(سۋرەت ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىنان الىندى)

نەمەسە قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگى قوجا احمەت ياساۋي مەن ياساۋي جولىنا كىمدەر قارسى؟

سوڭعى كەزدەرى قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگى بولعان قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعاعا قارسى ماقالالار قايتادان كوپتەپ جاريالانا باستادى. قازاقتى قايتادان وزىنە-ءوزىن ايداپ سالۋ ساياساتى باستالدى. ماقساتتارى – ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن قايتا سەزىنە باستاعان قازاقتى قايتا اداستىرىپ، سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني-رۋحاني ەكسپاسنيانىڭ قۇربانىنا اينالدىرۋ. ولاردىڭ بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەرى كەزىندە بەلگىلى دارەجەدە ناتيجە بەرىپ، ياساۋي جولىن تۋ ەتىپ ۇستانعان يسماتۋللا قاري مەن ونىڭ سوڭىنا ەرگەن شاكىرتتەرىن تۇرمەگە تىعىپ، ولاردىڭ «ادام شوشىرلىق» قىلمىستارىن اشكەرەلەپ، حالىقتى ياساۋي جولىنان الشاقتاتىپ ەدى.

ول كەزدە تەك يسماتۋللا قاري مەن ونىڭ شاكىرتتەرى عانا ەمەس، ولارمەن بىرگە قازاق رۋحانياتى دا تۇرمەگە قامالعان بولاتىن. وعان دالەل رەتىندە ءتىنتۋ كەزىندە يسماتۋللا قاري مەدرەسەسىنەن اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ماڭعىستاۋ جىراۋلارىنىڭ، سىر سۇلەيلەرىنىڭ، جالپى قازاق رۋحانياتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارى تاركىلەنگەنىن كەلتىرۋگە بولادى. سول سوققىدان قازاق ءالى ەسىن جيا العان جوق. ودان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇرعىدا ازىپ-توزعانىن كورەمىز. وعان قازىرگى كۇنى قازاق حالقى وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدان (سۋيتسيد) الەمدەگى العاشقى ۇشتىككە، اجىراسۋدان الەمدەگى الدىڭعى  وندىققا كىرگەنىمىز دالەل بولا الادى. ال، مۇنداي كورسەتكىشتەر، رۋحاني داعدارىسقا تۇسكەن، ۇمىتسىزدىك ساناسىن جايلاعان حالىقتارعا عانا ءتان ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. بۇل پروبلەمالىق ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ تامىرى قايدا ەكەنىن، بۇل قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولى – قازاقتىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني وزەگىنە قايتا ورالۋ ەكەنىن حالىق سەزىنە باستاعاندا ياساۋي جولىنا شابۋىل قايتا باستالىپ وتىر.

ماقساتتارى – قازاقتىڭ باسىن قوستىرماي، توز-توز قىلۋ. ياساۋي جولىنا قازاق قايتا بەت بۇراتىن بولسا، سىرتتان كەلىپ جاتقان رۋحاني ەكسپانسياعا قارسى يممۋنيتەت پايدا بولاتىنىن سەزىنگەن سىرتقى كۇشتەر وزدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە قايتا باستى. ول شابۋىلدىڭ نەگىزگى دەم بەرۋشىسى كىم ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق قازىرگى كوزگە كورىنىپ، قوجا احمەت ياساۋي مەن ونىڭ جولىن قورعاپ جۇرگەندەردى نىساناعا الىپ، سوققىلاپ جاتقان تۇرار قۇسايىنوۆ، توقتار جاقاش، مەرەي كوروبوۆ، ت.ب. ازاماتتار. بۇلارعا قارسى تۇرىپ، ولاردىڭ ايتقاندارىنا جاۋاپ بەرمەسەك، ازاماتتىعىمىزعا سىن بولعالى تۇر. ەندى وسىلارعا كەزەگىمەن جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.

