سەيفوللا وسپان. اباي باباما تاعزىم!
1
كەشكەن عۇمىر الدى-ارتىڭدى بولجاماي، -
مالمەنەن تەڭ، كورسەڭ ونى ولجاداي:
تەكتiلiكتiڭ تاڭiرiسiندەي تۇلعا بار
ءار حالىقتا ماڭگi وشپەس;
ول - قۇدىرەت، ول - اباي!
اباي-الىپ، اباي-كiشiك - اقىلمان،
اباي بيiك الىستان دا جاقىننان.
كەيدە وعان ورەڭ جەتپەي جاتاسىڭ،
كەيدە اكەڭ بوپ ايمالايدى ساقتاندىرىپ جاتىڭنان.
اباي-شىعىس كۇندەي كۇلiپ اتاتىن،
اباي-باتىس ويعا اۋىر باتاتىن.
تامىرىڭ ول تولاستاماي، توقتاماي
جۇرەگiڭدi الديلەپ اپ، قۋات بەرiپ جاتاتىن.
اباي-سامال ءوزiڭدi ءوبiپ تۇلەتەر،
اباي-ىزعار جاندى قارىپ جۇدەتەر.
ءومiرiڭ ول قوسپاسى جوق وزگەدەن،
جارقىندىقتىڭ جۇپار لەبiن تال بويىڭا ۇدەتەر.
سيىناتىن پiرiڭ اباي، تولعايتىن،
ارۋاقتىڭ كۇن ديدارى ول قولدايتىن.
قىدىر قونعان قۇدىرەتتi, ول - ەمشi!
كەرەك دەسە تiپتi ءوزiڭدi وزiڭنەن دە قورعايتىن.
كەشكەن عۇمىر الدى-ارتىڭدى بولجاماي، -
مالمەنەن تەڭ، كورسەڭ ونى ولجاداي:
تەكتiلiكتiڭ تاڭiرiسiندەي تۇلعامىز
ماراپاتتى ماقتان تۇتار;
ول - قۇدىرەت، ول - اباي!
2
كەشiرiم جوق، كەيiن تارتىپ كەر كەتسەم،
قاناتىم كەڭ قارا تانىپ ەر جەتسەم;
اپپاق تاڭداي اباي بابام الدىمنان
ارۋاقتاي جەبەپ شىعار ەلدەسسەم.
ءجايلاردان بiر كوڭiلدi ابدەن قالدىرعان،
1
كەشكەن عۇمىر الدى-ارتىڭدى بولجاماي، -
مالمەنەن تەڭ، كورسەڭ ونى ولجاداي:
تەكتiلiكتiڭ تاڭiرiسiندەي تۇلعا بار
ءار حالىقتا ماڭگi وشپەس;
ول - قۇدىرەت، ول - اباي!
اباي-الىپ، اباي-كiشiك - اقىلمان،
اباي بيiك الىستان دا جاقىننان.
كەيدە وعان ورەڭ جەتپەي جاتاسىڭ،
كەيدە اكەڭ بوپ ايمالايدى ساقتاندىرىپ جاتىڭنان.
اباي-شىعىس كۇندەي كۇلiپ اتاتىن،
اباي-باتىس ويعا اۋىر باتاتىن.
تامىرىڭ ول تولاستاماي، توقتاماي
جۇرەگiڭدi الديلەپ اپ، قۋات بەرiپ جاتاتىن.
اباي-سامال ءوزiڭدi ءوبiپ تۇلەتەر،
اباي-ىزعار جاندى قارىپ جۇدەتەر.
ءومiرiڭ ول قوسپاسى جوق وزگەدەن،
جارقىندىقتىڭ جۇپار لەبiن تال بويىڭا ۇدەتەر.
سيىناتىن پiرiڭ اباي، تولعايتىن،
ارۋاقتىڭ كۇن ديدارى ول قولدايتىن.
قىدىر قونعان قۇدىرەتتi, ول - ەمشi!
كەرەك دەسە تiپتi ءوزiڭدi وزiڭنەن دە قورعايتىن.
كەشكەن عۇمىر الدى-ارتىڭدى بولجاماي، -
مالمەنەن تەڭ، كورسەڭ ونى ولجاداي:
تەكتiلiكتiڭ تاڭiرiسiندەي تۇلعامىز
ماراپاتتى ماقتان تۇتار;
ول - قۇدىرەت، ول - اباي!
2
كەشiرiم جوق، كەيiن تارتىپ كەر كەتسەم،
قاناتىم كەڭ قارا تانىپ ەر جەتسەم;
اپپاق تاڭداي اباي بابام الدىمنان
ارۋاقتاي جەبەپ شىعار ەلدەسسەم.
