ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى،

ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

ق.كوشەرباەۆتىڭ

ش.ەسەنوۆ اتىنداعى

كاسپي تەحنولوگيالار جانە ينجينيرينگ

ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان لەكتسياسى

3 ناۋرىز، 2011 جىل

ءبىز بيىل ءتاۋ ەتەر جالعىز كيەمىز - قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ ۇستىندەمىز. ونداعى ويىمىز استە توي تويلاۋ ەمەس. وتكەن 20 جىلدىڭ ەلىمىزگە نە بەرگەندىگىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، كەلەشەكتى كەمەل ەتۋدىڭ امالدارىن قاراۋ بولسا كەرەك.

نە ىستەلدى دەگەندە، ويعا ورالاتىن جەتىستىكتەر كوپ-اق. تاۋەلسىز مەملەكەتكە ءتان بارلىق نىشانداردى تۇگەندەپ، ازات ەلدەر اراسىنداعى بايراقتى باسەكەگە قوسىلدىق. بىراق،  باسكە تىگىلگەنى - كوپشىلىك ويلايتىنداي، بىرىنشىلىك بايراعى ەمەس، ازاتتىقتىڭ ءوزى ەكەندىگىن جاستارىمىز بىلە مە ەكەن؟!

ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى،

ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

ق.كوشەرباەۆتىڭ

ش.ەسەنوۆ اتىنداعى

كاسپي تەحنولوگيالار جانە ينجينيرينگ

ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان لەكتسياسى

3 ناۋرىز، 2011 جىل

ءبىز بيىل ءتاۋ ەتەر جالعىز كيەمىز - قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ ۇستىندەمىز. ونداعى ويىمىز استە توي تويلاۋ ەمەس. وتكەن 20 جىلدىڭ ەلىمىزگە نە بەرگەندىگىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، كەلەشەكتى كەمەل ەتۋدىڭ امالدارىن قاراۋ بولسا كەرەك.

نە ىستەلدى دەگەندە، ويعا ورالاتىن جەتىستىكتەر كوپ-اق. تاۋەلسىز مەملەكەتكە ءتان بارلىق نىشانداردى تۇگەندەپ، ازات ەلدەر اراسىنداعى بايراقتى باسەكەگە قوسىلدىق. بىراق،  باسكە تىگىلگەنى - كوپشىلىك ويلايتىنداي، بىرىنشىلىك بايراعى ەمەس، ازاتتىقتىڭ ءوزى ەكەندىگىن جاستارىمىز بىلە مە ەكەن؟!

تاۋەلسىزدىكتىڭ بولاشاعى جاستارعا بايلانىستى دەگەن جالاڭ ۇران ەمەس، ولاردىڭ ناق وسى شاقتاعى كۇندەلىكتى قام-قارەكەتىن، دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىن سومدايتىن ۇستانىمعا اينالۋى شارت. اشىق بولۋ، بىراق اينالاعا سىن كوزبەن قاراپ ۇيرەنۋ، بارلىعىن دا سانالى ۇلتجاندىق، سەزىمتال وتانشىلدىق سۇزگىسىنەن وتكىزە ءبىلۋ - جاستارعا پارىز. ءار ساتتە «وقىعان-بىلگەنىمدى ەلىمنىڭ كادەسىنە قالاي جاراتام» دەگەن وي كوكەيدە تۇرسا، جاسامپازدىق ءوزى اق بويعا ءۇيىر بولمايدى ما؟!

ەلباسى باستاعان اعا ۇرپاق ءوز زامانىنىڭ تەتىكتەرىن تۇگەل قوسىپ، الەمدىك باسەكەدە ەشكىمگە دەس بەرمەي، الدىڭعى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋگە كۇش سالىپ كەلەدى. سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندەگى تابىستاردىڭ ءوزى-اق ءبىزدى العا قاراي ايتارلىقتاي ىلگەرلەتكەنىنە ەشكىم داۋ ايتا الماس. ەۆروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىقپالداستىق ۇيىمىنداعى توراعالىق پەن استاندا وتكەن سامميت قورىتىندىلارى، VII-قىسقى ازيا ويىندارى مەن ونداعى جەڭىسىمىز، بيىلعى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنداعى جەتەكشىلىك - وسىنىڭ بارلىعى دا داڭققۇمارلىقتان ەمەس، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ مۇددەسىنەن شىققان كادۋىلگى حالىقارالىق ساياسات تەحنولوگيالارىن (تاسىلدەرىن) ىسكە قوسۋدىڭ جەتىستىكتەرى.

الايدا، زامان تەز وزگەرىپ كەلەدى، ۋاقىت وتكەن سايىن مۇنداي تاسىلدەردىڭ ورنىن يننوۆاتسيالار، ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس، وزگە ەلدىڭ حالقىنا تارتىمدى بولار تەحنيكالىق بۇيىمدار شىعارۋ جانە تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار جاساۋ مۇمكىندىگى باسىپ كەلەدى. اقپاراتتىق سالادا قالىس قالىپ، يننوۆاتسيالاردا كەنجە جۇرەتىن حالىقتار كەلەشەكتە تەحنولوگيالىق بوداندىققا ءتۇسىپ، جاپپاي بىركەلكىلىكتىڭ تاسقىنىمەن شايىلىپ كەتە بەرمەك. ول ءۇردىس قارۋ نەمەسە اقشانىڭ كۇشىمەن ەمەس، سانانى باعىندىرۋ، ەرىكتى سىندىرۋعا دىتتەلگەن اقپارات تاسقىنى ارقىلى ىسكە اسادى. عالامدىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى تاراتىلاتىن، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت ارقىلى الىناتىن ءماتىن مەن ويىن، مۋزىكا مەن ۆيدەو، وبرازدارى (تۇلعالارى) ناسيحاتتالاتىن ساحنا جانە كينو جۇلدىزدارى دا كەيدە تىكەلەي، كەيدە جاناما تۇردە وسى ماقساتقا جۇمىس ىستەيتىندىگى جاڭالىق ەمەس. ارينە، مۇنىڭ بارلىعىنا تىيىم سالۋ قاجەت دەۋدەن اۋلاقپىن. كەرىسىنشە، ءتىلىن ۇيرەنۋ، ءتاسىلىن يگەرۋ ارقىلى ارتىقشىلىقتارىن ءوز پايدامىزعا اسىرا ءبىلۋ قاجەت.

