл» сөзінің түркілік «өлі ін» тіркесіне жуық айтылатыны мәлім.
Жалпы, кәзіргі сыйпырдың туындауына екі бірдей негіз болған, оның бірі – сыйпырдың идеограммалық тұрпатын туғызған теологиялық санамақ тұжырымы; екіншісі – оны қостап толықтыра түсетін философиялық-геометриялық бейнелер.Сондықтан да, сыйпырды «бір күнде туа қалды» деуден аулақ болған абзал. Шамасы, сыйпыр теологиялық санамақ тұжырымы мен тұрмыстық санамақ тұжырымының идеограммалары тұрақталып, геометриялық тұрпатқа ие болған шақта қалыптасатын болса керек.
Осы жағынан қарағанда, нөл саны «бедеу құрсақты» (өлі ін) бейнелейтін шеңберше болуға итермелейтін сыйпырды туындату мүмкіндігі бар және оның философиялық-геометриялық бейнесі кәдімгі ноқат болуы керек. Ноқат – түркілер танымының ежелгі танымында тарының қауызындай нүктеден тараған ғаламның бейнесі, ендеше ғаламның ноқат түрі – ғаламның туындамай тұрғандағы бедеу сипатының тұрпаты болса керек. Сондықтан түркілік бітік жазбадағы сөздер арасын жалғайтын өтпекіл (пробел) бір нүктемен ажыратылудың орнына, «:» түріндегі қос ноқатпен берілген. Себеп, әлгі ғаламның басқы «нөлдік» күйін білдіретін жалғыз ноқатпен шатастырмаудан туса керек. Әйтпесе, тасқа қырнап жазуға бір нүктенің ыңғайлы екені белгілі.

1 сыйпыры мен «Пір» ұғымы

1– «бір»: бі + ір (ыр),   «бі» (би,пі,пи) буыншағы ежелгі «биік», «жоғарғы», «құдыретті» ұғымдарын беретін басқы нұсқа, ал, «ір» (ыр) ежелгі түркіше ие, жасаушы, жаратушы, құдырет дегенді білдіреді. Кәзіргі «ірі» сөзінің түбірі (ір, гір) о бастағы іріліктің ғана емес, құдырет пен жасампаздықтың да мәнін берген. Сонда бі+ір (ыр) қосындысы «жалғыз құдырет» деген ұқтырымды бермек.
Ежелгі шумерлер бір санының таңбасы ретінде тігіңкі │ сызық қолданып, оны «ас», «аш» атаған. Бұл кәзіргі «аспан» сөзінің түбірі болуы керек және тік сызық, сірә, Аспан мен Жерді жалғаушы құдырет мағынасында ұғынылған. Бұл кәзіргі «бір» сөзінің әуелгі мәндесі болып табылмақ. Бұған қоса тіліміздегі «асатаяқ» сөзіне де мән беріп тұрған осы бір ежелгі «ас» сөзі болуы керек. Тігіңкі бұл сызықшаның ежелгі семиттерде «алеф» ретінде басты әріп аталса, бұл сөз түркілердегі ірілігін салыстыру мүмкіндігі жоқ «алып» ұғымын беретін сөзді еске салады. Шамасы, осы «алып» тік сызық кәзіргі 1 сыйпырының негізін қаласа керек.
Енді жалғыз құдыреттің кім екенін білу үшін 1 сыйпырының тұрқына мән берейік. 1 сыйпыры тігіңкі ұзын сызықтан, басынан солға қарай көлбей сызылған кесіндіден және аяқ жағын ала көлденең сызылған сызықшадан тұрады: 1, мұндағы басынан көлбей түскен сызық о баста оң жақтан да сызылуы ықтимал. Таңбаның басты бөлігі қақайған тік жалғыз сызықтан тұруы, онымен қатарлас «тұлғаның» жоқтығын және тік тұратын маңызды бейненің жалғыз екендігін білдіреді; ал басын ала солға қарай қыйғаш түскен қысқа сызық, әлгі тұлғаның билік ету белгісін көрсететін «қолының» бейнесі, астыңғы шағын көлденең сызық құдыретті Тұлғаның аяқ тірер табаны – Жер. Жалпы, ежелгі түркі ұғымындағы таңба кескіндеу барысында кездесетін көлденең жоғарғы сызық – Көкті, ал төменгі көлденең – Жерді бейнелеген. Алайда, әуелгі нұсқа астыңғы (және үстіңгі) көлденеңшесіз де болуы әбден мүмкін және ол біз тергеген жайтқа ешбір кемдік түсірмейді. Қазақы «пір» ұғымы да осыны кейіптесе керек. Бұл ұғымның философиялық-геометриялық бейнесі тігіңкі сызықша («алып») │болып табылған.