ءجايلاردان بiر كوڭiلدi ابدەن قالدىرعان،
مۇڭايسام مەن تالكەك كورiپ تاعدىردان;
اباي بابام ولەڭiمەن جۇباتىپ،
جۇرەدi ىلعي الىپ-شىعىپ تاندىردان.
قۋانسام دا شاتتىققا بiر مالىنىپ،
شاراپ iشiپ كەۋدەمسوققا سالىنىپ،
اباي بابام تاعى شىعار سابىر دەپ
اداستىرماي وت ساعىمنان تابىلىپ.
اشۋ قىسسا قايتاراتىن ۋىتتاي،
ۇشسام قۇسشا كوككە بiر ءسات تۋ ۇستاي،
قاسىمدا ىلعي قاناتتاسىپ ۇنەمi
جۇرەر بابام ەش پالەكەت جۋىتپاي.
ۇلكەنمەن دە، كiشiمەن دە سىرلاسسام،
ورگەن ناقىل كەرەك دەسە قۇرداستان،
ءوز بەينەڭدi بەرiپ جاتىر قۇت بابام
ماڭگi وشپەس تiرلiكتەگi جىر-داستان.
جالعان ايتىپ قايتەم سiزدi بۇرمالاپ،
اشىسىمەن كوزدi مىنا تىرنالاپ،
وزiڭiزبەن سىرلاسقان جان ولمەيدi,
كۇيiن كەشiپ قۋىس كەۋدە قۇر دالاق.
ءومiر-اباي، اباي-ءومiر بiلگەنگە،
تۇتاس جالعان ءتاتتi ءومiردi سۇرگەنگە.
كوكiرەككە قۇيىلعاندا سوزدەرi,
جارىق قىلار جان سارايدى كۇننەن دە.
3
الىستان الەم نازار سالاتۇعىن،
بiر حالىق باعاسى بوپ قالاتۇعىن،
بولادى نە بەينەلەر ارۋاقتى
اسىل تەك، التىن دiڭگەك دارا تۇعىر.
كورەمiن سول بەينەنi ابايىمنان،
ەلiنەن ەرەك تۋعان اعايىننان.
تۇنباسى ويدىڭ تەرەڭ كوز جەتكiزبەس،
ورiلگەن تۇلعاسى iشكi سارايىڭنان.
جاقسىعا حالقىم عاجاپ ەلەگiزگەن،
Iلiمiن شىعىس، باتىس تەل ەمiزگەن.
تۇنىعى اباي اتتى تۇنبا بولىپ،
تورiندە پاراساتتىڭ كەلەمiز كەڭ.
اعىلعان اقىل-ويى ۇلان-اسىر،
كەڭ تىنىس جۇيرiكتەرiڭ كونە عاسىر،
كەرمەلەپ دانالىقپەن كەرەمەتتەي،
ورناتتىڭ ءزاۋلiم كۇمبەز "زامان اقىر".
بەل بولىپ بەر جاعىنا التىن ەمەل،
ورiندە شاپاق اتتى حالقىڭ ونەر.
وزiڭنەن ءور بيiگiم اسۋ بەرمەس،
شادىمان ارناسى مول شاتتىق توگەر.
كۇل-تالقان بوپ كۇنi وتكەنمەن كۇللi ءامiر،
تەك اناۋ تەڭدەسi جوق تۇركi ءتاڭiر،
قۋات بوپ نە زاماننان كۇلدiبادام،
الىپ شىعىپ ەل بولدىق ءتۇبi سابىر.
الەمiڭ قىزىعا زەر سالاتۇعىن،
وزiڭنەن باعامىزدى ەل الاتۇعىن.
بەينەسiڭ ارۋاقتى بۇگiندەرi,
ماڭگiلiك الاۋ كۇن بوپ جاناتۇعىن!
4
اباي بابام وتقا قاقتاپ ساناسىن،
سىرلاس ەتكەن بارشا ەلدiڭ داناسىن.
وي ازىعىن وزىپ العان بايىتىپ،
العا تارتقان ادامزاتتىڭ توباسىن.
قارىن توقتىق - مال ۇلەسi دەگەندەي،
ارىڭ جوقتىق بەيشارالىق بەلەڭدەي.
تورگە سۇيرەر رۋحاني بيiكتiك،
ءتوزiم بەرiپ بەلiن بۋعان بەرەندەي.
جورگەگiڭنەن سانا ساۋلە شاشىلىپ،
پىراق كوڭiل بالا جاستان اشىلىپ،
تانىتقانداي تاعدىر ءوزi وزگەشە،
ۇستاعانداي قۇپياسىن جاسىرىپ.