مامانداردىڭ پىكىرىنشە، قازىر دۇنيە ءجۇزى جاڭا ەكونوميكالىق سەرپىلىس تابالدىرىعىنىڭ الدىندا تۇر. ينۆەستيتسيالىق بەلسەندىلىك ارتىپ كەلەدى، ەكونوميكا قىزعان سايىن قۋات كوزدەرىنىڭ باعاسى كوتەرىلۋدە. ءبىر باررەل مۇنايدىڭ باعاسى 120 دوللارعا قايتا جاقىندادى. وسىلايشا، بۇعان دەيىنگى كەزەڭدەردە الدەقايدا ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلىپ، ەكونوميكانىڭ ودان ايىعىپ شىعۋىنا دا كوپ ۋاقىت تالاپ ەتكەن قارجىلىق داعدارىس قىسقا مەرزىمدە ەڭسەرىلدى.

ەكونوميكامەن بىرگە الەمدىك ساياساتتاعى احۋالدىڭ وزگەرۋ جىلدامدىعى دا الدەقايدا شاپشاڭدادى. جاھاندانۋدىڭ ءجۇرىسى بۇرىنعىدان دا جىلدامداي ءتۇستى. ادام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنداعى بىرتەكتىلىكتىڭ كۇشەيۋى ساياسي جانە قوعامدىق ۇردىستەردىڭ دە نەگىزگى سيپاتىنا اينالدى. جاڭا زامانداعى اقپاراتتىق رەۆوليۋتسيانىڭ جەمىسى بولىپ كەلگەن ينتەرنەت - ءبىرىزدى ساياسي جانە مادەني قۇندىلىقتاردى جاھانعا تاراتۋدىڭ نەگىزگى ارناسى بولىپ شىقتى. "Facebook" جانە "Twitter" سەكىلدى ءدىن مەن ءدىل تالعامايتىن الەۋمەتتىك قاۋىمداستىقتار قاناتىنىڭ استىنا ءجۇز ميلليونداعان ادام جيناعان، دۇنيە جۇزىلىك ساياسي جانە قوعامدىق پروتسەسستى باعىتتاۋدان دامەلى جاڭا كۇشتەر پايدا بولدى. وسى كۇندەرى سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستاعى ساياسي رەجيمدەردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن توڭكەرىپ كەلە جاتقان رەۆوليۋتسيالار قاتارى وسىنىڭ ايعاعى.

وتە قىسقا ۋاقىتتا ادامنىڭ ءومىر سالتىن تانىماستاي ەتىپ تۇرلەندىرىپ، كۇردەلى الەۋمەتتىك پروتسەسستەردىڭ جىلدامدىعىن ۇدەتكەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالار - بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ كوپ ايتىلاتىن، اسا تارتىستى، سويتە تۇرا انىق-قانىعى از تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ءبىز ينتەرنەتتى دامىتۋ، ونى ءار ۇيگە جەتكىزۋ ماسەلەلەرىنە سوڭعى جىلدارى عانا ءتيىستى كوڭىل بولە باستادىق. بىراق، ونىڭ تابيعاتى مەن دامۋ پروبلەمالارى، جەكە ادام مەن قوعام كەلەشەگىنە تيگىزەر اسەرى تۋرالى ءالى ويلانا قويعان جوقپىز. الايدا، قازىرگى زامانعى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ەڭ اۋەلى الەۋمەتتىك فەنومەن رەتىندە قاراستىرىلعانى جانە سول تۇرعىدان زەرتتەلگەنى ابزال دەپ بىلەمىن.

قاۋىپ-قاتەرلەرىنە جاس ۇرپاق جاۋاپ ىزدەيتىن تاۋەكەلى تولاعاي جاڭا زاماننىڭ سۇلباسى ەندى عانا كەسكىندەلىپ كەلەدى. ينتەرنەتتىڭ تارالۋ اۋقىمى كەڭەيگەن سايىن ونىڭ قوعام مەن مەملەكەتتى قايتا قۇرۋ قاۋقارى دا ارتۋدا. ورتا ەسەپپەن قازىرگى تاڭدا ادامزاتتىڭ ۇشتەن ءبىرى online-دامىز دەپ كەسىپ ايتا الادى. گەوگرافيالىق ايماقتارعا ءبولىپ قاراسا، الدىڭعى شەپتەگى ەۆروپانىڭ قامتىلۋى 65 پايىز توڭىرەگىندە، 100 پايىز قامتىلعان ەلدەر بىرەن-ساران. ءتۇرلى ەسەپ بويىنشا، قازاقستاننىڭ قامتىلۋى 30-35 پايىز ارالىعىندا. قازىرگى قارقىنمەن وسەتىن بولسا، الداعى 10 جىلدىڭ ىشىندە جەر بەتى ينتەرنەتپەن تولىق قامتىلماقشى. بىراق اقپاراتتىق توردىڭ قازىرگى تاراۋ دارەجەسىنىڭ ءوزى جەر شارىن جۇدىرىقتاي ەتىپ، قوعام مەن ادام ومىرىندەگى قاۋىرت وزگەرىستەرگە سەبەپشى بولدى.

90-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا ينتەرنەت ومىرىمىزگە ەندى عانا كەلىپ، قوعامعا يكەمدەلە باستاعان شاقتا ونىڭ كەلەشەگىنە كۇمان ايتقاندار كوپ ەدى. الايدا، اينالدىرعان 10 شاقتى جىلدىڭ ىشىندە ينتەرنەت تەك بايلانىس قۇرالى عانا ەمەس، ءومىر سالتىنىڭ اجىراماس نىشانىنا اينالدى. ونىڭ مەديانىڭ دامۋىنداعى، بيزنەس، عىلىم مەن ساياساتتاعى، تاعىسىن تاعىداعى قۇدىرەتىنە ەندى ەشكىمنىڭ داۋى جوق. قايتا، ء"بىز وسىعان تىم تاۋەلدى بولىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟" - دەپ الاڭداۋشىلار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. بۇگىنگى ينتەرنەت - ىسكەرلىك الىس-بەرىستىڭ قۋاتتى ۇدەتكىشى، اقپاراتتىڭ نەگىزگى اسپابى، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ باستى قۇرالى جانە بيلىك ءۇشىن كۇرەس پەن ساياسي تەكە-تىرەستىڭ الدىڭعى شەپ مايدانى.

ينتەرنەت تانۋ جاڭا عىلىم، وسى تاقىرىپتا قيسىندى ءسوز ايتىپ، قالام تارتقاندار الەم جۇرتى اۋىزىنا قاراعان جاڭا ساۋەگەيلەر. ولارعا قويىلاتىن نەگىزگى سۇراق - ينتەرنەت جەكە ادام، قوعام جانە مەملەكەتتىڭ كەلەشەگىن قالاي تۇرلەندىرەدى؟

ولاردىڭ ايتۋىنشا، ينتەرنەتتىڭ دۇنيەنى شىن مانىندە وزگەرتەتىن شارىقتاۋ شەگى ءالى الدا. ول ءوزىنىڭ باسپا، راديو، تەلەفون، كينو مەن تەلەۆيدەنيە سەكىلدى رەۆوليۋتسيالىق تەحنولگيالار ليگاسىنا كىرۋگە لايىقتى ەكەندىگىن ەندى عانا دالەلدەدى. ينتەرنەتتىڭ ارقاسىندا بۇقاراعا ءسوز جەتكىزۋ ادامزات تاريحىندا قازىرگىدەي وڭاي بولىپ كورگەن ەمەس، سونىمەن بىرگە ادامدى سوزگە سەندىرۋ، ساناسىنا ساڭلاۋ تابۋ مۇنداي قيىن بولىپ كورگەن جوق.