Осының бәрін жыйып-тере келгенде, «Көк пен Жердің арасында жалғыз ғана Құдырет бар!» деген даналық пайымға тап боламыз. Демек, 1 сыйпыры – Жаратқаниенің белгісі, сыйпырлық бейнесі және кейінірек «бір» санының таңбасына айналған. Шамасы, бұл жайында хабары болған ұлы Абай «бірге» ұлы мәнді бекер бермеген. Бұл сыйпыр қай пендеге де Жаратқаниені басты пір ретінде мойындап, соны тану міндетін жүктесе керек.

2 сыйпыры және «Жаратқанды жар ет!» тұжырымы

2– «екі»: е + кі (йе+кө:  Йең – Көк!), «екі» сөзінің өзінде «Йең Көкпен бірге бол!» деген мән жатыр. «Көк» сөзінің алғашқы нұсқасы «көһ» немесе «көг» болу арқылы кәзіргі «екі» (икі, ики) сөзінің «кі» немесе «ки» буынына айналған.
Сыйпыр тізерлеп, басын иіп, дұға оқи жүрелеген адамды бейнелеуде: 2. 
2
Бұл - Көкке, Жаратушыға бас иіп, жүгінген пенденің кейпі. Сыйпыр пенденің «Жаратушыны жар (дос) етуін» паш етіп тұр. «Жалғыздың жары – Жаратқан» деген тұжырымды туындатуда. Бұл тұжырымның философиялық-геометриялық бейнесі бастары біріккен, бір біріне сүйеніп, Көкке қадалған көлбеу қос сызық: Λ болуы керек.