سول قۇپيا تىلسىم سىردىڭ تۇڭلiگiن،
وي، اللام-اي، العاش رەت بiلدi كiم؟!
جۇمباق الەم قانشا جەردەن قىمتانسىن،
اق ساۋلەنiڭ تۇڭلiك جاپقان ءتۇردi ءۇنiن.
تiلگە ورالعان تابيعيلىق پاراسات
سان قيلى ويدىڭ مايدانىندا عاراسات،
اداستىرماس ءوز ورنەگiن بەرگەن عوي،
اينالعانداي مىنا الەمگە اعاش ات.
سول تۇڭعيىق الەم تارتقان تۇبiنە
ساپىرعانداي سولقىلداتىپ كۇبiگە.
كۇڭiرەنiپ جەكە تارتقان كۇرسiنiس،
قۇلاق قويىپ تىڭداساڭىز ۇنiنە.
ول ءۇن ءمولدiر تازا ويدىڭ تۇنباسى
ەرiنبەسەڭ وقىپ جايمەن تىڭداشى،
نە دەر ەكەن تۇڭعيىقتان سىر تارتقان
وزىق ويلى اباي اتام تۇلعاسى؟!
5. ءوز بەينەڭدI وزIڭە عانا ۇسىنام
اباي - بابام!
ۇلى بەينەڭ ەلگە - جارىق، كۇنگە - ايقىن،
تۇنىعىڭنان قانىپ iشپەي تىنبايتىن.
تەك بiزگە ەمەس، كۇللi الەمگە ورتاقسىڭ،
ءان سيپاتتى اقيقاتتى جىرلايتىن.
ويلارىڭا ساعات سايىن قانام مەن،
قانامىن دا، قالاۋىمدى تابام مەن.
قانشا جاندى قاسىرەتتەن قۇتقاردىڭ
سىرلاس بولدىڭ، مۇڭداس بولدىڭ ادالمەن.
اتاق دەگەن سيقىرلى بiر كۇي-اعىن
جاۋلاپ العان زامانىمدا قيالىم،
الدە نەگە اپپاق كوڭiل تالپىندى
ارتىق بولسا كەشiرە گور، زيالىم.
بولعانمەنەن ەلiم جومارت، دالام كەڭ،
بiر ساتتiك بۇل جانعا شيپا بولار ما ەم.
اتتەڭ، دۇنيە-اي، بيلiك بولسا قولىمدا
بار اتاقتى بەرەر ەدiم ساعان مەن.
بiراق سiزگە قانداي اتاق لايىق،
قالىڭ ەلiم، قازاعىمنان سۇرايىق.
ايامايدى حالقىم سەنەن اسىلىن
ماقۇل وندا قىمباتىنا-اق تۇرايىق...
ۇلى ەلدەر بار كورشi جاتقان اينالا،
سولاردىڭ بiر وردەندەرiن پايداعا
جاراتساق بiز قايتەر ەدi بiر ساتكە
سiزگە ۇسىنىپ قۇرمەت ءۇشiن ءجاي عانا.
"ارىستاننىڭ بەينەسi" بار ازۋلى
اينالاسى ساف التىنمەن جازۋلى.
الدە مىناۋ، اق كۇمiسكە ورانعان
بەرسەم بە ەكەن ايىل مويىن ارۋدى.
دانالىققا سىيىم مول عوي ۇسىنار،
بiر بويىندا سان قىراننىڭ كۇشi بار،
مەن وزiمشە جاراسار دەپ ويلايمىن،
مىنا وردەندi, "سامۇرىقتاي" قۇسى بار.
مەن حالىقپىن! حالىق ءتاڭiر بiلەمiن،
قيمايمىن با كوپ اتاقتىڭ بiرەۋiن.
قيمايدى ەمەس تاڭداۋلىسىن تالعايمىن،
كۇللi اسىلدىڭ كورسەتەتiن iرەڭiن.
مىناۋ دۇرىس پا؟ "ايداھارى بار قوس باستى"
وقپان اۋىز، وراق تiلدi وت شاشتى.
نەبiر مىقتىڭ ءولiپ-ءوشiپ كەزiندە
وزگە ەمەس، وسى وردەنگە توقتاپتى.
سامۇرىق تا، ايداھار دا - تiرi ءولiم،
جىرلارىڭنىڭ بەرە المايدى جۇرەگiن.
اتتەگەن-اي، مۇنىم ۇيات بولدى-اۋ دەپ،
ءومiر-باقي وكiنۋمەن جۇرەرمiن.
قانداي اتاق بەرسەم ەكەن ەندi مەن،
بiر وزiنەن كورiنەتiن كەڭ دۇنيەم.
تاپسام سونى كوڭiل كۇيiم تىنار ەد،
ەمiرەنiپ ەسكە العانداي ەل كiلەڭ...
توقتا، توقتا، iزدەگەنiم تابىلدى.
قوي اتاقتى: التىن، كۇمiس، لاعىلدى.
ناعىز ماقتان اقيقاتتىڭ ايناسى
ءوز بەينەڭ عوي اقتاپ تۇرعان ارىمدى.
ءتاڭiرiم-اي، ايتۋعا دا قىسىلام،
قىسىلام دا ءسوز بۇلبۇلىن ۇشىرام.
قول جەتپەيتiن جالعىز عانا ىلايىق -
ءوز بەينەڭدi وزiڭە عانا ۇسىنام!
6
كۇنگە تەڭەۋ iزدەسەم قۇلدىراتىپ الامىن،
تۇنگە تەڭەۋ iزدەسەم بۇلدىرايدى جانارىم.
ۇنگە تەڭەۋ iزدەسەم ساڭلاۋ ورناپ ساناما،
تiلگە تەڭەۋ iزدەسەم اباي بابام، ناعىز عاجاپ بالاما!
تەڭەۋ iزدەپ التىنعا بوسقا اۋرە بولمايىن،
تەڭەۋ iزدەپ اسىلعا تاۋىسپايىن كوز مايىن;
ويعا باتسام تەرەڭدەي بiر اسۋ بار ارادا،
اقىل شىڭى - زاڭعار شىڭ اباي بابام، تۇسiرەدi ساباما!
كوركiن كورسەم ءوڭiردiڭ بۇزىلماعان قايماعى،
ويران-توپىر دۇنيە ويعا تۇسەر قايداعى;
شەتسiز-شەكسiز كوڭiلدi جازعىرۋعا بولاما،
سۇرگiم كەلسە ءومiردi اباي بابام، كەلتiرەدi توباما.
كۇننiڭ ىستىق الاۋىن بiلمەيمiن مەن شامالاپ،
ايتۋعا تiل جەتپەيدi تولىققاندى باعالاپ;
بiزدiڭ حالىق قىزىق قوي اينالعان بiر بالاعا،
قورعاپ قالعان جالعىز-اق اباي بابام، باعالاتپاي شالاعا!
سەزiم دەگەن سەلكەۋسiز جۇتىپ قويار تىلسىمدى،
سەزiم نوسەر كەرنەۋسiز كوتەرە الماس نە سىندى;
وسىلاردى جۇمارلاپ ساقتاپ قالعان ءوزiمدi,
قانداي عاجاپ عالامات اباي بابام، قالقان ەتiپ ءتوزiمدi.
دالام كەڭ عوي تامسانار، داۋىس تا بار جار سالار،
انام سەن عوي تابيعات ادامزاتتى قارسى الار.
بiر وزiڭنەن اينالدىم بەرگەن اباي دانامدى
پiرiمدەي عىپ جاراتقان ەلدەن ەرەك جەتiم ەتپەي سانامدى.
كۇنگە تەڭەۋ iزدەسەم قۇلدىراتىپ الامىن،
تۇنگە تەڭەۋ iزدەسەم بۇلدىرايدى جانارىم.
تiلگە تەڭەۋ iزدەسەم قۋانىپ جار سالامىن،
اباي بابام ۇنiنەن توگiلەدi نۇر ساۋلە ايتار بولسام ادالىن!
ماعان دا ءومiر بۇل ساۋلە، سiزگە دە ءومiر بۇل ساۋلە،
مۇرات بەرەر بiر زاۋدە وتكiزبەيتiن بوسقا اۋرە;
انا تiلiم ول مەنiڭ، اباي تiلi ول بiزدiڭ،
ناعىز ءوزi ماڭدايدان پاراساتتى جارقىراعان جۇلدىزدىڭ!
7. ەۋروپادا وتكەن ابايدىڭ تۇڭعىش بانكەتI
بۇل جازۋشى قالمۇقان يساباەۆتىڭ ەكi حالىقتىڭ ۇلى اقىندارىن تابىستىرۋ جولىنداعى جەمiستi ەڭبەگi.
1831 جىل 28 تامىز. يلمەناۋ.
گەتە اقىننان قالعان بەلگi بۇل بiر جىل،
تالاي اسىل تۋىنداعان نەبiر جىر.
ءوز حالقىندا ار-نامىس بوپ لاۋلاعان،
بiزگە جەتكەن بۇل بiر سىر.