تەلەفون كوممۋنيكاتسيا قۇرالى رەتىندە جەكەلەگەن ادامداردى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىردى. باسپا، راديو، كينو مەن تەلەۆيدەنيە اقپاراتتى ءبىر ورتالىقتان كوپشىلىككە تاراتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ينتەرنەت بولسا، جەكە مەن جەكەنى، جەكە مەن كوپشىلىكتى جانە ەڭ باستىسى، كوپشىلىك پەن كوپشىلىكتى بايلانىستىراتىن امبەباپ كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالعا اينالدى.

بۇدان بىلاي ادام كورگەن-بىلگەنىمەن ءبولىسۋ ءۇشىن، "جاريالانۋ" ءۇشىن ەشكىمگە جالىنىشتى ەمەس. ەندى ەڭ بەدەلدى اقپارات كوزى - وقيعا ورنىندا بولعان قاراپايىم ادام. تەحنولوگيا ءار ادامعا وقيعا ورنىنان جاڭالىق تاراتۋعا مۇمكىندىك بەردى.  كورگەن-بىلگەنىن ورتاعا سالعىسى كەلەتىن ادام مەن اقپاراتتى تۇتىنۋشى اراسىندا اۆتور، رەداكتور، كوررەكتور، پروديۋسسەر، باسپاگەر، تسەنزور سەكىلدى دەلدالدار جوق. بۇدان بىلاي قوعام تىڭدارمان، كورەرمەن جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ توبى ەمەس. ارقايسىسىمىز جاڭالىق جاساپ، ونى قاس-قاعىم ساتتە ميلليونداعان ادامعا تەگىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك الدىق. بۇل وزگەرىس كاسىبي جۋرناليستيكا، ءداستۇرلى ءباسپاسوز بەن تەلەۆيدەنيەنىڭ جاعدايىن اسىرەسە قاتتى شايقالتتى. اتى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالىمى كۇرت تومەندەپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى جابىلۋدا. ءبىر جاعىنان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مونوپولياسى السىرەپ، كەز-كەلگەن ادام ولارعا باسەكەلەس بولاتىن جاعداي تۋدى. ەكىنشى جاعىنان اقپارات پەن جازبا ءسوزدىڭ ساپاسى، جالپى مادەنيەتتىڭ دەڭگەيى قاتتى تومەندەپ، كاسىبي جۋرناليستيكا مەن ادەبيتەتتىڭ اۋقىمى تارىلدى.

سونىمەن بىرگە ينتەرنەت ادامدارعا پىكىرلەستەرىن تاۋىپ، ولارمەن جاقىنداسۋعا وڭاي جول اشتى. ورتاق مۇددە توڭىرەگەندە  بىرىگۋ، مۇراتتاستار وداقتارىن قۇرۋ، توپ بولىپ ارەكەت ەتۋ يدەيالارى مۇنداي تارتىمدى، ال ونى ىسكە اسىرۋ مۇنداي وڭاي بولعان ەمەس. «ۇيىمسىز ۇيىمداستىرۋ» قاعيداسىنا نەگىزدەلگەن وnline الەۋمەتتىك قاۋىمداستىقتا ءبىرىنشى مەن ەكىنشى، ۇلكەن مەن كىشى، باستىق پەن باعىنىشتىلار جوق. ىقپال مەن ۇلەس تەڭ. وسىلايشا بىرىككەن قاۋىمداستىقتار ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني قوزعالىستىڭ باعىتىن وزبەتىنشە انىقتاۋدان دامەلى.

ادامزات ونداي قوعام قۇرۋعا دايىن با؟!

وسى تەحنولوگيانى شىعارعان قۇراما شتاتتاردىڭ وزىندە «دايىنبىز» دەپ كەسىپ ايتاتىندار كوپ ەمەس. ينتەرنەتتىڭ پارمەنىمەن پرەزيدەنتتىككە جەتكەن باراك وباما دا، قىزمەتكە كىرىسە سالىسىمەن online بەلسەندىلىكتى كۇرت ازايتىپ، "جاڭا تاسىلدەردەن" بويىن الشاقتاتتى، ۋادە ەتكەن online سالاسىن ليبەراليزاتسيالاۋ باعدارلاماسىن كەيىنگە قالدىردى. وعان نە سەبەپ؟ Oباما سايلاۋدى جەڭىسىمەن «سhange.Gov» اتتى ترانزيتتىك ينتەرنەت جوبا جاسادى. ماقسات - ءوزىن اق ۇيگە الىپ كىرگەن، online-دا وتىرعان كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ كۇن ءتارتىبىن سولارمەن بىرلەسىپ ءپىشۋ ەدى. الايدا، مۇنداي جولمەن پىشىلگەن كۇن تارتىبىندەگى كۇتپەگەن جەردەن ءبىرىنشى ماسەلە بولىپ - نىشاقورلىقتى زاڭداستىرۋ بولىپ شىقتى عوي؟!

دەگەنمەن دە، امەريكاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك مەديانى ساياساتقا اكەلۋى مۇلدە ءساتسىز بولدى دەۋدىڭ دە رەتى جوق. دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالىق سالۋ ساياساتى سەكىلدى ماسەلەلەردە online قاۋىمداستىق ءبىرتالاي قۇندى ۇسىنىستارىن وتكىزە الدى. مۇنىڭ سىرتىندا Google جانە Facebook سەكىلدى امەريكاندىق ينتەرنەت الپاۋىتتار اقش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى، ورتالىق بارلاۋ اگەنتتىگى، فبر سەكىلدى مەكەمەلەرىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيتىن ماڭىزدى ساياسي ينستيتۋتتارعا اينالدى. ال الەۋمەتتىك تورلارمەن جۇمىس ىستەۋ ەندى امەريكاندىق سىرتقى ساياسي ستراتەگيانىڭ قۇرامداس بولىگى.

ەندى بىرەۋلەردىڭ پىكىرىنشە، ينتەرنەتتىڭ بۇگىنگى كەمەلىنە كەلۋى - اشىق قوعام قۇندىلىقتارىنىڭ جەڭىسى-ءمىس. ولار "جابىق" دەپ ايدار تاققان سولتۇستىك كورەيا، قىتاي، يران، ءبىرسىپىرا اراب مەملەكەتتەرى عالامدىق online كومپانيالاردىڭ قىزمەتىنە شەك قويىپ، online بايلانىسىن تاراتۋشى وپەراتورلاردى مەملەكەت قاراماعىنان شىعارماۋعا بەكىندى. وعان دا نەگىز بار. Google, Fاcebook, Yahoo, Amazon, Apple سياقتى كومپانيالاردىڭ ينتەرنەتتى پايدالانۋشىلار تۋرالى جيناقتاعان اقپارات قورى - ەڭ داۋلى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى.