3 сыйпыры және «Теріске емес, оңға ұш!» тұжырымы

3– «үш»: «ү + іс (іш)» = «ұш». Бұл таңбаның сырын ашу үшін,   «іс» сөзіне мән беру керек. «Іс» сөзінің кәдімгі «жұмыс», «әрекет» дегеннен гөрі ежелгі мәні «қиындық», «тауқымет», «проблема», ұғымдарының жыйынтық мағанасын білдіретін «Басқа іс түсу» деген де ұқтырымы бар.
Дегенмен, «іс» сөзі о баста «Көктен түсетін бұйрық» деген мағана білдіретін «пешене», «жазмыш» ұғымдарын да берген. Мұны таңба тілінде ежелгі түркілер S түрінде белгілеген деп топшылауға болады. Бұған біз бұрынғы замандардағы «іс» (йе+іс) аталуының жойылып барып, кәзіргіше «эс» аталған таңбаның латындық әріпке айналуы әбден мүмкін деп пайымдаймыз.
S белгісі адам ғұмырының қайшылықты қарымнан (карма) тұратындығын көрсетеді. Аталмыш қайшылық жыртқыштың денесі бұратыла бейнеленген скифтердің «айуандық тұрқымен» жасаған мүсіндері арқылы да берілген. Ал, әдеттегі «Басқа іс түсу» деген қазақ ұғымында адам ғұмырына Көктен бұйрық түсіп, сынаққа ұрыну үдерісін ұқтырады.
Осыдан келіп, қазақтың қазырғы «іс» сөзі аталмыш таңбаның әлемдік ауқымдағы «эс» аталатын әріпке айналуына түрткі болған ежелгі түркілік логема деуге қақымыз бар. S таңбасының қазырғы «Эс» аталуының да ежелгі мәндетпесі  (комментариі) болуы керек, қарастырсақ: S - «эс» = «ес» = йе+іс. Мұндағы «йе» (пенденің өзі) S-тің астыңғы, ал «іс» (Көк бұйрығы) оның жоғарғы ілмегін білдіретін қосынды таңба. Бұдан аңғаратынымыз: адам ғұмыры дегеніміз – оның әрекеті мен пешенеден (істен, кармадан, ғұмырлық программадан) тұрады. Сонда S таңбасы о баста диалектикалық программадан тұратын адамның тағдырын да таңбалайтын белгі болып шықты. Белгілі бір тұжырымды білдіретін бұл таңба Жаратушыға жүгінген кез келген пендеге тән жазмышқа, пешенеге, кармаға сәйкес сыналуға мәжбүр ететін бұйрық бар дегенді де аңғартады. Латындық S әрпіне айналған о бастағы «пешене» таңбасы мен оның жоғарыда айтылған мәні «үш» сөзінің де, оның таңбасының да жасақталуына мол ықпалы болған.
3-тің мәнін ұғу үшін алдыңғы 2 сыйпырының мәні одан әрі санамақ жолымен сабақтасатынын ескерген жөн. Жалғыз жанның Жаратқанды жар ету арқылы жалғызсырамайтынын ескерсек, енді оның өзіне қоса пешенелік ісі, жазмышы, йағный, Көк бұйрығы бар екенін білдік. Сөйтіп, әрбір пенде Жаратқанды жолдас етіп, өзінің пешенесін серік қылуға мәжбүр екен. Үшеу дегеніміз – осылар!
Бұл тұжырымның философиялық-геометриялық бейнесі теңбүйірлі үшбұрыш болып табылмақ: ∆. Бұл қазақтың қолөнерінде «Бойтұмар» аталатын өрнектің рөлін атқарып жүр. Мазмұн жағынан жоғарыдағы тұжырым әрбір адам үшін өмірлік «бойтұмар - программа» екені рас.
Ал, S-тің теріс қараған үстіңгі «пешенелік» ілмегін оң қарату - әр пенденің міндеті. Бұдан, «адам - өзінің жазмышымен егіз және Жаратқанмен үшеу» деген тұжырымды оқыймыз. 3 сыйпыры - өз тағдырымен серіктескен, пешенесін маңдайына (басына) баса «киген» адамның кейпі (оны алғашқы араптық және үнділік сыйпырдан аңдаймыз - кестені қараңыз).
3 Сонда «ү+іс(іш)» қосындысындағы беймәлім «ү» (у) дыбысының да мәні ашыла түседі: өз тағдырыңды өз киімің ету, «ү(с) ету» немесе жазмышыңды (программаңды) арқалау деген күрделі де бейнелі түсінік бар. Бұл жерде алдыңғы 2 сыйпырының таңбасы түріндегі пенденің жүгінуі текке кетпей, Жаратқаннан басына «іс» (сынақ) түсу нәтижесі көрініс беріп тұр. Ал, сынақ Жаратқанның сүйікті құлына ғана түсетінін де ескерген жөн.
Қызық жері, бұл таңба ұшып бара жатқан құсты да елестетіп, есімізге еріксіз «ұш» сөзін салады. Басқаша алсақ, бұл сөз де жоғарыдағы айтылған тұжырымды одан әрі бекіте түсетін уәж: иман (Жаратқанға деген ниет) мен пенденің пешенесінен қос қанат пайда болып, Көкке ұшу (Жаратқанға ұмтылу) үдерісі сыйпырлық бейнеге айналған!

4 сыйпыры және «Төрт құбылаңды биле!» тұжырымы

4 – «төрт»: «төр + іт»,   «төр» ежелгі түркілік «билік» ұғымын білдіретін сөз. Енді таңбаға зер салсақ, ол мынадай жолмен өмірге келген: теңқабырғалы аша төрт тарапты көрсетеді, ал бірінші ширек жасақтап тұрған көлденең және айқасқан сызықтардың басын қосатын көлбеу кесінді «тараптарды біріктіру, йағный, билеу» дегенді (оны біз 1 сыйпырынан білеміз) білдіріп тұр.

Жалпы, геометриялық ромб қазақтың текеметіндегі «түр» (қазыр мұны шатасып, «шаршы» деушілер бар) деген сөзбен аталады. «Түр» сөзі о баста билік ұғымын беретін «төр» сөзінің таңбасы болып қалыптаса келе өзгеше айтылымға айналған. Қысқасы, түр, йағный, қазақ ұғымындағы ромб төрт тарапты билеу белгісін білдіреді: ◊. Ал, «төр+іт» (Төр ет!),   формуласындағы «т» дыбысы қазырғыша «ет» деген етістіктің басқы «іт» нұсқасынан туған; аталмыш формула «Көк бұйрығын бар тарапқа жеткіз!» болмаса «Төрт құбылаңды меңгер!» деп тұр. Бұл тұжырымның геометриялық идеограммасы түр (ромб) мен шаршы түріндегі Жаратқанның бұйрығы жазылған парақтың бейнесі болуы керек.
Ендеше, «ақ киізге хан көтеру» дәстүрі түр салынған киізге ханды отырғызу арқылы Жаратқан бұйрығын құп алып, оны паш ету рәсімі болып табылады. Мұндағы «ақ киіз» ұғымы – жазылмаған ақ парақ, ал отырған хан – Көктің бұйрығы түскен елдік пешене!

