الماتى دەگەندە ەڭ الدىمەن اۋزىمىزعا «الماتى اپورتى» ەلەستەيدى. الايدا، المانىڭ وتانى بولعانىمىزبەن ءالى كۇنگە دەيىن نارىقتى المامەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعانىمىز كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى. ودان قالسا، قازاق ەلىنەن بۇكىل الەمگە تاراعان المانى سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ اتىمەن اتاپ، ءوزىمىزدى ەكىنشى پلانعا شىعارعاندى، وزگەنىڭ الدىندا كىشىرەيگەندى قاشان قويار ەكەنبىز. ايتالىق، «سيۆەرس»، «الەكساندرا» الماسى دەپ ءتول ءونىمىمىزدىڭ اتاۋىن بەرە سالدىق.

الماتىنىڭ الماسى قاي زاماندا بولماسىن، مىڭداعان الما سورتتارى ىشىندەگى بىرەگەي ءيسى، بالداي تاتتىلىگى جانە كولەمىمەن وزگەشەلەنىپ تۇرادى. كونە كوز قاريالاردىڭ سوزىنە سەنسەك، الماتىنىڭ كەز-كەلگەن كوشەلەرىندە الما اعاشتارى جايقالىپ تۇرعان. كوزگە ەلەستەتىپ كورەيىكشى XIX عاسىرمەن XX عاسىرداعى كورىنىستى.

«بىزگە بۇگىندە بۇل ەرتەگى سياقتى كورىنەدى… ءتىپتى بار عوي، اسىرەسە، الما اعاشى گۇلدەيتىن جانە پىسەتىن كەزدەرى كوشەلەردەن المانىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرادى ەكەن. اسىرەسە، كەشكىسىن قالاداعى ازعانتاي عانا كولىك قوزعالىسى توقتاعان شاقتا ءۇيدىڭ تەرەزەسىن اشسا، سىرتتان كەلگەن قوڭىر سالقىن جەل المانىڭ اسەرلى ءيسىن الىپ كەلەتىن كورىنەدى. تاڭعى ۋاقىتتا تەرەزە اشىق تۇرسا، ۇيقىدان دا وياتاتىن سول المالاردىڭ ءيسى بولىپتى. سول قارتتار بۇرىندارى المانى ساتىپ الىپ جەۋ دەگەندى مۇلدە بىلمەگەندەرىن ايتادى. الما قاجەت بولسا، ەسىك الدىنا شىقساڭىز بولدى، اۋلالار مەن كوشەلەردە الما اعاشتارى سامساپ، ءيىلىپ تۇرادى ەكەن. بويىن ءبىر جازۋعا شاماسى كەلمەگەندەي، الما اعاشتارى ۇنەمى مايىسىپ تۇراتىن كورىنەدى. ال، اينالا توڭىرەكتە ءۇزىلىپ تۇسكەن المالار شاشىلىپ جاتاتىن بولعان. بالا بولسىن، قارت بولسىن، جەگىسى كەلسە، قولىن سوزسا، جەتىپ جاتىر. اپا-اجەلەرىمىز تەرىپ الىپ، قىسقا ارناپ المانىڭ قايناتپاسىن دايىندايدى ەكەن. جەرگە ءتۇسىپ ۇرىلعان، شىرىگەن، ابدەن ءپىسىپ،  جارىلعان جەرلەرىن كەسىپ الىپ تاستاپ، ايتەۋىر ءبىر پايداسىنا جاراتقان. الىستان تۋىستارى كەلسە دە، قايتارىندا سومكەسىنە «اۋىلعا الماتىنىڭ الماسىنان الا بار» دەپ، سىي رەتىندە سالىپ بەرەتىن بولعان. ال، بۇگىندە سول الما اعاشتارى مەن ءيسى مۇرىن جاراتىن، ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن المالار قايدا كەتتى؟ الماتىنىڭ كوشەسىن كەزىپ جۇرەتىن المانىڭ ءيسى قايدا؟

سەزىمدى سەلت ەتكىزەتىن كورىنىس. قانداي عاجاپ. بۇل XVIII-XIX عاسىرلارداعى كورىنىستەر بولسا كەرەك. بۇدان ەرتەرەك زامانداردا قالاي بولدى؟ الماتى قالاسىنىڭ ارعى جانە بەرگى زاماندارداعى تابيعاتىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت.

مەنىڭ پايىمداۋىمشا، جەر پلانەتامىزدا تىرشىلىك پايدا بولا باستاعان دا ادام اتا مەن حاۋا انامىز الماتىدا بىرلەسكەن ءومىرىن باستاعان دەگەن بولجام جاسادىم. ارينە، نە ايتىپ وتىرسىڭ دەپ ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستايتىندار دا تابىلادى. بۇل اڭىز. اڭىز بولعان سوڭ، ونى دالەلدەپ شىعۋدىڭ ءوزى ارتىق. دەمەك، ەدەم باۋى قازىرگى الماتى قالاسى. ولاي ايتۋعا تولىق نەگىز بار. الماتى قالاسىنىڭ سان-مىڭداعان جىلدار بۇرىنعا تابيعي لاندشافتى قازىرگىدەن الدە قايدا سۇلۋ، كەرەمەت بولعانىن ويشا ەلەستەتىپ كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. ەرتەرەكتە «الماتى» اتاۋى «المالى» بولعانىدا بەكەر ەمەس. الەمدە «الما» دەگەن اتاۋدىڭ شىعۋىنىڭ وزىندە قانشاما ماعىنا جاتىر. بىردە ءبىر مەملەكەتتە «الما» اتاۋىمەن جەر اتالماعان. سودان بولار،  مۇرنىڭدى جاراتىن قوش ءيىسى، ءتىل ۇيىرەر ءدامىنىڭ الدىندا جەمە دەگەن جەمىستى جەپ قويىپ حاۋا انامىز، كۇنا جاسايدى.