بۇل كومپانيالار ميلليونداعان تۇتىنۋشىلارى تۋرالى ولاردىڭ قايدا جانە كىممەن تۇرادى، قانشا اقشاسى بار، نەمەن شۇعىلدانادى، نە نارسەگە قىزىعادى، كەشە نە ساتىپ الدى، ەرتەڭ نە ساتىپ الۋى مۇمكىن، كىممەن دوس جانە كىممەن قاس دەگەن سۇراقتارعا ەگجەي-تەگجەي جاۋاپ بەرەتىن مالىمەتتەر جينايدى. سوعان نەگىزدەلىپ، ول ادامدارعا نەنى وقىعان، قاراعان جانە بىلگەن ءجون، نە ساتىپ الۋ كەرەك، كىممەن جاقىنداسقان ورىندى، قانداي ساياسي كوزقاراس دۇرىس، قايسىسى بۇرىس، اقىر اياعىندا سايلاۋدا كىمگە داۋىس بەرىپ، كىممەن نەكەلەسۋ كەرەكتىگى تۋرالى كەڭەستەر بەرەدى. بۇل جاعداي جەكە ادام مەن قوعامنىڭ «كيبەر قاۋىپسىزدىگى» پروبلەماسىن تۋدىردى.

كيبەر شەكارادا بەكىنىس جاساپ، سولتۇستىك كورەيا سەكىلدى ينتەرنەتتى «ينترانەتكە» اينالدىرۋ، ياعني ونى مەملەكەت ىشىنەن جاۋىپ الۋ ماردىمسىز شارا ەكەنى راس. باسقاشا قالاي كۇرەسەمىز؟ كۇرەسۋ قاجەت پە؟ ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ كيبەر قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ امالدارى قانداي؟

اتالعان سۇراقتارعا بويلاۋ ءۇشىن اۋەلى قازىرگى ينتەرنەتتىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىندىگىن جانە ادامدار ونى نە ءۇشىن پايدالاناتىندىعىن انىقتاپ الۋ كەرەك.

-         1995 جىلى ينتەرنەتتى 45 ميلليون ادام پايدالانسا، 2010 جىلى ولاردىڭ سانى 2 ميللياردتان اسىپ جىعىلدى. بولجام بويىنشا، 2015 جىلى پايدالانۋشىلاردىڭ سانى 4 ميللياردقا جاقىندايدى;

-         ينتەرنەتتە شامامەن 250 ميلليون web-site بار، الەمدەگى كەز-كەلگەن ادام ونىڭ پوتەنتسيالدى وقىرمانى، كورەمەنى نەمەسە تىڭدارمانى;

-         1984 جىلى ينتەرنەتتەكە شىعۋ مۇمكىندىگى بار قۇرالداردىڭ سانى ءبىر مىڭنان اسپاعان، 1992 جىلى ولارداڭ سانى 1 ميلليونعا، ال 2009 جىلى 1 ميللياردقا جەتتى;

-         راديوعا 50 ميلليون اۋديتوريا جيناۋ ءۇشىن 38 جىل قاجەت بولدى، تەلەۆيدەنيە سول اۋقىمداعى اۋديتورياعا جەتۋ ءۇشىن 13 جىل جۇمىس ىستەگەن، ينتەرنەت ول اۋديتورياعا 4 جىلدىڭ ىشىندە جەتتى. Facebook 50 ميلليون ادامدى 2-اق جىلدا جينادى;

-         اقپاراتتىق تەحنولوگيالار تۋرالى ءبىلىم ءاربىر 2 جىلدا تولىق جاڭارادى. وسى ماماندىق بويىنشا ءبىلىم الاتىن ستۋدەنت 3-كۋرسقا جەتكەنشە، العان ءبىلىمىنىڭ جارتىسى پايدالانۋعا جارامايتىن بولىپ ەسكىرەدى;

-         وتكەن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ينتەرنەتتە جاڭادان پايدا بولعان اقپاراتتىڭ كولەمى - ادامزاتتىڭ وسىعان دەيىنگى 5 مىڭ جىلدا جاساپ شىعارعان اقپارات كولەمىنەن ارتىق;

-         18 جانە 29 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ 93 پايىزى، 30 جانە 49 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ 81 پايىزى، 50 جانە 64 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ 70 پايىزى ينتەرنەتتە. بۇل دۇنيە ءجۇزى بويىنشا الىنعان ورتاشا شامالار.

-         كۇن سايىن ادامدار 250 ميللياردقا تارتا e-mail, 240 ميلليارد SPAM (جارنامالىق ەلەكتروندىق حاتتار) جىبەرەدى;

-         2010-شى جىلى ينتەرنەتتەگى كوممەرتسيالىق اينالىمنىڭ قۇنى 8 تريلليون اقش دوللارىنان استى;

-         اتالعان مالىمەتتەردەگى قازاقستاننىڭ ۇلەسى دە كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا، ينتەرنەتكە كۇندەلىكتى كىرەتىن قازاقتاندىقتاردىڭ سانى بۇگىن 5 ميلليون شاماسىندا، 2011 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن 6 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجام بار;

پايدالانۋشىلار ينتەرنەتكە نە ءۇشىن كىرەتىندىگىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الەمدىك رەيتينگتەگى العاشقى 10 web-site-تىڭ قىزمەتىنە زەر سالايىق.

اقپاراتتىڭ كولەمى كەلەشەكتە بۇدان دا جوعارى جىلدامدىقپەن ارتا بەرمەك. سونىڭ اراسىنان كەرەك مالىمەتتى تاۋىپ الىپ، ونى پايدالانۋعا ىڭعايلى جاعداي جاسايتىن پلاتفورمالار قازىرگى ينتەرنەتتەگى ەڭ جوعارى سۇرانىسقا يە قىزمەت ءتۇرى. كەلەسى كەزەكتە پايدالانۋشىلاردىڭ ءوزارا بايلانىس ورناتۋىنا، اقپاراتتى ءبىر-بىرىنە جىبەرۋگە جاعداي جاسايتىن پلاتفورمالار كەلەدى. سوڭعى جىلدارى اسىرەسە كەڭ تاراپ، اسا تەز ءوسىپ كەلە جاتقان قىزمەت ءتۇرى - "social network", ياعني الەۋمەتتىك قاۋىمداستىقتار. پايدالانۋشىلاردى كوپ قىزىقتىراتىن كەلەسى قىزمەت ءتۇرى - "blogging", ياعني جەكە ادامداردىڭ ءوز سايتتارىن اشىپ، اقپارات تاراتۋ مۇمكىندىگى. بۇدان باسقا فوتو جانە ۆيدەو ءبولىسۋ، ميكروبلوگ، ياعني ينتەرنەتتەگى SMS قىزمەتتەرى تەز دامىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە پايدالانۋشىلاردىڭ قولىمەن جاسالعان اقپارات ينتەرنەتتىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا اينالدى. مۇنىڭ بارلىعى تەگىن كورسەتىلەتىن قىزمەت تۇرلەرى. ينتەرنەت كومپانيالاردىڭ نەگىزى تابىس كوزى - جارناما.