5 сыйпыры және «Оң пешене жаза гөр!» тұжырымы

5– «бес»: «бе + іс (іш)»,   «бе» - бер, «іс (іш)» - жазмыш, пешене, бата, бұйрық. Алақан жаю, қазақы түсінік бойынша әлденені сұрау болып табылады. Ал, алақанның басқаша көрінісі бес саусақ екені белгілі. Демек, әрі сұрауды, әрі бес санын білдіретін «бес» сөзі мен ежелгі римдік (әлгі шұбаштық сыйпырларды еске алыңыз) бес саусақтан шығатын сыйпырдың түбі бір танымнан. «Бес» сөзінің мәні Жаратқаннан құзырлы да жағымды бұйрық күту болмаса бата сұраудан шыққанын ұғуға болады.
Қазақ тілінде әлі күнге мағанасы ашылмаған «пешенеге жазу» («бесенеден белгілі» деген де бар) деген тіркес бар, мұндағы «пешененің» («печенег» тайпсына қатысы жоқ) не екені беймәлім. Біздіңше, «пешене» сөзін «алақан» деп ұққан жөн: мұның түбірі «пеш» (беш, бес) және келесі «ен» (соңғы «е» дыбысы жұрнақ орнында) сөзі бүгінде жазықтағы қысыңқы өлшем атауы мен мал құлағына салынатын белгі болғанымен, о баста ол сопақ, әлденеге ену, сұғыну мүмкіндігі бар (еркектің жыныстық мүшесінің «енек» аталуы да осыған дәйек) нәрсеге атау болған. Бастапқы ұғымда ол саусақтың мағанасын берген, сондықтан да қазақша бір анадан (енеден) бір кезде туылған екіден көп бала (төл) «үш ен», «төрт ен» (кәзір бұл «ем» делініп қате айтылып жүр) аталады. Ал, «ене» сөзі «ендерді» біріктіруші деген ұғым болар. Бұл да бір қолға тиесілі саусақ сандарынан туындаған ұғым. Ендеше «пешен(е)» сөзі - «бес саусақ» немесе оларды біріктіретін «алақан». Демек, «пешенеңе жазылған» деген тұжырым бойынша адамның алақанына жазылған тағдыр айтылып тұр, әдетте көріпкел «алақанды оқу арқылы» адам ғұмырын болжауға мүмкіндік алатыны рас емес пе?! Алақан түркілердің аспанға алақан жайу дәстүрі әлгі жазмышты жаңғыртуды тілеу рәсімінен шықса керек.
5
S-ке қайта оралайық. 5 сыйпырының төменгі ілмегі S таңбасының мәніне сәйкес «пешене» (алақан) ұғымын беріп тұр да, жоғарғы көлденең сызықша (Көк) мен «алақанмен» (5-тің ілмегімен)  қосатын көлбеу сызықша алақан иесінің Көкке алақан жайып, әлденені өтіну үдерісін, тіпті, жайылған алақанның Көкпен байланысы барын да көрсетіп тұр. Таңбаны ажырата түсу үшін, алдыңғы 1 мен 4 сыйпырларындағы көлбей түскен қысқа сызықтың Көктің бұйрығы, билігі екенін ескеру керек. Ендеше жалбарынушы Көктен бата не құзырлы бұйрық, жарлық тілеп тұр. Йағный, 5 сыйпыры - Көктен тілеушінің нышаны. Аталмыш таңба сол күйінде б.д.д. 5-1 ғасырдағы ғұндарға тиесілі жазбада жүр. «Көктен жағымды жазмыш тілеу» тұжырымы геометриялық тұрпат ретінде Көкке бағытталған ғибадатхана (киізүй) сұлбасы болар  деп пайымдаймыз: ⌂.