ارينە، بۇل شابۋىلدىڭ باسىندا تۇرار قۇسايىنوۆ اتتى ازامات تۇرعانىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە قويماس. ونىڭ وتكەن كۇزدە ەلىمىزگە ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ تارالۋىنا قاتىستى جازعان شىعارماسىن «جاس الاش» گازەتىنە جاريالاعاندا قۋانا قارسى الدىق جانە ول اعىمداردىڭ قازاق اراسىنا تارالۋىنا ءوزىنىڭ دە قوماقتى ۇلەسى بولعانىن تارتىنباي جازۋىنا قاراپ، «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق» دەگەنگە بالاپ، بۇل جىگىت ءوز قاتەسىن مويىنداپ، قايتادان ۇيىرىنە ورالىپتى عوي دەپ، ىشتەي قۋانىپ، ماقۇلدادىق. الايدا، ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىز اقتالماپتى. ونىڭ تاعى «جاس الاش» گازەتىندە جاريالاعان جالپى اتاۋى «شىرماۋىق» دەپ اتالاتىن ماقالالار توپتاماسىنىڭ مازمۇنى ەلىمىزدەگى سوڭعى جيىرما جىل كولەمىندەگى ءدىني احۋالدىڭ دامۋ تاريحىنا جاساعان ساراپتامالىق تالداۋ بولعانىمەن، نەگىزگى نىساناسى قوجا احمەت ياساۋي مەن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ جانە سول جولدى قايتا قالپىنا كەلتىرمەك بولعان يسماتۋللا قاريدىڭ «قاۋىپتىلىگىن» دالەلدەۋگە ارنالىپتى. ءسوز جالاڭ بولماس ءۇشىن ەندى سول تۇرار قۇسايىنوۆ مىرزانىڭ وزىنە ءسوز بەرەيىك. ول بىلاي دەيدى: «زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى بويىنشا، قوجا احمەت ياساۋي (...) ءوز الدىنا تاريقات قۇرماعان. ول – ورتالىعى بۇحارا قالاسى بولعان ناقشباند تاريقاتىنىڭ وكىلى. ول كەيىن تاريقات جازيراسىنىڭ ء(دىني يدەولگياسىنىڭ ىقپالى اۋماعى) تەرىسكەيىنە ۋاعىزشى ەتىپ جىبەرىلىپ، ياسى (تۇركىستان) قالاسىندا ومىردەن وتەدى». تۇرار مىرزانىڭ بۇل جازعانى، ونىڭ يسلامنىڭ تاريحىنان دا، يسلام دىنىدەگى ءتۇرلى اعىمداردىڭ، سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ شىعۋ سەبەپتەرىنەن دە حابارسىز ەكەنىن كورسەتەدى. سولاردىڭ ەشبىرىنەن حابارى جوق بولا تۇرا ياساۋيگە، ياساۋي جولىنا قارسى ماقالا جازىپ، كۇستانالاۋىن – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ وزەگىنە قارسى شىعۋى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءبىر عانا مىسال – مىنا داليىپ جاتقان التاي مەن اتىراۋ اراسىن الىپ جاتقان الىپ تەرريتوريانىڭ اراسىنداعى حالىقتىڭ ءدىنىنىڭ، ءتىلىنىڭ، ءان-جىرىنىڭ، جىر-داستاندارىنىڭ ءبىر بولۋى، كەرەك دەسە تىلدىك ديالەكتىنىڭ بولماۋى – بۇل ارالىقتاعى حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ ورتاقتىعىن كورسەتەدى. سول قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ ورتاقتىعىن قالىپتاستىرعان ياساۋي جولى، ياساۋي مادەنيەتى بولاتىن. بۇعان قارسى شىعۋ – قازاقتى قازاق ەتىپ بىرىكتىرىپ تۇرعان رۋحاني وزەككە بالتا شابۋ. مۇنداي ادامدى قازاق، قازاقتىڭ دوسى دەپ قاراۋدىڭ ءوزى قىلمىس بولار ەدى.