العاشقى وندىقتا گازەت نەمەسە تەلەۆيدەنيە سەكىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جانە online-دۇكەندەردىڭ جوقتىعىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. ەڭ جوعارى سۇرانىسقا يە قىزمەت تۇرلەرى - شەكسىز اقپاراتتىق كەڭەستىكتە كەرەكتى مالىمەت پەن قاجەت ادامدى تاۋىپ، ولارمەن ارەكەتتەسۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن،  اقپاراتتىق جانە الەۋمەتتىك ورتا قالىپتاستىرۋ پلاتفورمالارى. ينتەرنەتتىڭ ءوزىن دە جاھاندىق پلاتفورما دەپ اتاۋ اينالىمعا كىرىپ كەلەدى.

پلاتفورما - ادامنىڭ سۇرانىستارىن تولىق قامتۋ جانە مەيلىنشە كوپ ادام جەكە باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن قولدانا الاتىن بيزنەس-ورتا قالىپتاستىرۋدى بىلدىرەدى. قازىرگى اقپاراتتىق پلاتفورمالار تەك مالىمەت تاۋىپ قانا قويماي، اقپارات ىزدەپ كەلگەن ميلليونداعان ادامدار اراسىندا جارناما جاساۋ ارقىلى تابىس تابۋعا، كەز-كەلگەن ادامعا ءوزىن ءوزى جانە يدەيالارىن ناسيحاتتاۋعا جاعداي جاسايدى. ول پلاتفورمالاردىڭ تارتىمدىلىعى دا سوندا.

جالپى XXI عاسىر - جاپپاي بىركەلكىلىككە باستايتىن پلاتفورمالاردىڭ زامانى دەگەن تۇسىنىك تە بار. وعان سايكەس ليبەرالدى دەموكراتيا - جاھاندىق ساياسي پلاتفورما، نارىق جۇيەسى مەن كاسىپكەرلىك - دۇنيە جۇزىلىك ەكونوميكالىق پلاتفورما، اعىلشىن ءتىلى مەن لاتىن ءالفاۆيتى - الەمدىك لينگۆيستيكالىق پلاتفورما، ال "پوپ" مادەنيەت عالامدىق مادەني پلاتفورما بولماقشى. ال ينتەرنەت وسى پلاتفورمالاردى ناسيحاتتاۋدىڭ باستى قۇرالى.

وسىنداي پلاتفورمالاردىڭ قۋاتى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ ءۇشىن الەمدىك رەيتينگتە توپ جاراتىن بىرنەشە ينتەرنەت-كومپانياعا كەڭىرەك توقتالساق. 

GOOGLE (گۋگل)

نەگىزى ستەنفورد (اقش) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قابىرعاسىندا 1998 جىلى قالانعان Google كومپانياسىنىڭ قازىرگى كاپيتاليزاتسياسى - 198 ميلليراد اقش دوللارى. Google-دىڭ اقپارات ىزدەۋ جۇيەسى ءاربىر سۇرانىسقا جاۋاپ بەرەر الدىندا جەر بەتىندەگى بارلىق web-site-تاردى شولىپ شىعادى. وعان دۇنيە ءجۇزىن قامتيتىن ءبىر ميلليوننان اسا سەرۆەر قاتىسادى. جاۋاپ 1 سەكۋندقا جەتپەيتەن ارالىقتا كەلەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسىم بولىگى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىقتار كوپ پايدالاناتىن "Gmail", "Youtube" قىزمەتتەرىنىڭ يەسى دە Google. بۇگىنگى تاڭدا كومپانيا جەر شارىنىڭ ءار بۇرىشىن كورسەتە الاتىن عالامدىق ۆيدەو كارتا جاساۋ ۇستىندە. «GoogleBook» جوباسى ادام بالاسى وسى ۋاقىتقا دەيىن جازعان كەز-كەلگەن كىتاپتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن وقىرمانعا كەز-كەلگەن جەردەن اشىپ قاراۋعا مۇمكىندىك بەرمەكشى. ادامزات وسى ۋاقىتقا دەيىن 134 ميلليون اتاۋ كىتاپ شىعارعان ەكەن، قازىر Google سونىڭ 10 ميلليونىن جۇيەسىنە سالىپ ۇلگەرگەن. بۇل Google-ءدىڭ ىسكە اسىرىپ جاتقان ونداعان عالامدىق جوبالارىنىڭ بىرەۋى عانا.

FACEBOOK (فەيسبۋك)

بىلتىر شىعىپ، بيىل وسكار سىيلىعىن جەڭىپ العان "Social Network" ءفيلمىنىڭ ارقاسىندا بۇل كومپانيانىڭ تاريحىمەن كوپشىلىك جاقسى تانىس. قىزمەتىن 2005 جىلى عانا باستاعان "Facebook" قازىر 600 ميلليون ادامدى بىرىكتىرەتىن ەڭ پارمەندى الەۋمەتتىك قاۋىمداستىق. ونىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امەريكاندىقتار. رەزيدەنتتەرىنىڭ سانى بويىنشا كومپانيانى قىتاي مەن ءۇندىستاننان كەيىنگى ءۇشىنشى ءىرى مەملەكەت دەپ تانىستىرۋى ۇيرەنشىكتى بولىپ كەلەدى. 70 تىلدە جۇمىس ىستەيتىن بۇل الەۋمەتتىك پلاتفورمانىڭ نارىقتاعى قازىرگى قۇنى 50 ميلليارد اقش دوللارى. ماقساتتارى - 1 تريلليون دوللار كاپيتاليزاتسياعا قول جەتكىزۋ.