6 сыйпыры және «Күнәһар болудан абай бол» тұжырымы

6– «алты»: «ал+ты»,   әлденені әлдекімнің алып кеткендігін хабарлап тұр: ал+ты, йағный, кәзіргіше: «алып кетті». 6 сыйпыры - аяғы жоғары, басы төмен салбыраған адамның дөрекі кейпі: Шыңғысханның өз андасын жазалау тәсілін еске түсіреді. Басқаша айтқанда, бұл - өлген адам, йағный, Көктен қалай келсе (ана жатырына түссе), сол күйі кері «қайту» (қайтыс болу) рәсімін көрсетіп тұрған нышан. Бірақ «алып кетті» дегенге қарағанда, оны еріксіз қайтару деген ұғым да сыйып тұр.
6 Ендеше бұл – күнаһар адамның кейпі деген сөз. Бұл уәжді Дәуіт пайғамбардың алтытармақты жұлдызы да қостай түседі, ол қазыр ебрейлік таңба ретінде танылып жүр, бірақ о баста адамзатқа күнәһар болмау жолын ескерту таңбасы болуы керек. Алтытармақ, бір біріне қарама қарсы қос үшбұрыштың айқасуынан құралып тұр. Бұл, басқа жағынан алғанда, пенденің о бастағы келбетін өзгертуі (Көкке қараған бетті төмен қараған бетпердемен көлегейлеу), Көкке теріс, йағный, Жерге қарауы дегенді меңзеп тұр:  . Соған қарағанда, 6 сыйпыры о баста Көктен түскен батаны тәрк ету, йағный, үшбұрыш тармағын төмен қаратуды (кінәлі адамның жерге қарағанын білдіретін кейіп) білдірген нышанның алты тармақты жұлдызбен білдіруге айналғандығы көрініп тұр. Дәл осы нышан б.д.д. 5-1 ғасырдағы ғұндарға тиесілі жазбада осы күйінде кездеседі (Қаржаубай Сартқожаұлы, «БАЙЫРҒЫ ТҮРІК ЖАЗУЫ: АЛФАВИТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ФОНОЛОГИЯСЫ», докторлық диссертацияның авторефераты). Бір қызығы, үнді нұсқасындағы 3 пен 6 сыйпырларының сыйқы бір біріне қарама қайшы, 3 - оңға, ал 6 сыйпыры солға қарай ұшуды паш ете таңбалануы да, біздің осы пайымымызды мақұлдап тұр: 3 -  имандық болса, 6 -  имансыздық, теріс кету нышаны. Өмір жолын сәтсіз кешкен адам сірә, осы сыйпырмен рухани ғұмырын шектесе керек, ал сынақтан аман-есен өтіп, өзін кемелдік жолға сала білген жан, одан арғы өрлеу жолына түсетіндей мүмкіндік ашылатыны келесі сыйпырлармен өрнектелген.Сөйтіп, 6 сыйпыры теологиялық рухани санамақ алгоритмінің сәтсіз бітетін бір шегі болып табылады. Адам өз тағдырын күнәһарлықпен сәтсіз аяқтаса, жетілмеген (0-6) ғұмырмен аяқтайды деген сөз.

7 сыйпыры және «Кемелдік асатаяғы» тұжырымы

7 – «жеті»: «же + ті» (ежелгі нұсқас: йет),   қос буыншақтан тұратын бұл сөз о баста екі сөзден тұрған: йе + іт (ет). Мұны түсіну үшін сыйпырға қарасақ, ол Көк белгісі ретінде жоғарғы көлденеңшеден және төменге жететін қыйғаш сызықтан тұр. Көлденеңше – Көк. Бұл таңба Көкті нұсқап, «Тағдырыңа Көктен басқаны ие қылма!» болмаса «Өз пешенеңе өзің ие(лік) ет!» деп тұр. Бұлай бұйрық ету, әлгі алтыдан соңғы санамақтың қыйсыны бойынша өзін өзі ақтайды да. Өйткені, пенде күнәһарлықтан келесі сатыға аман өту мүмкіндігі іске асып тұр. Басқа жағынан алғанда, 1 сыйпырындағы қысқа көлбеу сызықтың билік белгісі немесе бұйрық нышаны екенін ескерсек, оны жерге жеткізу, ұзарту осы 7 сыйпырында іске асып тұр.
7
Демек, бұл басқа жағынан қарағанда, Көк бұйрығын жерге жеткізушінің белгісі болғандығы. Сонымен қатар, бұл кезінде «Көкке жет!» деген қасиетті ұранды ұғымның да нышаны. Ал, таңбаның өзі Көкке мойынсұнып, рухани кемелденген адамның белгісі де болған. Әрі-беріден соң бұл - абыз асатаяғының нышаны. Ендеше, алдыңғы 6 сыйпырына сәйкес қарабетке айналмай сара (қасиетті) жолмен өрлейтін жанның реті келетін келесі санның белгісі, әрине, Жаратқаниеге жараған жанның таңбасы болуы табиғи жайт!
Осыларды қорыта келгенде, 7 сыйпырының геометриялық сыйағы, 6 сыйпырындағы бір біріне беттескен қарама қайшылықты ажырату мағанасы былайша ұсқынға ие болып шығар еді:  6 сыйпырына қарасты айқасқан қарама қарсы қос үшбұрышты ажыратудан шығатын бұл белгі «Ақ пен қараны, жақсы мен жаманды айырушы», «Бойдағы қарама қарсы қос пыйғылды теңгеруші» дегенді білдірер. Демек, 6 - күнәһар пенденің таңбасы болса, 7 - керісінше, Тәңір жарылқаған адамның, өз бойындағы жақсылық пен жамандықты теңгерген, ақырында жетілген пенденің таңбасы, оның кемелдену белгісі. Бұл пайымды сыйпырдың үнділік нұсқасы да мақұлдап тұр: шеңбершеден туындаған адамның жоғарыға өрлеу жолы бейнеленген.

