مۇستافا شوقايدىڭ قاجىرلى ەڭبەگى مەن مۇقالماس قايراتىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە بەرليندە شىقان «ياش تۇركىستان» جورنالى ۇلى تۇركىستانعا قاتىستى كوپتەگەن قۇندى مۇرالاردى قويناۋىنا بۇگىپ جاتىر. ولاي دەيتىنىمىز، بىرىنشىدەن، «ياش تۇركىستان» جورنالى قازىرگى قازاق تىلىنە تۇگەلدەي اۋدارىلىپ، عىلىمي، ادەبي اينالىسقا ءالى تولىق تۇسە قويعان جوق. ەكىنشىدەن، تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن مۇرات تۇتقان بۇل جورنالدىڭ نەگىزگى باعىتى ساياسي سيپاتتا بولعانىمەن، باسىلىم بەتىندە مادەني، رۋحاني، تاريحي، ادەبي تۋىندىلار مەن ماقالالار ءجيى جارىق كورىپ تۇرعان. مۇستافا شوقاي باستاعان ازاتتىق ەرلەرى كەڭەستىك تۇركىستاندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا نارازىلىق بىلدىرۋمەن عانا شەكتەلمەگەن، ولار ۇلتتىق تۇرعىدان وزىندىك ۇستانىمدارىن دا ايقىن اڭعارتىپ وتىرعان.

مۇستافا شوقايدىڭ قاجىرلى ەڭبەگى مەن مۇقالماس قايراتىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە بەرليندە شىقان «ياش تۇركىستان» جورنالى ۇلى تۇركىستانعا قاتىستى كوپتەگەن قۇندى مۇرالاردى قويناۋىنا بۇگىپ جاتىر. ولاي دەيتىنىمىز، بىرىنشىدەن، «ياش تۇركىستان» جورنالى قازىرگى قازاق تىلىنە تۇگەلدەي اۋدارىلىپ، عىلىمي، ادەبي اينالىسقا ءالى تولىق تۇسە قويعان جوق. ەكىنشىدەن، تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن مۇرات تۇتقان بۇل جورنالدىڭ نەگىزگى باعىتى ساياسي سيپاتتا بولعانىمەن، باسىلىم بەتىندە مادەني، رۋحاني، تاريحي، ادەبي تۋىندىلار مەن ماقالالار ءجيى جارىق كورىپ تۇرعان. مۇستافا شوقاي باستاعان ازاتتىق ەرلەرى كەڭەستىك تۇركىستاندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا نارازىلىق بىلدىرۋمەن عانا شەكتەلمەگەن، ولار ۇلتتىق تۇرعىدان وزىندىك ۇستانىمدارىن دا ايقىن اڭعارتىپ وتىرعان.

مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ جۇرگەن كەزىمىزدە، دالىرەك ايتقاندا 1997 جىلى «ياش تۇركىستان» جورنالىندا جاريالانعان ءبىر ماقالا نازارىمىزدى ايرىقشا اۋداردى. باسىلىم بەتىندە 1934 جىلى جارىق كورگەن ماقالا «تۇركىستاننىڭ ۇلى اقىنى - اباي قۇنانبايۇلى» دەپ اتالادى ەكەن. شاعاتاي تىلىندە جازىلعان ماقالاعا قوسىمشا رەتىندە ابايدىڭ ءماشھۇر سۋرەتى باسىلىپ، ونىڭ استىنا «تۇركىستاننىڭ ەڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلى» دەپ جازىلىپتى. ماقالانىڭ سوڭىنا «ەسەن تۇرسىن» دەگەن قول قويىلىپتى. بۇركەنشىك ات قولدانعان اۆتوردىڭ شىن مانىندە كىم ەكەنىن انىقتاۋ وڭايعا سوققان جوق. اۋەلگىدە مۇستافا شوقايدىڭ ءوزى بولار دەپ ويلادىق. ەميگراتسياداعى زيالىلار اراسىندا جاڭا قازاق پوەزياسىنىڭ كوشباسشىسى بولعان ۇلى ابايدى ۇلتى قازاق شوقايدان ارتىق كىم بىلمەك؟ ونىڭ ۇستىنە، ماقالا اۆتورى ابايدى تۇتاس تۇركىستاننىڭ ەڭ ۇلى اقىنى رەتىندە اتاعان ەكەن. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ابايدى بۇلاي تۇتاس تۇركىستاننىڭ باس اقىنى دەپ باعالاعان جان بولعان ەمەس.