ەندى تۇرار مىرزانىڭ «قوجا احمەت ياساۋي ءوز الدىنا تاريقات قۇرماعان. ول ورتالىعى بۇحارا قالاسى بولعان ناقشباند تاريقاتىنىڭ وكىلى» دەگەن جولدارىنا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. بۇل جەردەگى «تاريقات» ءسوزىنىڭ ماعىناسى قانداي؟ يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىندا قانداي ءرول اتقارادى؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن بىلگەن بولسا، تۇرار مىرزا بۇلاي دەپ كوسىلمەگەن بولار ەدى. تاريقاتتى، بىرىنشىدەن، يسلام تاريحىندا قالىپتاستىرعان تۇلعا قوجا احمەت ياساۋي. تاريقات دەگەنىمىز – ءار حالىقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداي تۇرىپ، اراب جەرىندە قالىپتاسقان شاريعات پەن اراب ءداستۇرىن قابىل ەتپەي، ءوزىنىڭ اۋەل باستا قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋى. ياساۋي ءوز تاريقاتىن قالىپتاستىرعاندا يسلام ءدىنىنىڭ بەس پارىزىن الىپ، شاريعاتتى تولىعىمەن تۇركىنىڭ ءوزىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان داستۇرىنە بەردى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىن مەن ءدىني تانىمى وسى نەگىزدە قالىپتاستى. بۇل ءدىني تانىم جالپى تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى.

ورتاعاسىرلاردا بۇل تاريقات جوشى ۇلىسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەندە ەۋرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن تۇركىلەردىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىردى. قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق، جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار قالىپتاستىرىلىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ كونە تۇركىلىك فورماسى قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى. وسىنداي كۇردەلى ءدىني-رۋحاني رەفورمانى جاساعان تۇلعانى جاي ءبىر «ناقشباند تاريقاتىنىڭ وكىلى» ەدى دەۋگە كەلەدى مە؟ جوق.

ال، «ناقشباند تاريقاتى» قاشان پايدا بولدى؟ بۇل تاريقاتتىڭ نەگىزىن سالعان باحا اد-دين ناقشباند XIV عاسىردا ءومىر ءسۇردى. 1383 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. قوجا احمەت ياساۋي قايتىس بولعاننان كەيىن ەكى ءجۇز جىلداي ۋاقىت كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ناقشباندقا ياساۋي قايتىپ ونىڭ تاريقاتىنىڭ وكىلى بولادى؟ باحا اد-دين ناقشباندتىڭ ءوزى ياساۋي جولى وكىلدەرىنە شاكىرت بولا ءجۇرىپ، رۋح الەمىمەن بايلانىس ورناتقاننان كەيىن عانا ءبولىنىپ، حودجاگانيا تاريقاتىنا جەتەكشىلىك ەتكەن بولاتىن. 1500 جىلداردان باستاپ ناقشبانديا تاريقاتى دەپ اتالا باستادى. دەمەك، تۇرار مىرزا ياساۋي جولى تاريحىنان دا، ناقشبانديا تاريقاتى تاريحىنان دا مۇلدە حابارسىز. سولاي بولا تۇرا ياساۋيگە قارسى، قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگىنە قارسى تاس اتپاق.

تۇرار مىرزانىڭ مۇنداي شاتپاعى ءبىر بۇل ەمەس. ودان ارى ول ياساۋي جولىنا قاتىستى مىناداي «جاڭالىقتاردىڭ» بەتىن اشادى. ول بىلاي دەپ كوسىلەدى: «ياساۋي تاريقاتىنىڭ بۇرىن بولماعانىن، ونىڭ بەرىدە، تاۋەلسىز قازاقستاندا پايدا بولعانىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر وقيعالار جەلىسى بار. وزدەرىنىڭ قازاق قوعامىنا اسەرىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ياساۋيشىلەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى مەن كەيبىر قازاق حاندارىنىڭ دا «ياساۋي سوپىلىق جولىن ۇستانعانىن» ايتا باستادى. ءتىپتى، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى ورنالاسقان تۇركىستان قالاسىندا قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ جەرلەنۋى دە سوعان دالەل رەتىندە قاراستىرىلدى. يسلامعا دەيىنگى كۋلتتىڭ جۇرناقتارى بولىپ سانالاتىن شوپان اتا، زەڭگى بابا سياقتى اۋليەلەر دە ومىردە بولعان ناقتى ادامدار رەتىندە قايتا قاراستىرىلىپ، ولاردى قوجا احمەت ياساۋي شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنا قوستى».

ال، ەندى وسى ايتقاندارىن تالداپ كورەيىك. سوندا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوز قالامىنان شىققان «ديۋاني حيكمەت»، «ميرات ال-قۇلۋب»، «پاقىر-ناما»، «دار اداب تاريقات» اتتى شىعارمالارى الەم عالىمدارىنا بەلگىلى جانە ولاردىڭ بارلىعى بۇل شىعارمالاردى ءياساۋيدىڭ شىعارماسى رەتىندە مويىندايدى. ولاردىڭ بارلىعىن جوققا شىعارۋ تۇرار سياقتى دەليتانتتاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. قازاق دەگەن حالىقتىڭ جەكە حالىق رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ءوزى ياساۋي جولىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن، ياساۋي جولىندا قالعان حالىق قانا قازاق اتانىپ، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعان مۇحاممەد شايباني سوڭىنا ەرگەن حالىقتىڭ وزبەك اتانعانىن، ەدىگە بي ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىقتىڭ نوعاي اتانعانىن ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەكتەر دە، قازاقتىڭ، نوعايلاردىڭ جىر-داستاندارىندا تولىپ تۇر. سولاردىڭ بارلىعىن جوققا شىعارۋ تەك نە ەسسىزدىڭ، نە قازاقتىڭ قاس دۇشپانىنىڭ قولىنان عانا كەلەدى.

ال، شوپان اتا مەن زەڭگى اتانىڭ ياساۋي جولىنىڭ بەلدى وكىلدەرى بولعانىن جوققا شىعارۋ دا مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، وسى ەكى تۇلعانىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا 1320 جىلى ياساۋي جولى جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسى بولىپ قالىپتاستى. بۇكىل ماڭعىستاۋدى الىپ جاتقان اۋليەلەر وسى شوپان اتانىڭ شاكىرتتەرى. ال، زەڭگى اتانىڭ اتاقتى ءتورت شاكىرتى ساييد اتا، سادر اد-دين شايح، ۇزىن حاسان اتا، بادر اتالاردىڭ ىقپالىمەن جوشى ۇلىسىنىڭ حانى وزبەك حان ياساۋي جولىن قابىلداپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەردى. قازىرگى كۇنى قازاق قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار سول وزبەك حاننىڭ ءدىني-ساياسي رەفورماسىنىڭ جەمىسى بولاتىن. وسى رەفورما بارىسىندا ساييد اتا مەن جالپى پايعامبار اۋلەتى ۇلى ءجۇز بەن حاندار اۋلەتىنە ءپىر بولدى. ال، سادر اد-دين شايح پەن قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتىنەن قۇرالعان ياساۋي جولى وكىلدەرى ورتا جۇزگە ءپىر بولدى. ال، ۇزىن حاسان اتا مەن وعىزدىق بيلەۋشىلەر اۋلەتى وكىلدەرى قۇراعان ياساۋي جولى وكىلدەرى كىشى جۇزگە ءپىر بولعان بولاتىن. مىنە، سول العاشقى رۋ، تايپالارعا جەتەكشىلىك ەتكەن اۋليەلەر ماڭعىستاۋ جەرىندە ماڭگىلىك تىنىس تاپتى. مىسالى، ارعىن تايپاسىنىڭ بەس مەيرام دەپ اتالاتىن توبىنىڭ ارعى اتالارى سول ماڭعىستاۋ جەرىندە، شەتپەدەن 18 شاقىرىم جەردەگى الاۋ-مەيرام قورىمىندا جاتىر. سايد اتانىڭ قابىرى قازىر وزبەكستان تەرريتورياسىندا قالدى. ال، سادر اد-دين شايح – اتاقتى اۋليە بابا تۇكتى شاشتى ازيز. ال، اتاقتى ەدىگە بولسا، سول بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ نەمەرەسى. بۇل ايتىلىپ وتىرعاننىڭ ءبارى قازاقتىڭ تاريحى. بۇنى قالاي جوق دەرسىڭ؟ وسى سادر اد-دين شايح-بابا تۇكتى شاشتى ازيز (بابا تۋكلاس) جايلى امەريكاندىق عالىم دەۆين دەۆيس 90-جىلدار ورتاسىندا 660 بەتتىك عىلىمي مونوگرافيالىق ەڭبەك جازعان بولاتىن. ەگەردە سول تاريحي تۇلعالاردىڭ تاريحتا ءرولى بولماسا، شەتەلدىك عالىمدار سونشاما ەڭبەگىن سارىپ ەتىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزەر مە ەدى؟ جوق. تەك، قازاقتاعى قاعىنان جەرىگەن تەكسىزدەرى بولماسا.

تۇرار مىرزانىڭ قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تاريحتاعى ءرولىن جوققا شىعارۋ باعىتىنداعى «ەڭبەگى» مۇنىمەن شەكتەلدمەيدى. سونداعى ماقساتى – قالايدا يسماتۋللاشىلاردىڭ قوجا احمەت ءياساۋيدى قالايدا قولدان جاسالعان اۋليەسى ەتىپ كورسەتۋ. ءسوز جالاڭ بولماس ءۇشىن قايتادان تۇرار مىرزاعا ءسوز بەرەيىك. ول بىلاي دەيدى: «مىسالى، قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى حالىق بەكەت اتاعا سىيىنادى، سونى ءپىر تۇتادى. راس، ول – حورەزم سوپىلىق مەكتەبىنىڭ تۇلەگى. ەگەر وسى تۇستان تارامداساق، بەكەت اتانىڭ سوپىلىقتىڭ قاداريا تاريقاتىن ۇستانعانى ايقىن.» دالەل قايدا، تۇرار مىرزا؟ شىن تاريحى بىلگىڭ كەلسە، ايتۋعا بولادى.

1781 جىلى ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولىپ، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەگەنى بەلگىلى. وسىنداي قازاق حالقى ءۇشىن قاسىرەتتى كەزەڭدە ماڭعىستاۋ جەرىنەن بەكەت اتا سىندى اۋليەنىڭ شىعۋى ياساۋي جولىنىڭ قازاق دالاسىنىڭ باتىس وڭىرىندە قايتادان ىقپالدى رۋحاني كۇشكە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءپىر بەكەت حيۋاداعى پاقىرجان-ءازيز حازىرەتتىڭ قولىندا تاربيەلەنىپ، رۋحاني تولىسقان سوڭ ماڭعىستاۋعا ورالىپ، ياساۋي جولىنىڭ ۇزىلگەن رۋح الەمىمەن ساباقتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ماسەلە بار. ول پاقىرجان-ءازيزدىڭ قاداريا تاريقاتىنىڭ دا، ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ دا وكىلى ەمەس، ياساۋي جولىنىڭ وكىلى ەكەنىنە ءالى زەرتتەۋشىلەر ءمان بەرگەن جوق. پاقىرجان-ءازيزدىڭ ياساۋي جولىنىڭ وكىلى ەكەنىن ونىڭ اتىنا قوسىلعان «ءازيز» دەگەن انىقتاۋىش ايعاقتاپ تۇر. «ءازيز» دەگەن انىقتاۋىش ىلىمدە ياساۋي جولىندا، ال داستۇردە اراب-پارسى مادەنيەتىن قابىلداعان ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرىنىڭ اتىنا قوسىلادى. پاقىرجان-ءازيزدىڭ اكەسىنىڭ اتىنا دا، باباسىنىڭ اتىنا دا «ءازيز» دەگەن انىقتاۋىش قوسىلعان. بۇل ولاردىڭ ياساۋي جولىنىڭ سول حورەزمدەگى وكىلدەرىنىڭ اۋلەتىنەن ەكەنىن كورسەتەدى. كەزىندە بيلەۋشىلەر تارپىنان قۋعىنعا تۇسكەن ياساۋي جولى وكىلدەرىنە ياساۋي ءىلىمىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن، تۇركىلىك سالت-ءداستۇردى قۇربان ەتۋگە تۋرا كەلگەن بولاتىن.   پاقىرجان-ءازيزدىڭ ءىلىم جاعىنان ياساۋي جولىنىڭ وكىلى بولۋىنىڭ ءوزى ءپىر بەكەتتىڭ ءبىلىمدى ياساۋي جولى  بويىشا الۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءپىر بەكەتتىڭ ياساۋي جولىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋىندە وسىنداي سىر بار. ەگەردە ءپىر بەكەت ياساۋي جولىن قايتا قالپىنا كەلتىرمەسە، حالىق «ءمادينا مۇحاممەت، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت» دەپ ايتپاعان بولار ەدى. قاشاعان سىندى جىراۋلار:

"اللالاعان ءپىر وتكەن،

تۋىنا جۇرتتى تۇنەتكەن.