8 сыйпыры және «Сегіз қырлы бір сырлы» тұжырымы

8– «сегіз»: «сег + із», ежелгі нұсқасы: «іс ек іс» (секіс), йағный, «іске - іс», «қос S» деген жазу, бұл – «Бұйрық үстіне - бұйрық!» дегені болар. 8 сыйпыры шынында да, екі S-тің айқасуынан шығып тұр. Бұл дегеніміз - бір тұлғаға екі адамның тағдыры мен ғұмыры берілді деген уәж болса керек. Мұндай пешене әдетте әлемді билеушілерге түсетін өрлеу жолы болғанымен, әрбір пендеге де тән тұжырым: кемеліне келіп жетілген әрбір ержеткен мен бойжеткен үшін, өзінің жарын тауып, пешенесін екі еселеуі пенделік міндет болып табылады. Бұл акция «секіс» сөзімен ебропаға жеткенімен, жаңа құрлық оны құмарлық (секс) мазмұнында ғана қабылдады.
8
8 - сірә, төрт құбыласы тең, сай ма сай болудың дәрежесі мен шені болар. Ал, бата (бұйрық, пешене, жазмыш) үстіне бата берілуі сайма сай тұлғаға тән болса керек. 8 сыйпырының мәні жетілген адамның нышаны болып табылатын 7 сыйпырынан кейінгі келетін сан таңбасы ретінде толық ашылып тұр: жетік, кемел адамға Көктен берілген бұйрықты, батаны нығайту арқылы еселенген міндет қойылып тұр. Және де жай ғана бата мен міндет емес, Жерге Көк атынан билік ету пәрмені берілердей сыңай бар. Мұның мына геометриялық нұсқасы «Сегіз қырлы, бір сырлы» деген ұқтырымды беріп тұр:    . ۞ 

Сегізқырлы бұл фигура ежелгі түркілік сәулеттің көрнекті безендірімі екені тегін емес.

9 сыйпыры мен «Тоғайған іс» тұжырымы

9 – «тоғыз»: «тоғ + ыз (іс)», «тоқ + ыс (іс)», «тоғыс!» (істің бітуі, аяқталуы, тоғайуы), басқаша айтқанда, берілген пешенені толық атқарған жанға қатысты «Ісің толысты!» деген рыйзалық батаны білдіретін таңба. Бұл - маңғазданған, жағасы жайлау, толысқан адамның кейпі. «Басы төмен салбыраған» 6 сыйпырына қарама қарсы таңба.
9
Сірә, бұл Көктің қойған міндеті мен Жер бетіндегі пенделік миссиясын атқарып, қасиетті бата алған сүйікті пенденің мәртебесі секілді. Бұған қосөлшемді жазықтағы шеңберге тән ең кемел геометриялық қосөлшемді сыйақ (аналог) сәйкес: ○.
Бұл – «тоғыс» пен «тоқ іс» ұғымдарын толық қанағаттандыратын таңба-фигура. Әрі алдыңғы 8 сыйпырының сегізтармақты фигурасының геометриялық жағынан барынша нығайуынан шығып тұр.  Жалпы, 9 сыйпыры адамға берілген пенделік ғұмырдың сәтті аяқталып, белгілі бір даму шеңберін тұйықтап, үдерісті келесі сатысымен тоғыстыру көрінісі. Сөйтіп, 9 сыйпыры теологиялық рухани санамақ алгоритмінің сәтті бітетін шегі болып табылады. Бұл - математика әлемінде тоғыз санынан соң бірсыйпырлы сандар тізбегі бітіп, қоссыйпырлы сандардың шебі он санынан басталады деген сөз. Әсіресе, қазақтың бірлік сан есімінің этимологиясы кәзіргі сыйпыр таңбаларының туындауына ықпал еткен жайт ретінде, оның сыйпаттамасы екеніне назар аударатын мезгіл жетті.

Оған мына кестеден көз жеткізуге болады.

«Тоғыз» ойыны мен түркілік «сыйпырлық технология»

Түркілерде кәзіргі математикалық «нөл» ұғымы болды дей алмаймыз, алайда, тоғыз сыйпырды қордалаған шеңбер түріндегі айырықша белгі пайдаланылған болуы әбден мүмкін. Бізді мұндай ойға итермелейтін бүгінде «тоғызқұмалақ» аталып жүрген аса ежелгі ойынның құрылымы мен мазмұны. Бұл ойынның бір атауы қазақша «Орда» болатын, біздіңше о бастағы атауы «Тоқ іс» болуы керек. Бұл атау жоғарыда қарастырылған сыйпырлық алгоритмді қамтыған тоғыз отаудан тұратындықтан және барлық сыйпырлық тұжырымның (бірден тоғызға дейінгі құмалақтың) бір отауда (ордада) шоғырлану мүмкіндігінен де көрініп тұр. Ең бастысы ол да емес, бастысы - әр отаудың бүгінгі электрондық сыйпырлық технология ұяшығы болып келгендігінде. «Тоғыз» (ХХ ғасырда жасанды түрде қосылған «құмалақ» сөзін алып тастаған әлдеқайда тиімді болар еді) ойыны бойынша, электрондық ұяшықтағыдай, әр отау небәрі тоғыз таспен толыққан бүгінгі 0-9 он сыйпырдың құбылуын көрсететіндей – бірден тоғызға дейінгі құмалақтар санының құбылу  үдерісіне толы; тек қана 0 сыйпырының қызметін «Тоғыз» тақтасында шұңқыр отау атқарып тұр. Демек, 0 сыйпырының өзі тігінен келген сопақша эллипске ұқсаған, сол «отаудың» сызбалық бейнесі болуы ғажап емес.
«Тоғызға» ұқсаған Африка мен Таяу шығыстағы кейбір халықтарға жайылған «Қалах» ойыны бар, бірақ ол алты құмалаққа негізделген, алты отаудан тұратын қарсы екі беттен  тұрады. Ойын үдерісі де, құрлымы да «Тоғыздан» аумайды. Бұл ойындардың біз көтеріп отырған тақырыпқа қатысы мынасымен маңызды: «Қалах» ойыны ғұмыр жолын орта жолда «күнәһарлықпен үзіп алған», «өрлеуден қалған» адамдық тағдырдың үлгі-тәлкегі іспетті де, «Тоғыз» ойыны - Жаратқанның бұйыртқан ғұмырын сарқа пайдаланып, өмірлік тоғаю мен нығаюдан өтетін жандар жолын паш ететін философиялық алгоритм. Бұған, тіпті, алтылық негізге сүйенген «Қалах» (ойын атауы «қалық» болуы ғажап емес, африкалық Калахари жазығы да бар) ойынының атауындағы «қал» буыны қазақтың бұйрық райлы етістігін ғана білдіріп қоймайды, адамның рухани ғұмырының орта жолда қалуын әйгілейтін шифр болып табылады.
Жоғапрыда қарастырылған теологиялық санамақ тұрғысынан адам өмірінде 6 мен 9 сыйпырларын туғызған тұжырымдардың тұйықталу мазмұны бар: 6 - рухани ғұмыр жолының азғындықпен біту ақыры да, 9 – рухани кемелдіктің сәтті біту тұжырымы. Міне, сондықтан да, біз бүгінде бір біріне симметриялық қарама-қайшы қос таңбаны (6,9) сәйкес түрде   алты мен тоғыз сандарының сыйпыры түрінде қолданудамыз әрі сәйкесінше, алты мен тоғыз сандарына негізделген «Қалах» және «Тоғыз» ойындарын тұтынудамыз.
Ендеше, түркілік «Тоғыз» («Орда») ойыны әлдекімдер айтатындай, шопандардың алгебрасы емес, түркілік абыз-сопылардың имандық-сыйпырлық технологиялық бастамасы, кәзіргі «араптық» аталатын сыйпырларды тудырған үдерістің үлгісі болатын. Ал, тау-тас арасынан табылып жүрген «Тоғыздың» тас тақталары малшылардың емес, дәруішке айналған оппозициялық абыздардың  ритуалдық  құралы болса керек.

«О ін» және сыйпыр балалайтын құрсақ

Түркілер «өлі ін» ұғымын қолданғанмен, О таңбаны, әрине, кәзіргі нөл санының сыйпыры ретінде қолданбаған және «өлі ін» ұғымын сан ретінде де мойындамаған. Шамасы, «ін өлі» немесе «өлі ін» ұғымы түркілік математикаға емес, философиялық таңбаға қатысты атау болып, жеке тұрғанда аталса керек. Сондықтан ол сыйпыр туындатушы түркілерде нөл санының сыйпыры ретінде қалыптаспай, о бастағы «буаз ін», йағный, «сыйпырлар құрсағы» ұғымындағы тоғыз сыйпырдың алқасы, біріктіріндісі, ордасы ретінде пайдаланылған.
Жалпы, дүниеге сыйпырлық жүйені келтірген «буаз құрсақ» таңбасы, йағный,тоғыздың осы бір ○ алқалық таңбасы әсер еткен. Бұл «сыйпырлық құрсақ» - алқа-қотан жайғасқан тоғыз сарбаздың шайқасқа алма-кезек шығып, өз пешенелерін сынайтын үдеріс алаңының бейнесі іспетті. Шеңбершенің ішінде тоғыз «сыйпыр-сарбаз» бары ескеріліп отырған.Сөйтіп, ОН санының таңбасы: 1О болу арқылы «1(пір) және 9 іс (пешене, негіз, мән)» деген сөйлемді білдірген. Ал, «негіз», «мән» ұғымдарын түркілік «сой» (сүй+ек) сөзі береді.
Мұның туындауына түркілік абыздардың ондық әскер бөлімшесін таңбалау итермелеген секілді: 1 - сардар болса, О - қалған тоғыз сарбаз алқасы! Былайша айтқанда, Ебропаға «рыйцарлық дөңгелек үстел» түркілерден жеткен «тоғыз сарбаздың» іс пен сөзді біріктіру үдерісін әйгілейтін нышаны болатын.Алғашқы сыйпырлық жазу позициясы дүниеге осы жолмен келген деп топшылаймыз. Тіпті, «он» сөзінің өзі О+ін, (мұндағы О -  тылсым, жасырын)  тіркесінен құралып тұр. Бұл әуелдегі 10 санының аталуы емес, он санының сыйпырының атауы болатын! Өйткені, о баста «он» сөзінің ежелгі түркілік нұсқасы - «о» немесе «у» түрінде ғана айтылған.Ол ежелгі шумерлерде де солай аталады. Ендеше, бүгінгі «он» сан есімін оның сыйпырлық 1О таңбасынан тыс қарау мүмкін емес.

Даналықтың пошымы әруақытта - қарапайым, ал мазмұны тұңғиық болып келеді. Кәзіргі араптық сөз ретінде мойындалып жүрген «сыйпыр» (цифр)сөзінің астарында түркілік СОЙ(сүй)+ПІР тіркесі қылаң береді,«сой» сөзі қазақ тілінде  мән, негіз ретінде қолданылады; оның «сүйек» сөзінің түбірі екендігі де айқын.Сайып келгенде, қазақтың бірлік сан есімі, оның танымы мен өркениетінің барынша тереңдігін байқататын көрсеткі (индикатор) болып табылады. Біз қарастырған сыйпырлар әлемі де он-ақ таңбадан тұратын қарапайым таңбалар жүйесі болғанымен, оның ұлылығы мистикалық мәнмен әдіптеліп, философиялық астармен көмкерілген, математикалық қыйсынға қаныққан, тарихи дәйекпен қамтылған түркілік тұжырымға негізделуінде.

Серік Ерғали, мәдениеттанушы
«Абай-ақпарат»