ارينە، باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى رەتىندە مۇستافا شوقايدىڭ ماقالانىڭ جازىلۋى مەن جارىق كورۋىنە ۇلكەن سەپتىگى تيگەنى انىق. دەگەنمەن، زەرتتەۋ بارىسىندا كوز جەتكىزگەنىمىزدەي، ەسەن تۇرسىن - «ياش تۇركىستان» جورنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى تاحير شاعاتايدىڭ لاقاپ اتى. سوندىقتان، ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە 30 جىل تولۋىنا وراي شەت ەلدە، «ياش تۇركىستان» جورنالىندا جارىق كورگەن بۇل ماقالانىڭ اۆتورىن پروفەسسور تاحير شاعاتاي دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.

ەڭ الدىمەن ايتار جايت - كولەمى شاعىن ماقالا قالىڭ كوپشىلىككە ارنالعانىمەن، عىلىمي تاسىلدەن اۋىتقىماي، بارىنشا جۇيەلى جازىلعان. ماقالانىڭ كىرىسپەسىندە ابايدى قالىپتاستىرعان ورتا مەن حالىق ادەبيەتى جايىندا سىر شەرتىپ، وي وربىتكەن اۆتور قازاق ادەبيەتىن «تۇركى حالىقتارى ادەبيەتى ىشىندە ەڭ باي ادەبيەت» دەپ باعالايدى. «قازاق حالىق ادەبيەتى سارقىلماس، شەكسىز قازىنا» دەپ تامسانعان شاعاتاي، قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ ءۇردىسى مەن ورىسىنە، ەرەكشەلىگى مەن باسىمدىلىقتارىنا توقتالادى. وسى تۇستا ءحىح عاسىرعا دەيىنگى داۋىرلەرگە تالداۋ جاساپ، حالىق ادەبيەتىنىڭ تارماقتارىن تاراتا ايتقان تاحير شاعاتايدىڭ بىلگىرلىگىنە ەرىكسىز تاڭىرقايسىڭ.

ماقالا اۆتورى اباي تۋرالى تەرەڭنەن تولعاپ، كوسىلە سويلەيدى: «...اباي قۇنانبايۇلى ادەبيەتكە ۇلكەن وزگەرىس اكەلىپ، حالىق ادەبيەتىنە جاڭا باعىت بەردى. ول زاماناۋي سيپاتتا، ۇلتتىق رۋحتا ولەڭدەر جازا باستادى. اباي ورىس ادەبيەتى جانە سول ارقىلى ەۋروپا ادەبيەتىن جەتىك بىلەتىن. دەگەنمەن، بۇل تانىستىق ونى قازاق اۋىلىنان، كەڭ دالاسىنان جانە دالا توسىندە ەركىن جايلاعان حالقىنان ايىرعان جوق. ول ءداستۇرلى قازاق ادەبيەتىندەگى حالىقشىلدىقتى زاماناۋي ۇلتشىلدىققا اينالدىردى».