تاسپيح زىكىر جاريا،

مەشىتتىڭ ءىشىن گۇل ەتكەن",- دەپ جىرلاماعان بولار ەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ءپىر بەكەت ەشقانداي قاداريا تاريقاتىنىڭ وكىلى ەمەس. ياساۋي جولىنىڭ وكىلى. ماڭعىستاۋداعى رۋحانيات ءپىر بەكەتتەن باستالمايتىنىن، ءپىر بەكەت وزىنەن بۇرىنعى وتكەن شوپان اتا باستاعان اۋليەلەردىڭ جولىن قايتا تىرىلتكەنىن، سول اۋليەلەردىڭ جولىن جالعاستىرۋشى ەكەنىن تۇسىنبەۋ مۇمكىن بە؟

ءپىر بەكەتتىڭ ياساۋي جولىن، ياساۋي مادەنيەتىن قايتا ءتىرىلتۋى ارقاسىندا ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ قازاققا قايتا قوسىلعانىن ساناسىندا ساڭلاۋى بار ءاربىر ماڭعىستاۋلىق ازامات بىلەدى. وسى قاسىرەتتى تاريحتى جوققا شىعارۋ مۇمكىن بە؟ مەنىڭشە جوق. ال، قاعىنان جەرىگەن تەكسىزدەر ءۇشىن ول تۇك تە ەمەس. قاسىرەتتى تاريح دەيتىنىمىز وسى كيەلى دە، قاسيەتتى ياساۋي جولىنان شەگىنگەن ءاربىر قادام  ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ كۇيرەۋىنە اكەلىپتى. وزبەك حاننىڭ ۇلى جانىبەك حاننىڭ ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، شافيعي مازحابىن قابىلداۋى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. جانىبەك حان ءوزى قۇرعان بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ قۇربانىنا اينالدى. ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ جولىندا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعان ءابىلحايىر حان وزبەك ۇلىسىن ۇشكە ءبولىپ، ءبىر حالىقتى ءۇش حالىققا اينالدىردى. ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتپەك بولعان ەسىم حان مەن تاۋكە حاندار دا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىل ەتىپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنەن ايىردى. ونىڭ ناتيجەسى بەلگىلى – قازاق حاندىعى تاريحتان كەتتى. قازاق قۇلدىق قامىتىن كيدى.

قازىرگى كۇنى قازاق قايتادان تاۋەلسىزدىگىن العاندا، تاعى دا شابۋىل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني وزەگى بولعان ياساۋي جولىنا قارسى باعىتتالىپ جاتىر. جانە ول شابۋىل كىمنىڭ تاراپىنان جۇرگىزىلۋدە؟ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى يدەولوگيانى قازاق اراسىنا تارالۋىنا بەلسەنە ات سالىسقان تۇرار قۇسايىنوۆ باستاعان توپتىڭ تاراپىنان جۇرگىزىلۋدە. قانشاما قازاقتى اتا-بابا جولىنان اداستىرىپ، قاندى قاساپقا ايداپ سالعان ابد حاليل، تايرجان يبراگيموۆ سياقتى ۋاححابيلىك ۋاعىزشىلاردى قولىنان جەتەكتەپ ءجۇرىپ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ الدىنا اپارعان دا، ولاردىڭ الدىنان داڭعىل جول اشقان دا وسى تۇرار قۇسايىنوۆ بولاتىن (ونىڭ ءبارىن ءوز قولىمەن جازعانىنان كوپشىلىك حاباردار). وسىلاردىڭ ۋاعىزىنىڭ ناتيجەسىندە قانشاما قازاق بالاسى جولدان اداسىپ، اجال قۇشتى. قانشاماسى اداسىپ، ءالى كۇنگە سيريا، اۋعانستان سياقتى ەلدەردە قان كەشىپ ءجۇر. سولاردىڭ بارلىعىندا وسى تۇرار قۇسايىنوۆتىڭ دا ۇلەسى بار. ول بۇگىن كەلىپ، سول جاستاردى اداستىرعانىن قاناعات تۇتپاي، ەندى كەلىپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگى – قوجا احمەت ياساۋيدەي ۇلى تۇلعاعا اۋىز سالىپ وتىر. سوندا ونىڭ كوكسەگەنى نە؟

ونىڭ جاۋابىن كەلەسى ماقالالاردا جازاتىن بولامىن.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz