31-ءنشى مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.

ءبىزدىڭ كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى   «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباەۆ  «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتادى. قوناعىمىز ءبىر سوزىندە: «الاش ارداقتىلارىنىڭ  بۇگىنگى ۇرپاققا قالدىرعان ونەگەسى ولاردىڭ ەل مۇددەسىن كوزدەگەن جانكەشتى ەڭبەكتەرىندە،  ولاردىڭ مۇرالارىن وقىپ ۇيرەنە ءبىلۋ كەرەك»، - دەيدى.

«اباي-اقپارات»

- شىعىس تۇركىستان جانە ونداعى قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭءىز؟

جاستۇرىك

- قۇرمەتتى جاستۇرىك، شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتار ءوز اتامەكەنىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانمەن، ءوز ۇلتتىق ءبىتىمىن قىتاي ۇلت ساياساتى اۋقىمىندا ساقتاۋى كەرەك... ءتۇبى تاريحي وتانىنا - تاۋەلسىز قازاق ەلىنە ورالماي بولمايدى-اۋ. بىلتىرعى ۇيعىر كوتەرىلىسى جاپپاي قىتايلاندىرۋ بەلەڭ العان ولكەدە قازىرگى تاڭدا ازاتتىققا، تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولى وتە اۋىر ەكەنىن كورسەتتى.

- ماسەلە نۇرلاندا ەمەس، جازۋشىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرمەي، ساياسي كۇشكە اينالدىرماي ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ول سياقتى ادام بيلىككە كەرەك.

- مەنىڭشە، بيلىككە - جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن كۇشەيتۋ ارقىلى ەل بىرلىگىن ارتتىرۋعا، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىعايتا تۇسۋگە قىزمەت ەتەتىن  ۇيىمى بولعانى ءتيىمدى.

31-ءنشى مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.

ءبىزدىڭ كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى   «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباەۆ  «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتادى. قوناعىمىز ءبىر سوزىندە: «الاش ارداقتىلارىنىڭ  بۇگىنگى ۇرپاققا قالدىرعان ونەگەسى ولاردىڭ ەل مۇددەسىن كوزدەگەن جانكەشتى ەڭبەكتەرىندە،  ولاردىڭ مۇرالارىن وقىپ ۇيرەنە ءبىلۋ كەرەك»، - دەيدى.

«اباي-اقپارات»

- شىعىس تۇركىستان جانە ونداعى قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭءىز؟

جاستۇرىك

- قۇرمەتتى جاستۇرىك، شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتار ءوز اتامەكەنىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانمەن، ءوز ۇلتتىق ءبىتىمىن قىتاي ۇلت ساياساتى اۋقىمىندا ساقتاۋى كەرەك... ءتۇبى تاريحي وتانىنا - تاۋەلسىز قازاق ەلىنە ورالماي بولمايدى-اۋ. بىلتىرعى ۇيعىر كوتەرىلىسى جاپپاي قىتايلاندىرۋ بەلەڭ العان ولكەدە قازىرگى تاڭدا ازاتتىققا، تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولى وتە اۋىر ەكەنىن كورسەتتى.

- ماسەلە نۇرلاندا ەمەس، جازۋشىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرمەي، ساياسي كۇشكە اينالدىرماي ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ول سياقتى ادام بيلىككە كەرەك.

- مەنىڭشە، بيلىككە - جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن كۇشەيتۋ ارقىلى ەل بىرلىگىن ارتتىرۋعا، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىعايتا تۇسۋگە قىزمەت ەتەتىن  ۇيىمى بولعانى ءتيىمدى.

- الاش يدەياسىنىڭ قايتا ومىرگە كەلۋى مۇمكىن بە? ونىڭ ماڭىزى دەپ بىلەسىز، قازاق زيالىلارىمەن ينتەللەگەنتتەرىنىڭ باسىن قوساتىن قانداي يدەيا بولۋى مۇمكىن.

- قازاق ازاماتتارىنىڭ باسىن قوساتىن ۇلتتىق يدەيا - قازاقتىڭ قازىرگى زامان تالابىنا تولىعىمەن جاۋاپ بەرە الاتىن  تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ.

- قاراپايىم حالىقتىڭ اۋىلداعى جاعدايى قالاي جاقسارۋى مۇمكىن؟ جەر بايلىعىن قازاقستان ءوزى يگەرىپ حالىق يگىلىگىن كورۋى مۇمكىن بە؟

- قاراپايىم حالىقتىڭ اۋىلداعى جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن اۋىل ەكونوميكاسىن تۇرلەندىرۋ، تىنىس-تىرشىلىگىن مازمۇندى ەتۋ، اۋىلعا قالا مادەنيەتىن اپارۋ ماسەلەلەرىن كەشەندى تۇردە ويلاستىرىپ، قارجىلاندىرۋدى جانە ونى يگەرۋدى مەملەكەت تىكەلەي باسقارۋ كەرەك.

- قازىرگى كەزدە بىزگە ينۆەستورلار نە ءۇشىن قاجەت? شەتتەن ينۆەستيتسيا تارتۋ ول جەمقورلىقتىڭ كوزى ەمەس پە? ءسىز تاريحتى جاقسى بىلەسىز، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى ينۆەستيتسياسىز-اق ەكونوميكانى، يندۋستريانى كوتەردى ەمەس پە.

- تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تىزگىن ۇستاعاندار وسىلاي پايىمداۋى كەرەك ەدى...

- اسسالاۋساعالايكۋم!

وسى اشارشىلىق قىرعىنى مەن ساياسي قۋعىن سۇرگىن قازاق بالاسى جارالعاننان بەرگى ارقانداي سوعىسپەن اشارشىلىقتا دا بۇنداي قۇرباندىق بەرمەگەن ەكەن تاريحتا. ال وسى ناۋبەتتى شىنايى ەسكە الۋ مەن ءوز مانىندە تانۋ كەش قولعا الىندى. بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز? مۇنى ساياسيلاندىرماۋ كەرەك دەيدى كەيبىرەۋ بىراق بۇل قىپ-قىزىل قازاققا قاراتقان قيتۇرقى ساياساتتىڭ ءىسى بولمادى ما؟ بۇل قالايدا قازاق دالاسىنداعى ۇلى تاريحتى ۇرپاققا ساباق ەتىپ جەتكىزۋمەن ورىسشىل ورىس ءتىلدى قازاقتارىمىزبەن ورىسقا "ماحابباتىتىمەن" بۇيرەگى ارتىق بۇرىلاتىندارعادا بۇلتارعىسىز ساباق بولارما ەدى؟

ەندى ءبىرى اشتىقپەن قۋعىن سۇرگىننىڭ شىن استارىن كوپكە جەتكىزەتىن كولەمدى ەڭبەك كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوق-اۋ دەيمىن، ول قاشان بولادى؟ ءبىر ەمەس ەكى باسىلىمنان ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەگەن حروشوۆتىڭ ستالينگە اشارشىلىق جايلاپ جاتقانى جايىندا ايتقاندا ، ول قازاقتاردى (بىردە ول سارىلارعا دەپ كەلگەن) وسى كەرەك نەمەسە وسىلاي قۇرتۋ كەرەك ماعناسىندا ءسوز ايتقان ەكەن. (بۇل ءبىراز جىل بۇرىن كورگەن تولىق ەستە قالماپتى) بۇل راس پا? راس بولس،ا قولدان ادەي جاسالعان زوبالاڭ ەكەنى ايقىندالادى عوي بۇعان نە ايتاسىز؟

بۇل ناۋبەتكە «ستالين زوبالاڭى» دەپ ەۆروپادا وتكەن جىلى كەلىپ باعاسىن بەرىپ كەتتى. ءبىز دە تياناقتى باعانى بەرە الدىق پا؟ ميلليونداعان قۇرباندارعا الماتىدا ەسكەركىش ەندى ورناتپاقپىز، بىزدە كەي تاريحي ۇلتتىق ماسەلەنى ءوز دەڭگەيىندە ايتا الماۋعا ساياسي سەبەپ پە، جوق ساناداعى قالىپتاسقان وتارلىق ساياساتتىڭ كەسىرىمە بۇعان نە ايتاسىز؟

سىزشە الاش ارداقتىلارى بۇگىنگى ۇرپاققا نە ونەگە قالدىردى، ولاردىڭ قانداي العا باسارلىق ەڭبەكتەرى بولدى دەپ ويلايسىز؟

- تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىسىمەن سول كەزگى پارلامەنت ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، كوميسسيا 1931-33 جىلدارعى اشارشىلىقتى كوشپەندى حالىققا قارسى جاسالعان گەنوتسيد دەپ باعالادى. بىراق ول باعا جوعارعى كەڭەس تاراپىنان ماقۇلدانعان جوق. دەگەنمەن 31 مامىر - اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەلگىلەندى. بىراق سول داتا 1997 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن دەيىن ءبىر-دە-ءبىر رەت رەسمي اتالمادى. قاراعايلى باققا ەسكەرتكىش ورناتامىز دەپ تاس قويدىق. ول ءالى ورناعان جوق.  بار سەبەپ - بيلىك تۇتقالارىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ رەسمي ماسكەۋ مەن ارامىزداعى ورىستار نە دەپ قالادى دەپ جالتاقتاۋلارىندا، قۇلدىق، بوداندىق سانادان ارىلماعاندىعىمىزدا  جاتقان ەدى.  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى اشارشىلىق ناۋبەتى جالپى اۋىزعا الىنادى، بىراق، ءىس جۇزىندە رەپرەسسيالار جايىنداعى ەستەلىكتەر تاساسىندا قالا بەرەدى. سول سەبەپتى، اشارشىلىق دۋشار ەتكەن ۇلتتىق اپاتقا جەتە ءمان بەرىپ، جازىقسىز قۇربانداردى ەسكە الۋ ءۇشىن، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى بىلتىر 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇمادا ارنايى جيىندار وتكىزۋ، ءدىني ورىنداردا ۋاعىزدار ايتۋ، دۇعا وقۋ داستۇرگە اينالسا دەگەن ۇسىنىس كوتەرگەن-ءدى. ۇسىنىس قولداۋ تاۋىپ كەلەدى. قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋ - ەل بىرلىگىن ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى جولى. بوساپ قالعان قازاق دالاسىنا توپىرلاتىپ اكەلىنگەن جۇرت قازاقتىڭ قايعىلى تاريحىن بىلگەن جوق، وزگە ۇلت شاشىراندىلارىنا سونى بىلگىزۋ ءجون.  «ادىلەت» اشارشىلىقتىڭ اياقتالعانىنا 75 جىل تولۋىنا ورايلاستىرىپ، 2008 جىلى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. 2009 جىلى «توتاليتارلىق تاريحتان - دەموكراتيالىق بولاشاققا»، 2010 جىلى «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» تاقىرىپتارىمەن وتكەن  رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق كونفەرەنتسيالارىمىزدا دا وسى ماسەلە قاراستىرىلدى.  كونفەرەنتسيالاردىڭ ماتەريالدارى جيناق بولىپ شىعارىلدى. تەك، وسى ماسەلەگە باق-تىڭ نازار اۋدارمايتىنىن قىنجىلا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. الايدا مۇستافا ايتقان «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتىن»، ستالينشىلدىكتى اشكەرەلەي بەرۋ - پارىز...

الاش ارداقتىلارىنىڭ  بۇگىنگى ۇرپاققا قالدىرعان ونەگەسى ولاردىڭ ەل مۇددەسىن كوزدەگەن جانكەشتى ەڭبەكتەرىندە،  ولاردىڭ مۇرالارىن وقىپ ۇيرەنە ءبىلۋ كەرەك...

- قايىرلى كۇن، بەكە! سوڭعى كەزدەرى باق-تا، قوعامدىق-ساياسي اڭگىمەلەردە، كوپشىلىك اراسىندا جازۋشىلار وداعى تۋرالى اڭگىمە تولاستايتىن ءتۇرى جوق. سۇرايىن دەگەنىم جالپى وداقتا نە بولىپ جاتىر؟ نە بولادى؟ بولىپ جاتقان پروتسەستەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ءححى عاسىرداعى اقىن-جازۋشىلاردى جانە ولاردىڭ باسىن ءبىر جەرگە ۇيىستىراتىن ۇيىمنىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟

سارى-ارقالىق جاس اقىن بۇركىت

- قۇرمەتتى سارى-ارقالىق جاس اقىن بۇركىت! وداقتىڭ بولاشاعى وزدەرىڭىزدەي جاستاردىڭ قولىندا بولۋعا كەرەك، سول ءۇشىن ماسەلەگە بەيتاراپ قاراماي، اقىلمەن، بىلىكتىلىكپەن كۇرەسە بىلۋگە تيىسسىزدەر.

بۇگىنگى بيلىكتە جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ازاماتتىعىنا، يمانىدىلىعى مەن كىسىلىگىنە، ەلگە قىزمەت ەتۋىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ وتىرىك ماقتاۋدان گورى شىندىقتى ايتۋشى جوعارىعا دا، ەلگە دە ادال دەپ ايتساق بولار ەدى، بىزدە بۇل ءۇردىس قالاي؟

- قوعامدا بىلىكتى، ازاماتتىعى جوعارى ۇلتجاندى ەلگە قىزمەت ەتەتىن ادال ازاماتتار مولىنان تابىلار دەپ ويلايمىن. سونداي ازاماتتار بيلىكتە كوبىرەك بولسا، ەلمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولار ەدى. بۇعان نە ايتاسىز؟

- بۇگىنگى بيلىكتە دە،  قوعامدا دا بىلىكتى، ەلگە ادال قىزمەت ەتەتىن ازاماتتار مولىنان تابىلادى دەگەن  ويعا قوسىلامىن، سونداي قىزمەتكەرلەر كوبەيگەن سايىن ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولا تۇسەرى حاق.

- اسسالاۋماعالەيكۋم! ابىلاي حانعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ ۇلى حاندى الدىڭعى جىلدارى تومەنشىكتەتىپ جازۋعا بارىڭىزدى سالعانىڭىز جاعا ۇستاتتى. الدە بۇل جوعارى جاقتىڭ تاپسىرماسى ەمەس پە؟ ءبىر بالا

- قۇرمەتتى ءبىر بالا، ماسەلەنى ءبىر جاقتى تۇسىنگەن ەكەنسىز. تاريح ابىلاي حانمەن شەكتەلمەيدى، قازاق تاريحىنا ءادىل كوزقاراس قالىپتاستىرۋ كەرەك دەگەن ويدى ۇقپاعانىڭىز وكىنىشتى. جانىبەك، كەرەي ەسىمدى قوس سۇلتاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا بيىل - 555 جىل. از جىلدا كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، ەرتىستەن ەدىلگە دەيىنگى كەڭ دالانى الىپ جاتقان ەلەۋلى مەملەكەتكە اينالعان قازاق ورداسىن «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزاتىن» بايلانىس قۇرالدارى جوق زاماندا ءتيىمدى، ۇتىمدى جولمەن نىعايتۋ، قورعانىسىن كۇشەيتۋ، باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ جولدارى ويلاستىرىلدى. ءسويتىپ، ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان كوشپەندىلەر مەملەكەتىندە جەدەل بيلىك جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن، جالپىقازاق حانى تاۋكەنىڭ  كەزىندە، ءۇش ولكەنى  باسقاراتىن ءۇش حان سايلاۋ ءتارتىبى ەنگىزىلدى. سول رەفورماعا سايكەس 1710 جىلى كىشى ءجۇز حانى بولىپ سايلانعان، سونىمەن بىرگە 1719 جىلدان 1748 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ اعا حانى - ۇلى حان بولعان ابىلقايىردىڭ تۋعانىنا بيىل - 330 جىل. تاريحتا باتىرلىعىمەن، مامىلەگەرلىگىمەن ايرىقشا ءىز قالدىرعان، 1771-1781 جىلدارى ورتا ءجۇز حانى ءارى قازاقتىڭ اعا حانى - ۇلى حان بولعان ابىلايدىڭ تۋعانىنا - 300 جىل. قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى بىرلەسىپ جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنا 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايى شەشۋشى دەم بەردى، وعان بيىل - 285 جىل.  بيىل، سونداي-اق، قۇقتارى شەكتەۋلى بولعانىنا قاراماستان، قازاق تىنىس-تىرشىلىگىن  وركەنيەتكە لايىقتاپ دامىتۋ جولىندا ۇلكەن ىستەر تىندىرعان، رەسەي پاتشالىعى ىشىندەگى تۇڭعىش تا سوڭعى  قازاق اۆتونومياسى بولعان بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنا - 210 جىل. سونىمەن بىرگە، ىشكى وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى، پروگرەسشىل رەفورماتور جاڭگىر حاننىڭ تۋعانىنا - 210 جىل...

- اۋعانستان بىزگە دوق كورسەتىپ جاتىر. ەسكەرتۋ جاسادى. ءسىز امەريكاعا بولىساسىز با، اۋعانستانعا ما؟ قر ناتو-عا مۇشە. ۇيىمنىڭ ايتقانى زاڭ. قىر دەسە قىرامىز. بەتى اۋلاق! بىراق ءوز باۋىرلاستارىمىزدىڭ بىزگە دەگەن اشۋ-ىزاسى ەرتەڭ ۇلكەن داۋعا اينالىپ كەتەدى دەپ ويلامايسىز با؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇمكىن ۇيىم مۇشەلىگىنەن شىعۋ كەرەك پە؟ بۇل ۇيىمنىڭ بىزگە، قازاق ۇلتىنا، قازاق رۋحانياتىنا بەرەرى بار ما؟ ساكەن.

- قۇرمەتتى ساكەن، قاۋپىڭىزگە قوسىلامىن، مۇنداي ىستە ءبىزدىڭ لاۋازىمدى ازاماتتارىمىز جەتى رەت ولشەپ، ءبىر كەسۋى ءجون بولماعىن ەستەن شىعارماعانى ابزال...

سوڭى