قازىردىڭ وزىندە الماتىنىڭ اپورت الماسىن كورگەندە بىردەن تانيسىن، تابەتىڭ اشىلىپ جەگىڭ كەلەدى. الماتىعا بارعان، شەت ەلگە باراتىن ادامدار ەڭ الدىمەن «المانى» سىيلىق رەتىندە بىرگە الىپ جۇرەدى. رەسەي پاتشالارىنىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتىپ تاڭداي قاققىزعان تاريحي وقيعالار، دەرەكتەر جەتەرلىك. قانشاما پاتشا، حانداردى، جالپى قاراپايىم ازاماتتاردى تاڭداي قاققىزىپ، تامساندىرعان المامىزدىڭ قادىرىن العاشقى قالپىنا كەلتىرۋ ماڭىزدى. ارينە، الما باقتارى قالپىنا كەلتىرىلىپ، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ جۇرگىزىپ جاتقانى بەلگىلى. دەگەنمەندە، الماتى اپورتىنا دەگەن ساعىنىشتى، حوش ءيىستى قالپىنا كەلتىرگەنمەن ارعى زامانداعى، بەرگى زاماندارداعى المانى قازاق ەلىنىڭ برەند رەتىندە قالىپتاستىرۋ ارقىلى بۇكىل الەمدى قامتاماسىز ەتۋدى قولعا العان ءجون.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا  «اسقاق الاتاۋدىڭ باۋرايى الما مەن قىزعالداقتىڭ «تاريحي وتانى» ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن. قاراپايىم، بىراق بۇكىل الەم ءۇشىن وزىندىك ءمان-ماڭىزى زور بۇل وسىمدىكتەر وسى جەردە ءبۇر جارىپ، جەر جۇزىنە تارالعان. قازاقستان قازىر دە الەمدەگى الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى – سيۆەرس الماسىنىڭ وتانى سانالادى. ءدال وسى تۇقىم ەڭ كوپ تارالعان جەمىستى الەمگە تارتۋ ەتتى. ءبارىمىز بىلەتىن الما – بىزدەگى المانىڭ گەنەتيكالىق ءبىر ءتۇرى. ول قازاقستان اۋماعىنداعى ىلە الاتاۋى باۋرايىنان ۇلى جىبەك جولىنىڭ كونە باعىتى ارقىلى العاشقىدا جەرورتا تەڭىزىنە، كەيىننەن بۇكىل الەمگە تارالعان. وسى تانىمال جەمىستىڭ تەرەڭ تاريحىنىڭ سيمۆولى رەتىندە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەڭ اسەم قالالاردىڭ ءبىرى الماتى دەپ اتالدى» دەپ اتاپ وتەدى.

دەگەنمەندە، XV عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ جىرشى، ويشىل اسان قايعى ءوز زامانىندا قازىرگى قازاق ەلىنىڭ بارلىق جەرىن ارالاپ، ءوز سيپاتتاماسىن بەرگەنىن بىلەمىز. سوندا قازىرگى الماتى قالاسىنا بارىپ، تابيعاتىنا تامسانىپ، المانى كورىپ، ءدام تاتسا كەرەك. ءبىراز ۋاقىت دەمالىپ، تابيعاتىنا باس يگەن. كەتەر كەزدە الماتى تۋرالى، ونداعى الما تۋرالى ايتقان ەكەن:

«سارىمساعى ساباۋداي، بۇلدىرگەنى بۇيرەكتەي، الماسى بار جۇرەكتەي، سول جەردى قيمادىم».

عاجاپ. المانىڭ قانداي بولعانىن سيپاتتاپ، باعاسىن بەرىپ تۇر. بۇدان ارتىق، پىكىر قوسۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، XV عاسىردىڭ وزىندە الماتى الماسىنىڭ ابىرويىنىڭ اسقاق بولعانىن كورەمىز. بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك.

دانا حالقىمىز «اقىلسىزدا قايعى جوق» دەگەن. اقىلدى، ويشىل  ادام ءبىر كۇندىگىمەن ءومىر سۇرمەيدى. بولاشاعىن ويلاپ، تال ەگىپ، ارتىنان جاقسى ءسوز قالۋىن قالاعان. اسان قايعى بابامىزدا ەل قامىن ويلاپ اسان قايعى اتانعان. ەرتەدە اسان قايعى ىزدەگەن جەر جانناتى «جەرۇيىق» جانە ادام اتا مەن حاۋان انانىڭ ەدەم باعى قازىرگى الماتى قالاسى دەۋگە تولىق قۇقىعىمىز بار. باسقالاردىڭ الدىندا كىشىرەيىپ، ءوزىمىزدىڭ ءتول قۇندىلىقتارىمىزدى ناسيحاتتاۋدىڭ ەش سوكەتتىگى جوق دەپ ويلايمىن.

راۋان كەمەرباي

Abai.kz