يلمەناۋدا مۋزەيi بار گەتەنiڭ،
قالايشا مەن مۇنى ايتپاي كەتەمiن.
قالا iشiندە "تسۋم لەبەندەي" وتەل بار،
وعان دا مەن اقىرىنداپ جەتەمiن.
مۇنداي استە بولماس اسەم جەر قوڭدى،
"تسۋم لەبەندە" تۋعان كۇنiن ەڭ سوڭعى
اقىن-گەتە وتكiزiپتi تاماشا -
تاقتا iلiپتi سول ۇشiندە ەلi وڭدى.
گەتە جىرى بارشا الەمدi جايلاعان،
وزەك بوپتى ورتالاردا قايناعان.
لەرمونتوۆ ميشا ورىسشا سويلەتسە
اباي ۇنمەن قازاقشا دا سايراعان:
"قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،
ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ.
دالانى جىم-جىرت دەل-سال عىپ،
ءتۇن باسادى سالبىراپ.
شاڭ شىعارماس جول-داعى،
سiلكiنە الماس جاپىراق،
تىنشىعارسىڭ سەن-داعى،
سابىر قىلساڭ ازىراق." -
دەپ ابايىم اۋەنiمەن شالقىتتى،
تابيعاتتىڭ جۇپارىمەن اڭقىپتى.
بiر جارىمداي عاسىر ءوتiپ ارادا
ءوز ەلiنە ورالعاندا بۇل جىردىڭ
اۋەنiمەن نەمiس حالقى بالقىپتى.
اقىن گەتە مۋزەيiنiڭ ءسانi بوپ،
ارامىزدا قيماس دوستىق ءمانi بوپ،
ارقاسىندا قالمۇقانداي اقساقال
نۇر شاشىپتى قازاق-نەمiس ءانi بوپ.
سول قالپىمەن بانكەت بوپتى تاماشا -
اباي تويى تۇڭعىش رەت جاڭاشا -
ەۋروپادا ءوتiپ جاتتى دۇرiلدەپ.
داۋا بار ما. اللام ءوزi قالاسا.
جانە دە سول "تسۋم لەبەندە" سايالى
ەڭ سوڭعى رەت تۋعان كۇنiن باياعى
وتكiزگەن جەر قاسيەتتi گەتەنiڭ،
قانداي عاجاپ سايكەستiك بۇل ايالى.
بۇل توي وتكەن
1879 ج. 22 شiلدەدە.
بولىپ جاتقان ءجاي ەمەس بۇل iرگەدە.
ەكi ۇلى اقىن تابىسقاندا جىرمەنەن
ماقتان تۇتىپ نەگە ايتپايمىز بiز نەگە.
ءدالiن ايتساق ارالىقتا بiر جارىم
عاسىرىڭىز وتكەن ەكەن، ىرزامىن.
ۇلىلاردىڭ كوڭiل-كۇيi توعىسقان
بۇل مەرەكە بولدى مەنiڭ جىرلارىم.
و، عاجاپ!
اباي بابامىز تۋماي جاتىپ، ياعني ودان وتىز جىل بۇرىن بۇل ولەڭگە كارل تسەلتەر دەگەن سازگەر ءان شىعارعان ەكەن. بiر عاجابى سول ءان اباي بابامىزدىڭ شىعارعان اۋەنiمەن ۇقساس بولىپ، نەمiس اعايىنداردى تاڭ قالدىرعان.
قالمۇقان يساباەۆ
كارل تسەلتەر اتتى سازگەر گەتەنiڭ
"قاراڭعى ءتۇن..." ىرعاعىنا ءان جازىپ،
ىرزا ەتكەن ەلi ءتاۋبا ەتەتiن
شىعارماسىن بەرiپ ەلگە جان ازىق.
1815-شى جىلدار ەدi بۇل سوناۋ،
30 جىلداي بۇرىن تۋعان ابايدان.
وڭايلىقپەن شىقپايتۇعىن تۇمسا داۋ
تاڭ قالدىرعان نەمiس حالقىن - اق ايدار.
ەكi اۋەن دە بiر قۇرساقتان شىققانداي،
ۇقساس بوپتى كوزi اشىق پiر تۇتقانداي.
ەكi حالىق ىقىلاسى جاراسىپ
ەكi ۇلىلىق بiرiن-بiرi ۇققانداي.
كوشە اتىمەن كومكەرiلiپ اياعى،
ەسكە سالدى ەدiل ەردi (اتيللانى) باياعى.
ەۋرو-ازيا ىنتىماعى كۇشەيiپ
دوستىقتارى باققا اينالدى سايالى.
و، عاجاپ!
«تۇركىستان» گازەتى