راسىندا، ابايدى وزگە زامانداستارىنان ايىرىپ تۇرعان ەڭ ۇلكەن ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى - ونىڭ تەرەڭ تامىردان، ءداستۇر مەن دىنىنەن، حالىقتىق تانىم مەن پايىمنان قول ۇزبەي، ۇلتتىق، رۋحاني قۇندىلىقتاردى جىرلاپ وتۋىندە جاتىر ەمەس پە؟ وسى ورايدا مۇستافا شوقايدىڭ 1935 جىلى "ياش تۇركىستان" جورنالىندا جارىق كورگەن «ورىس ميسسيونەرلىگى» دەگەن ماقالاسى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. اتالمىش ماقالادا مۇستافا شوقاي ابايدىڭ ايگىلى زامانداسى، قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ تۇسكەن شوقان ءۋاليحانوۆتى «ورىس مادەنيەتى مەن ورىس بيلىگىنىڭ ميسسيونەرلىگىنە» تەڭەگەن ەدى. بۇل تۇستا ءبىر ۋىزدان جارىعان ۇلتشىل ۇستاز بەن شاكىرت شاعاتايدىڭ تۇسىنىك-پايىمى ۇندەسىپ، قابىسىپ جاتىر دەمەسكە شاراڭ جوق.

ابايدىڭ  ورمانداي جۇرتقا ءۇڭىلۋ سەبەبىن جەتە تۇسىنە بىلگەن شاعاتاي، ۇلى ويشىلدى «ۇلتشىل، حالىقشىل اقىن» دەپ اتايدى. بۇل تۇستا ابايدىڭ شىعىسى پەن باتىسىن تاپ باسىپ، تاني بىلگەن ماقالا اۆتورىنا تاعى دا قۇلاق تۇرەيىك.  «ورىس زەرتتەۋشى عالىمدارى ابايدى ورىس ادەبيەتىنىڭ الىپتارى پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى وقىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىمەن جاقىن تانىس بولعان دەپ جازادى. ال، بولشەۆيكتەر ونى «دالا اريستوكراتى» ساناپ، «فەوداليزم مەن بايشىلدىقتىڭ جىرشىسى، ۇلتشىل» دەپ قارالاۋدا. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىز بويىنشا، اباي قازاق ادەبيەتىنە جاڭا زامانعا ساي ۇلتتىق رۋح پەن سيپات بەرگەن ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ شىنايى رەفورماتورى ەدى» - دەپ جازىپتى تاحير شاعاتاي.

اۆتور، شاعىن ماقالادا اباي تۋرالى جالپىلاما ايتپاي، ونىڭ شىعارمالارىنا دا بايىپتى باعا بەرىپتى. ت.شاعاتايدىڭ ايتۋىنشا، «اباي ءوز ولەڭدەرىن حالىقتى تانۋعا ءھام تانىتۋعا ارنادى. حالىقتىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، ودان تيىلۋعا شاقىردى. ول حالىقتى، ەلىن جانە ونىڭ تابيعاتىن سۋرەتتەدى، وتكەن كۇندەردىڭ جارقىن بەتتەرىن ساعىندى، ءوز داۋىرىندەگى حالىقتىڭ جاعدايىنا جانى اۋىرىپ، قايعىردى. حالىقتى كەلەشەك ءۇشىن دايىندىق جاساۋعا، وقۋ-ءبىلىم مەن مادەنيەتكە شاقىردى. اباي قازاق جاستارىن، جالپى قازاق جۇرتشىلىعىن ەلىن تانىپ، بىلۋگە، ونى سۇيۋگە جانە وعان قىزمەت ەتۋگە ۇندەدى».

تاحير شاعاتاي، شىعارمالارىن قالىڭ قازاقتىڭ اراسىندا، تۋعان اۋىلىندا وتىرىپ جازعان ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە وزىنە لايىقتى قۇرمەتكە يە بولا الماعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى. دەگەنمەن، اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، ابايدىڭ ەڭ ۇلكەن مۇراسى - ونىڭ قالىپتاستىرىپ كەتكەن مەكتەبى. ارتىنا مول مۇرا، مىقتى نەگىز قالدىرعان ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنە اسەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي ايقىن بايقالدى. اۆتوردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرسەك «ابايدىڭ جولىن قۋعان كەيىنگى بۋىن ادەبيەت وكىلدەرى ونىڭ اسەرىمەن ءھام سالعان دارا جولىمەن ءجۇردى. قازاق ادەبيەتىندە بىردەن جاڭاشىلدىق رۋحى باسىم بولىپ شىعا كەلدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سۇلتانماحمۇت، عۇمار قاراشۇلى جانە تاعى باسقالارى اباي قالىپتاستىرعان ادەبي مەكتەپتىڭ وكىلدەرى بولدى».

وسى ارادا كەڭەستىك اششى شىندىقتى ايتىپ، الاشتىڭ ارىستارىن جوقتاعان ت.شاعاتاي، احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتتى تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس تۇركىستاننىڭ قۇرىلىپ، قالىپتاسۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قايراتكەرلەر رەتىندە ەسكە الادى. تۇتاس تۇركىستان ءۇشىن تەر توگىپ، جان قيعان احمەت، مىرجاقىپ، مۇستافالارعا رۋحاني ۇستاز بولعان اباي، راسىندا ۇلى تۇركىستاننىڭ اقىنى ەمەس پە؟ اباي شىعارمالارىندا تۇركىستان تۋرالى ءبىر ءسوز دە جازباۋى مۇمكىن، الايدا، ونىڭ ىزىمەن جەتىلگەن شاكىرتتەرى تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعى جولىندا باستارىن بايگەگە تىكتى.

تۇركىستاننىڭ ازاتتىعى جولىندا بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن كۇرەسكەر ازاماتتىڭ باعالاۋىنشا «اباي تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بۇكىل تۇركىستاننىڭ دا باس اقىنى!» بۇل - ورەسى بيىك وزبەك جىگىتىنىڭ جۇرەكجاردى لەبىزى، شىنايى پىكىرى بولسا كەرەك. ويتكەنى، ماقالاداعى ويلارىن وسىمەن دوعارماي، ودان ءارى وربىتكەن اۆتور 1954 جىلى تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا باسىلىپ شىققان «تۇركىستاندا تۇرىكشىلدىك جانە حالىقشىلدىق» اتتى ەڭبەگىندە ابايدى «تۇركىستانداعى جاڭارۋ كەزەڭىنىڭ باسى» دەپ اتاپ كورسەتكەن.

تۇركىستاندا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ورناپ، قازاق ەلى ازاتتىق العان تۇستا بۇل ماقالا قايسىبىر جاندار ءۇشىن تاڭسىق بولىپ كورىنبەۋى دە مۇمكىن. دەگەنمەن، شەت ەلدە جانە ستاليندىك زوبالاڭنىڭ اسەرىمەن اباي شىعارمالارى «تۇرپايى سوتسياليزم» تۇرعىسىنان تالدانىپ، تاپتىق ۇعىممەن باعالانىپ جاتقان كەزەڭدە جازىلعانىن ەسكەرەر بولساق، ماقالانىڭ قۇنى دا ارتا تۇسپەك. ءتىپتى، ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن تاپ باسىپ ايتقان اۆتور وسى تۇستا زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆپەن ۇندەسىپ كەتەدى.

كەزىندە الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ، تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بۇحاراداعى استىرتىن جيىندارعا قاتىسقان مۇحتار اۋەزوۆتى پروفەسسور تاحير شاعاتاي جاقسى ءبىلىپ، ونىمەن ىشتەي تۇسىنىسكەن. سوندىقتان، ول اتالمىش ماقالادا ابايتانۋدىڭ باسىندا تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆتى ۇلى اقىننىڭ شاكىرتى رەتىندە احمەت جانە مىرجاقىپپەن قاتار اتامايدى. بۇل - كەلەشەك زاڭعار جازۋشىنى قۇپتاپ، ونى قاندى قىرعىننان قورعاۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى ەدى دەپ تۇسىنگەن ابزال. ولاي دەيتىنىمىز، مۇحاڭ قايتىس بولعاننان كەيىن جارىق كورگەن ءبىر ەڭبەگىندە ت.شاعاتاي جازۋشى تۋرالى جىلى پىكىر بىلدىرگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، «ياش تۇركىستان» جورنالىنىڭ باس رەداكتورى، تۇركىستان ۇلتتىق مايدانىنىڭ جەتەكشىسى مۇستافا شوقايدىڭ دا مۇراتتاس دوستارىن قورعاۋ ماقساتىندا وسىنداي ءادىس امال-ايلا قولدانعانى ءمالىم.

ماقالا «بۇل كۇندەرى ورىستىڭ كەز-كەلگەن ۇلتشىل اقىن-جازۋشىسىنىڭ ەڭبەگىن تابۋعا بولاتىن تۇركىستاندا ابايدىڭ شىعارمالارىن كەزدەستىرە المايسىز. مۇنىڭ سەبەبى دە بەلگىلى: ورىس ۇلتشىلدىعى!» دەپ كۇيىنگەن ت.شاعاتاي، اباي شىعارمالارىنىڭ حالىق جادىندا ماڭگى ساقتالارىنا سەنىم ءبىلدىرىپتى. ونىڭ پىكىرىنشە، «قانشاما شەكتەۋ قويىلعانىمەن، حالىق رۋحىنىڭ تۋىندىسى بولعان شىعارمالار، ونىڭ جۇرەگىنەن بەرىك ورىن الىپ، جاسامپازدىعى ارتا بەرمەك!» ساۋەگەيلىك تانىتقان اۆتوردىڭ پىكىرى اينا-قاتەسىز كەلدى.

وسى ورايدا، ماقالا اۆتورى تۋرالى دا قىسقاشا ماعلۇمات بەرە كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز. مۇستافا شوقايدىڭ ەميگراتسياداعى سەنىمدى سەرىگى ءارى شىنايى شاكىرتى بولا بىلگەن تاحير شاعاتايدىڭ ۇلتى وزبەك. 1902 جىلى تاشكەنت قالاسىندا تۋعان تاحير شاعاتاي اۋەلى تاشكەنتتەگى ءجاديت مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، سودان كەيىن ۋفاداعى ايگىلى عاليا مەدرەسەسىندە وقىپ، ءبىلىمىن ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسەدى. قوس توڭكەرىس تۇسىنداعى الاساپىران ۋاقىتتا ءازىربايجان حالقىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنە قاتىسقان شاعاتاي، تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن المانياعا اتتانادى.

تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستىڭ ءورىسى تارىلىپ بارا جاتقانىن سەزگەن تۇرار رىسقۇلوۆ پەن فايزوللا قوجاەۆ 1922 جىلى المانيا مەن تۇركياعا دارىندى، قابىلەتتى ءھام ۇلتشىل جاستاردى وقۋعا جىبەرگەن بولاتىن. تاحير شاعاتاي وسى توپتىڭ قۇرامىندا بەرلين قالاسىنا كەلىپ، فيلوسوفيا، سوتسيولوگيا جانە ەكونوميكا نەگىزدەرىنەن ءدارىس الادى. سوتسيولوگيا سالاسىندا 1931 جىلى دوكتورلىق قورعاعان شاعاتاي، سوعىستان كەيىنگى جىلداردا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى انكارا قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە پروفەسسور بولىپ قىزمەت اتقاردى. مۇستافا شوقايدىڭ مۇراسىنا بارىنشا ادالدىق تانىتقان عالىم «ياش تۇركىستان» سەرياسى بويىنشا تۇركىستان جانە مۇستافا شوقاي تۋرالى بىرنەشە كىتاپ شىعاردى.

ءبىز، ۇلى اباي مۇراسى جايىندا الاش ارىستارىنان كەيىن لەبىز ءبىلدىرىپ، عىلىمي پىكىر ايتقان، شەت ەلدە ءجۇرىپ ابىز اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا ءادىل باعا بەرگەن پروفەسسور تاحير شاعاتايدىڭ ەسىمى ابايتانۋ تاريحىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ەنىپ، لايىقتى ورنىن الادى دەپ سەنەمىز.