Wikipedia (ۆيكيپەديا)

العاشقى وندىقتىڭ قۇرامىندا جەكە ەمەس، قوعامدىق مەنشىكتەگى جانە اقشالاي پايدا كوزدەمەيتىن ءبىر عانا سايت بار. ول - Wikipedia. ادامزات تۋرالى بارلىق ءبىلىم قورىن عالامدىق ەنتسيكلوپەديا رەتىندە ءبىر جەرگە جيناقتاۋ باستاماسى 2000-شى جىلى كوتەرىلگەن. يدەيا (ۇسىنىس) مىڭداعان ادامداردىڭ قولداۋىن تاۋىپ، سولاردىڭ قاجىرى مەن تەگىن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ىسكە اسۋدا. بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ 271 تىلىندە جۇمىس ىستەيتىن ەنتسيكلوپەدياداعى ماقالالار سانى 18 ميلليوننان استى. قاراپايىم پايدالانۋشىلاردىڭ بىرىككەن ارەكەتىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان بۇل جوبا - ينتەرنەتتىڭ الەۋمەتتىك فەنومەن رەتىندەگى كۇشىن ايقىندايتىن جاڭالىق بولدى.

ماماندار ادامداردىڭ ينتەرنەتتەگى ارەكەتتەسۋىن 4 ساتىعا بولەدى. ءبىرىنشى ساتى - اقپارات ءبولىسۋ، ەكىنشىسى - توپتاسۋ، ءۇشىنشىسى - تالقىلاۋ، جانە ءتورتىنشىسى - بىرىككەن ارەكەت. Wikipedia - بەيبىت ماقساتتا جانە ورتاق مۇددە توڭىرەگىندە توپتاسقان ادامداردىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى العاشقى بىرىككەن ارەكەتىنىڭ مىسالى. "بىرىككەن ارەكەت" قاعيداسى ۇلكەن توپتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتتار مەن مەملەكەتتەردىڭ ينتەرنەتتى ءوز مۇددەسى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىندىعىن راستادى. سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستاعى رەۆوليۋتسيالار دا ينتەرنەت تۋعىزعان بىرىككەن ارەكەتتىڭ جەمىسى دەۋگە دە نەگىز بار.

تەحنولوگيا رەتىندە ينتەرنەت قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. كەڭەس وداعى عارىشقا ءبىرىنشى بولىپ شىققاننان كەيىن قۇراما شتاتتار تەحنولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قىرۋار قاراجات سالىپ، اسكەري-وندىرىستىك كەشەننىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جولدارىن ىزدەدى. وسى جۇمىستىڭ اياسىندا ويلاپ تابىلعان جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى - پەنتاگوننىڭ ءتۇرلى قىزمەتتەرىن ءوزارا بايلانىستىراتىن كومپيۋتەرلىك جۇيە ەدى. كەيىن سونىڭ نەگىزىندە ينتەرنەت پايدا بولدى. كەيبىر مامانداردىڭ ايتۋىنشا «قىرعي-قاباق سوعىسىنىڭ» لەبى ينتەرنەتتەن ءالى سەزىلەدى، ءبىر ەلدىڭ باسقا ەلگە دەگەن ىقپالىن كۇشەيتۋ بۇل تەحنولوگيانىڭ فيلوسوفياسى دەگەن تۇجىرىم دا بار.

ينتەرنەتتىڭ جاھاندانۋ جىلدامدىعىن كۇشەيتەتىن نەگىزگى تەتىك ەكەندىگى دە راس. بىراق، قالاي دەگەنمەن دە، ول ەڭ اۋەلى اقپارات جەتكىزۋ مەن ادامداردى بايلانىستىرۋدىڭ قۇرالى. ول قۇرالدى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ، ۇلت پەن مەملەكەت مۇددەسىنە جاراتۋ وزىمىزگە بايلانىستى. نيەت بولىپ، ساۋات جەتسە، بۇل زاماننىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالارىن انا ءتىلىمىز بەن ءتول مادەنيەتىمىزدى دامىتۋدىڭ كەمەل قۇرالىنا، حالقىمىزدى ۇلتتىق نىشاندار مەن قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە توپتاستىرۋدىڭ پلاتفورماسىنا اينالدىرۋعا ابدەن بولادى. بىراق، وكىنىشكە وراي، قازىرگى قازاقستاندىق ينتەرنەتتىڭ احۋالى، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندەگى ۆەب-سايتتاردىڭ جاعدايى كوڭىل كونشىتپەيدى.

قازاقستاندىق ينتەرنەت پايدالانۋشىلاردىڭ ەڭ ءجيى كىرىپ، قارايتىن web-site-تاردىڭ العاشقى وندىعىندا قازاقستاندىق site-تار مۇلدە جوق.  

ەلىمىزدەگى ينتەرنەتتى دامىتۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ قاجەت. كەڭ جولاقتى كابەلدىك ينتەرنەت، WiMAX تەحنولوگياسى ارقىلى كەلگەن 3G جانە 4G بايلانىسى بۇل ماسەلەنى بىرتىندەپ شەشەدى. جالپى ينتەرنەتتىڭ تارالۋى مەن ونىڭ جىلدامدىعىن ارتتىرۋ الداعى ۋاقىتتا مەملەكەت تە، بيزنەس تە ەرەكشە كوڭىل بولەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولماق. XIX-عاسىردىڭ ينفراقۇرىلىمى تەمىر جول ەدى، XX-عاسىر اۆتوموبيل جولدارىنىڭ عاسىرى بولدى، XXI-عاسىردىڭ نەگىزگى ينفراقۇرىلىمى جوعارى جىلدامدىقتى ينتەرنەت ەكەنى داۋسىز. ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋگە ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس قاجەتتى بارلىق جاعداي جاسالىپ جاتىر، ءارى ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن وڭتايلى تەحنيكالىق شەشىمدەر دە بار، سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ تەزدەتىپ شەشىلەتىنىنە كۇمان جوق.

ەڭ قيىنى قازاقستاندىق ينتەرنەتتىڭ مازمۇنىن دامىتۋ بولماق دەپ ويلايمىن. بۇل باعىتتا دا باستاماشىلارعا مەملەكەت تاراپىنان ايتارلىقتاي جەڭىلدىكتەر جاسالىپ، ءتىپتى تەگىن «حوستينگ» بەرىلۋدە. الايدا، مازمۇندىق ماسەلەنى شەشۋدە تەحنيكالىق كومەكتىڭ بەرەرى شامالى. الدىمەن بۇل شارۋانىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزىن ايقىنداپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكپەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن اشىق ايتۋىمىز قاجەت. 5 ميلليوننان استام قازاقستاندىق ينتەرنەت پايدالانۋشىلاردىڭ نەگىزىنەن رەسەيلىك جانە امەريكاندىق سايتتاردا وتىرۋى قوعامنىڭ ازاماتتىق بەت-باعدارىن ايقىندايتىن قاتەرلى جاعداي ەكەندىگى كوپ ەلەنە بەرمەيدى. قازاقستاندىق ينتەرنەت سەگمەنتىنىڭ رەسەي جانە قۇراما شتاتتاردا ورنالاسقان كومپانيالاردىڭ اراسىندا بولىنىسكە ءتۇسىپ، بارعان سايىن ءوز ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنەن تىس قالىپ بارا جاتقاندىعى دا اقيقات. قازاقستاندا شىعارىلعان ءونىمدى قازاقستاندىق ينتەرنەت كەڭىستىگىندە جارنامالاۋ ءۇشىن شەت ەلدىك كومپانيالارعا جالىنىشتى جاعداي قالىپتاستى.

قازىرگى وتاندىق web-site-تاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەكەمەلەر مەن كاسىپورىنداردىڭ اتى-ءجونى جانە مەكەن-جايى جازىلعان حابارلاندىرۋلار دەڭگەيىندە. ءداستۇرلى ءباسپاسوز قۇرالدارى ينتەرنەتتى ءالى دە گازەت نەمەسە جۋرنالدىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسى دەپ بىلەدى. Online اقپارات قۇرالى - ماقالالار وقىلىپ قوياتىن جەر ەمەس، وقيعالار مەن يدەيالار تالقىلاناتىن ارەناعا، پىكىرلەستەردىڭ باسىن قوساتىن فورۋمعا اينالعاندىعىن ءبىزدىڭ اقپارات قۇرالدارى بايقامايتىن سەكىلدى.

ينتەرنەت تەحنولوگيالاردىڭ قازاقستاندىق ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى ورنى زامان تالابىنا ساي دەۋ دە قيىن. مەكتەپتەگى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى مۇعالىمدەرىمىزدىڭ كومپيۋتەردەن قورقاتىندىعى، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار تاقىرىبىن اينالىپ وتۋگە تىرىساتىندىعى جاڭالىق ەمەس. قازىرگى زامانداعى، مىسالى، سىرقاتتانعان ادام ەڭ اۋەلى ينتەرنەتكە كىرىپ، اۋىرعان جەرى تۋرالى جان-جاقتى مالىمەت جينايدى، مەديتسينالىق ەنتسيكلوپەديالاردى اقتارىپ، ەمدەلۋ جولدارىمەن تانىسادى. ءوزى سەكىلدى باسقا ناۋقاستار جانە مەديتسينا ماماندارىمەن كەڭەسەدى. وسىنداي دايىندىقتان ءوتىپ قانا، اۋرۋحاناعا كەلەدى. بۇل - دارىگەر مامانداردىڭ جۇمىسى مەن بىلىگىن جەتىلدىرۋ جۇيەسىن قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەتىنى ءسوزسىز.

تاعى ءبىر ەرەكشە نازار اۋدارعىم كەلەتىن ماسەلە -ادامنىڭ اينالاداعى ءوز ورنىن انىقتاۋ پروتسەسىندەگى ينتەرنەتتىڭ ورنى. كوپ ادامنىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ «مەن كىممىن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋدە مامانداردىڭ پىكىرىنشە، ينتەرنەتكە جۇگىنەتىنى دالەلدەنگەن. سوندىقتان دا ونى "Identity Industry", ياعني ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى مەن ازاماتتىق كەلبەتىن سومدايتىن ورتا دەپ اتايدى. بۇل تۇرعىدان، عالامدىق تورعا كىرىپ، وزىنە جاقىن ەشتەڭە تاپپاي، كەزدەيسوق قۇندىلىقتار مەن جات وبرازداردىڭ قوساعىندا كەتىپ جاتقان ۇرپاقتىڭ تاعدىرى الاڭداتپاي قويمايدى. بۇل دا تەرەڭ ويلانۋدى، جاعدايدى وزگەرتە الاتىن جەدەل شارالار قولدانۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە.

كوممۋنيكاتسيا قۇرالى رەتىندە ينتەرنەتتىڭ ءوز ءتىلىمىزدى دامىتۋدىڭ جانە باسقا تىلدەردى مەڭگەرۋدىڭ دە وتە ءتيىمدى اسپابى بولا الاتىندىعى بەلگىلى. ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى كوپ ايتامىز، دەسەك تە، ونىڭ تاۋەلسىزدىكتى كۇشەيتۋگە، قوعامنىڭ باسەكەلىك قاۋقارىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن ءتيىستى دارەجەدە تۇسىنە بەرمەيمىز. قازىرگى قازاقستاندىق ينتەرنەتتىڭ، اسىرەسە قازاق تىلىندەگى كونتەنتتىڭ السىزدىگى قوعامداعى ءتىل پروبلەماسىنىڭ اينا كوشىرمەسى ىسپەتتى. بۇگىنگى قازاق قوعامى كەلبەتىنىڭ ومىردەگى بۇلىڭعىرلىعى - online كەڭىستىكتە دە قازاقستانعا انىق سۇلبا تابۋعا كەدەرگى بولىپ وتىر. جارتىمىز رەسەيلىك، ەندى ءبىر بولىگىمىز امەريكاندىق قىزمەتتەردىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋىمىز سونىڭ سالدارى.

جاعدايدى مىسالمەن سيپاتتاۋ ءۇشىن جوعارىدا اتى اتالعان Wikipedia جوباسىنا قايتا ورالايىق. 10 جىل ىشىندە 271 ءتىلدى الەمدىك ەنتسيكلوپەدياعا 18 ميلليون ماقالا سالىنعان، سونىڭ 3 جارىم ميلليونى اعىلشىن تىلىندە، ودان باسقا ميلليوندىق مەجەدەن اسا العان تەك نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى. ورىس تىلىندەگى ماقالا سانى 700 مىڭ، قازاق تىلىندە جازىلعانى - 20 مىڭنان ەندى استى. Wikipedia-عا سالىنعان ۇلت تىلدەرىندەگى ماقالالاردىڭ سانى - سول ءتىلدىڭ بەدەلى، ەلدىڭ نامىسى بولىپ سانالادى. ەنتسيكلوپەديانىڭ لوگوتيپىنە قاراساڭىز، كىشكەنتاي بولىكتەردەن قۇرالعان جەر شارىن تانيسىز. ەرتەڭىنەن ءۇمىتى بار حالىقتار ءوزىنىڭ ەل ەكەندىگىن، جاھاندىق بىرىزدىلىككە قارسى تۇرا الاتىن جۇرت ەكەندىگىن دالەلدەۋ ماقساتىندا وسى ىسپەتتەس ينتەللەكتۋالدىق جانە تەحنولوگيالىق دوداعا ءتۇسىپ، ءبىر-بىرىمەن جاعالاسۋدا. قازاق ءتىلى جالپى تىزىمدە تۇرعانى بولماسا، ماقالالارىنىڭ سانى مەن ساپاسى ماردىمسىز، كەنجە قالعان 202 ءتىلدىڭ ساناتىندا.  وكىنىشكە وراي، بۇل مىسال ءبىزدىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى جالپى احۋالىمىزدى سيپاتتايدى. ماسەلە قازاق تىلىندەگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالاردىڭ جوقتىعىندا ەمەس، وعان يە حالىقتىڭ ءالى دە قونسا شەتتە، كوشسە ارتتا جۇرەتىن ەنجارلىعىندا بولسا كەرەك. ءتىل دەپ تاعات تاپپايتىن كەيبىر ۇلتجاندىلارىمىز مەملەكەتتەن تالاپ ەتكەندە كورسەتەتىن تاباندىلىقتى وسىندايدا كورسەتسە، جاعداي مۇمكىن باسقاشا بولار ما ەدى؟! بىرەۋدى ايىپتاۋدان اۋلاقپىز، بىراق مۇنداي شارۋاعا مەملەكەت ەمەس، قوعام مۇرىندىق بولۋ كەرەكتىگىن ايتپاسقا بولمايدى. ەلباسى دا بۇل ماسەلەنىڭ مەملەكەتتىك ءارى قوعامدىق سيپاتتا شەشۋ قاجەتتىگىن جيە ايتاتىنىن بىلەمىز.

ۇلتجاندىعا ساۋات، ساۋاتتىعا ۇلتجاندىق جەتىپ، جاعدايدى باسقا ارناعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت؟!

حالىقتا «شاماڭ جەتسە، ۋاقىتتان وزا ءجۇر، جەتپەسە قاتار ءجۇر، بىراق ەش ۋاقىتتا زاماننان قالما» دەگەن ءسوز بار. ول راس، سيپاتتالعانداي سانىمەن جەڭدىرمەيتىن مولدى، قايراتىمەن كۇش بەرمەيتىن زوردى تەك ۋاقىتپەن وداقتاس بولىپ قانا جەڭۋ مۇمكىن. سۋرەتتەلگەن اقپاراتتىق الاساپىران - ادامزاتتىڭ يندۋستريالدىق داۋىردەن اقپاراتتىق داۋىرگە وتكەندىگىنىڭ ايشىقتى بەلگىسى. ول ءداۋىردىڭ شاپشاڭ ءومىر ىرعاعى مەن ۋاقىت جانە كەڭىستىك تۋرالى جاڭا تۇسىنىكتەرى باسقا جەردە ەمەس، ءوز ەلىمىزدە، قازاقستاننىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىندا تۇراتىن ادامداردىڭ ءومىرىن تەز وزگەتىپ جاتىر. ماسەلەن، الداعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە كەڭ جولاقتى ينتەرنەت ماڭعىستاۋداعى بارلىق ەلدى-مەكەندەرگە جەتەدى. قازىر كومپيۋتەر ارقىلى الۋعا بولاتىن اقپاراتتى ۇيالى تەلەفون ارقىلى الا باستايمىز. مۇعالىمنىڭ ساباعىن، دارىگەردىڭ كەڭەسىن، اكىمنىڭ جاۋابىن ۇيدە تۇرعان كومپيۋتەر ارقىلى الاتىن ۋاقىت تا الىس ەمەس. بۇل جاڭا زاماننىڭ تەك ءبىز ەلەستەتە الاتىن مۇمكىندىكتەرى عانا. شىن مانىندە ونىڭ قالاي داميتىنى جاستارىمىزدىڭ قيالىنا بايلانىستى.

جاڭا زاماندا تابىستى بولۋ ءۇشىن نە ىستەپ، نە قويۋ قاجەتتىگىن قادام-قادام ايتىپ بەرۋ ەشكىمنىڭ دە قولىنان كەلمەس. بىراق وسكەلەڭ ۇرپاققا وي سالۋ، كۇندە كىرىپ جۇرگەن ينتەرنەتكە جاڭاشا قاراۋعا، جاي پايدالانۋشى ەمەس، ءوز كوزقاراسى مەن ۇستانىمى بار اقپاراتتىق قاۋىمداستىقتىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولۋ كەرەكتىگىن ايتۋ بىزگە مىندەت دەپ بىلەمىن.

ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، كوشباسشىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق ماڭايىنا جاستاردى توپتاستىرىپ، كەلەر بۋىندى جاڭا كەلەشەكتىڭ تالابىنا دايىنداۋ ءىسىن ءبىر ساتكە نازاردان تىس قالدىرماي كەلەدى. ورتا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ، جوعارى ءبىلىمدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ، «بولاشاق» باعدارلاماسىن قۇرۋ، زامان تالابىنا ساي ۋنيۆەرسيتەتتەر اشۋ، جۇيەلى تۇردە جاستاردى مەملەكەتتىك قىزمەت پەن كاسىپكەرلىككە تارتۋ، وسىنىڭ بارلىعى دا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جەكە ارالاسۋى، شىنايى ىقىلاسىنىڭ ارقاسىندا جاسالعان يگىلىكتەر. بۇگىنگى قازاقستاندا ءبىلىم الۋعا نيەتتى، جۇمىس ىستەۋگە ىقىلاستى، تابىستى بولۋعا تالاپتى، ەڭبەكتى سەرىك ەتكەن  جاس ادامنىڭ «جەردە قالۋى» مۇمكىن ەمەس. ال كورشى مەملەكەتتەردەن ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ قۇرىلىس پەن بازار جاعالاپ، بوسىپ جۇرگەن زامانداستارىنىڭ ول جاعدايعا كىنالى ەمەستىگىن ءبىزدىڭ جاستار ءتۇسىنۋى كەرەك. بۇل ءسوزدىڭ استارىن وسكەلەڭ ۇرپاق جاقسى ۇعادى دەپ ويلايمىن.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەفەرەندۋمعا توقتاۋ سالىپ، ەركىن سايلاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعاندا دا جاس ساياساتكەرلەرگە ۇلگى كورسەتكىسى كەلەتىنىن باسىپ ايتتى. سول سايلاۋدىڭ الدىندا جاريالاعان تۇعىرنامالىق ۇندەۋ دە ەڭ اۋەلى جاستارعا ارناعانىن ءىشىمىز سەزدى. ەلباسىنىڭ اۋىزىنان شىققان «سەندەر ءبىزدى تاڭعالدىرىڭدار!» دەگەن ءوزى تاپسىرما، ءوزى ۇرانى سول ۇندەۋدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى سياقتى. بۇل ماقالانى قورىتىندىلاۋ ءۇشىن دە پرەزيدەنتىمىزدىڭ اتالعان تاپسىرماسى جانە ۇرانىنان ارتىق ءسوز تابۋ قيىن بولار. بۇيىرسا، بىزدەردى وسكەلەڭ ۇرپاق تاڭعالدىرسىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جالعاستىرا ءبىلسىن، جاڭا عاسىردىڭ ينتەرنەت سياقتى جاڭا تەحنولوگيالارىنا ۇلتجاندى ۇستانىممەن جاۋاپ بەرە ءبىلسىن دەپ تىلەيمىز.

قىرىمبەك كوشەرباەۆ

ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى،

ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى