ء(تىل باعدارلاماسى حاقىندا)

اتا زاڭمەن بەكىتىلىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلىن ىلگەرىلەتۋگە سەرپىن بەرەتىن ىرگەلى مىندەتتەر بەلگىلەنگەن تىلدەردى دامىتۋدىڭ ون جىل مەرزىمگە ارنالعان كەزەكتى باعدارلاماسىن كۇتكەنىمىزگە دە كوپ ۋاقىت بولدى. باعدارلاما اتاۋى تىلدەردى دامىتۋ دەپ جالپى اتالعانىمەن، بۇل قۇجات ءبىز ءۇشىن  (انا ءتىلىمىزدى دامىتۋعا ات سالىسىپ جۇرگەن بارشا ماماندار ءۇشىن) قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگىن ايقىنداۋداعى جولاشار، جوسپارلى ىستەردىڭ ءورىسىن كەڭەيتەر باستى باعىت-باعدار. باعدارلامانىڭ قابىلدانۋى كەشىككەندىگىنەن قاي مەكەمەدە بولسىن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ (ەنگىزۋ) جۇمىسىمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار بيىلعى جىل باسىنان بەرى «ەسكەكسىز قايىق» ءتارىزدى كۇن كەشىپ وتىر.

ء(تىل باعدارلاماسى حاقىندا)

اتا زاڭمەن بەكىتىلىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلىن ىلگەرىلەتۋگە سەرپىن بەرەتىن ىرگەلى مىندەتتەر بەلگىلەنگەن تىلدەردى دامىتۋدىڭ ون جىل مەرزىمگە ارنالعان كەزەكتى باعدارلاماسىن كۇتكەنىمىزگە دە كوپ ۋاقىت بولدى. باعدارلاما اتاۋى تىلدەردى دامىتۋ دەپ جالپى اتالعانىمەن، بۇل قۇجات ءبىز ءۇشىن  (انا ءتىلىمىزدى دامىتۋعا ات سالىسىپ جۇرگەن بارشا ماماندار ءۇشىن) قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگىن ايقىنداۋداعى جولاشار، جوسپارلى ىستەردىڭ ءورىسىن كەڭەيتەر باستى باعىت-باعدار. باعدارلامانىڭ قابىلدانۋى كەشىككەندىگىنەن قاي مەكەمەدە بولسىن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ (ەنگىزۋ) جۇمىسىمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار بيىلعى جىل باسىنان بەرى «ەسكەكسىز قايىق» ءتارىزدى كۇن كەشىپ وتىر.

مەملەكەتتىك باعدارلاما ءتىل دامىتۋدا قاي جەرگە، قانداي دەڭگەيگە كەلدىك، ەندى ونى ودان ءارى ورىستەتۋدىڭ باعىتتارى قالاي بولماق دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس ەدى جانە ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە لايىق نىق ورنىعۋى الدىمىزداعى ونجىلدىقتا ناق وسى قۇجات نەگىزىندە تۇپكىلىكتى جۇزەگە اسار دەگەن ءۇمىتىمىز دە جوق ەمەس. وسى ءۇمىتىمىزدى ۇكىلەي ءجۇرىپ، باستى قۇجاتقا سۇيەنىپ جاسالاتىن سالالىق، وڭىرلىك، مەكەمەلىك باعدارلامالار مەن كەزەڭدىك جوسپارلار، جىل ورتاسىنا جەتىپ تە قالدىق، ءالى كۇنگە دەيىن ازىرلەنبەي قارايلاپ وتىرۋ، اتقارىلۋى ءتيىس شارالارعا قارجى بولۋگە كەدەرگى دە كەلتىردى. مەملەكەتتىك باعدارلاما تەز قابىلدانا قالعان كۇننىڭ وزىندە جەر-جەردە اركىم وزدەرىنىڭ سالالىق، وڭىرلىك، مەكەمەلىك باعدارلامالارى مەن كەزەڭدىك جوسپارلارىن جاساپ، بيۋدجەتتە قارجى قاراستىرامىز دەگەنشە جىلدىڭ اياعىنا دا بارىپ قالامىز. سوندا ون جىلعا ارنالعان باعدارلامانى، جوسپاردى ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىر جىلى وسىلاي  كۇتۋمەن، بيىك مىنبەلەردەن ايتىلار ساياساتشىلدىق ماڭعاز سوزدەردىڭ ارتىن باعىپ جالتاقتاۋمەن مىنە، ماڭىزدى ءىستىڭ ءبىر جىلى وتە شىققالى وتىر. مۇنى مەملەكەتتىك ماڭىزدى ىسكە مەملەكەتشىلدىك كوزقاراس دەپ قالاي ايتارسىڭ. قازاق ءتىلىن ەنگىزۋ ون جىلعا شەگىرىلىپتى دەپ الاقانىن ىسقىلاپ جۇرگەن، باسقا باسقا، ءوز اعايىندارىمىز دا تابىلىپ جاتىر. ۇزىن سونار سوزبۇيداعا سالۋدىڭ وسىنداي سالدارلارى بار.

يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق دەيمىز دە. ۇكىمەت بىلتىر كۇزگە دەيىن قابىلداپ، ەلباسىنىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنۋعا ۋادە ەتكەن قۇجاتتىڭ قابىلدانۋى كەشىگىپ جاتقانىنا قاراپ، «اسىعاتىن نە بار، الدىمىزدا ون جىل» دەپ، ءالى ءيىن قاندىرىپ بولا الماي جاتقان شىعار دەگەن دە وي كەلەدى، ولاي بولسا، وي ۇستىنە وي قوسۋ نيەتىمەن بىرەر ۇسىنىسىمىزدى دا ايتا كەتەيىك.

ەل بىرلىگى دوكتريناسىندا تۇجىرىمدالعان «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى» دەگەن قاعيدا ەندى قولىمىزعا تيەر تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا باستى تەمىرقازىققا اينالۋى، زاڭدىق تۇرعىدان بەكۋى قاجەت.

باعدارلاما ازىرلەۋدەگى باسشىلىققا الاتىن ماڭىزدى ماسەلە - الدىمىزداعى ونجىلدىقتىڭ جانە ودان ارعى زاماننىڭ بۇعان دەيىنگى كەزەڭدەردەن بىرنەشە نەگىزگى ەرەكشەلىگى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ول ەرەكشەلىكتەر مىنالار:

1) تاۋەلسىزدىك زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن، مەكتەپتە انا تىلىمىزدە ءتالىم-تاربيە العاندار سانى جىل سايىن ارتىپ كەلە جاتقان، بيلىك تاراپىنان قىسىمشىلىقتى، وزگە ەلدەرگە جالتاقتاۋدى سەزىنبەي وسكەن، رۋحى ەركىن، ويى تىڭ، شەت ەلدەرمەن تايساقتاماي تىكەلەي قارىم-قاتىناسقا كىرىسكەن، ياعني وزگە جۇرتتا مەملەكەت قۇراۋشى حالىقتاردىڭ رۋحى، ءدىلى مەن ءتىلى قالاي ارداقتالاتىنىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن، ءوز ەلىندەگى تىلدىك احۋالدى وزگەلەرمەن سالىستىرۋعا قابىلەتتى، نامىستى جاڭا ۇرپاقتىڭ مەكتەپتەن كەيىن ارناۋلى ورتا جانە جوعارى ءبىلىم العان ماماندار رەتىندە قوعامدىق ومىرگە تىكەلەي بەلسەنە ارالاسۋىنىڭ باستالۋى جانە جىل سايىن ولاردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتىپ وتىرۋى;

2) وسىعان كەرىسىنشە - بۇعان دەيىن كەڭەستىك داۋىردەگى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ جەمىسى - ورىس تىلىندە ءتالىم-تاربيە العان، وي-ءورىسى ورىسشا، قازىر جاپپاي ءىس باسىندا وتىرعان بۋىن وكىلدەرىنىڭ سانى جىل سايىن كەمي بەرۋى;

3) ون جىلداي ۋاقىتتان كەيىن قازاق حالقى ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە قايتادان سان جاعىنان تالاسسىز باسىم حالىقتى قۇرايتىنى.

قازاق جۇرتىندا بولىپ جاتقان وسىنداي ەۆوليۋتسيالىق تۇرعىداعى ساپالىق سيپاتتاعى وزگەرىستەر جاڭا باعدارلامانىڭ الدىڭعىلاردان وزگەشە تىڭ قۇقىقتىق جانە عىلىمي نەگىزىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. سوندىقتان دا بۇل باعدارلاما مەملەكەتتىك تىلىمىزگە دەگەن قاجەتتىلىكتى بۇلتارا الماستاي ورنىقتىرۋى ءتيىس.

باعدارلامادا جانە زاڭنامادا ورىس ءتىلىن باسقا ەتنيكالىق توپتار تىلدەرىنەن بۇرىنعىداي ايرىقشا بولەكتەپ اتاماي، سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا جالپىلاما العان ءجون. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىنە قاراي زاڭنامادان ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلمەن رەسمي تۇردە قاتار قولدانۋدى بەكىتكەن كونستيتۋتسيالىق نورمانى الىپ تاستاۋ قاجەت.

سونداي-اق، بۇعان دەيىنگى ەكى باعدارلاما مەن ونىڭ جوسپارلارىنىڭ ورىندالۋى سارالانىپ، مەملەكەتتىڭ ءتىل ساياساتىندا قول جەتكەن جەتىستىكتەر عانا سانامالاپ كورسەتىلمەي، ورىندالماعان ماسەلەلەردىڭ دە سەبەپتەرى تولىق تالدانۋى كەرەك. جەتىستىك - مەملەكەت تىلدەردى دامىتۋدىڭ قۇقىقتىق، عىلىمي، قارجىلىق جاعدايىن مۇمكىندىگىنشە جاسادى، ال سول مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا نەگىزگى كەدەرگى - ادامدىق فاكتور بولىپ قالىپ وتىر. جەتىستىك تۇسىنىكتى.

ال ادامدىق فاكتور دەگەنىمىز نە؟ قازىر قۋانارلىعى - بارلىق دەڭگەيدەگى باسشىلىقتا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە، كەڭەس زامانىندا ارمانداعانىمىزداي، باسىم كوپشىلىك قازاقتاردىڭ وزدەرى. وكىنىشتىسى - كەڭەس داۋىرىندەگى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ قازىر ناعىز ءوز جەمىسىن بەرىپ تۇرعان شاعى، سوندىقتان مامانداردىڭ كوپشىلىگى ورىس ءتىلدى، تيىسىنشە - باسشىلىق تۇتقانى جاپپاي ۇستاپ وتىرعاندار دا سولار. وسى ورايدا بايقالعان ءبىر قۇبىلىس - قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە، ەنگىزۋگە ىقىلاسسىزدىق، كەدەرگى كوبىنەسە سول ۇلتتىق رۋحىنان ايىرىلعان، بولمىسى جاتتانعان ءىس باسىنداعى قازاقتار تاراپىنان بولىپ كەلەدى. ادامدىق فاكتور دەگەنىمىز وسى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقان «ءسوزى بۇزىلعان ادامنىڭ ويى دا بۇزىلادى»،- دەگەن دانىشپاندىق تۇجىرىم الدىمىزدان شىعىپ وتىر.

قازاقستاندى مەكەندەپ وتىرعان وزگە ۇلت وكىلدەرى تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالابىنا نارازىلىق جوق دەسە دە بولادى، قايتا ولاردا پسيحولوگيالىق بەتبۇرىس بار. ەگەر قازاق قوعامىندا ۇلتتىق ماسەلەدە، ونىڭ ىشىندە تىلگە بايلانىستى الدەبىر تەكەتىرەس تۋىنداي قالسا، ول قازاقتاردىڭ ءوز اراسىنان شىعۋى مۇمكىن. ال ولاردىڭ بويىندا رۋحاني سىلكىنىس جاساپ، ەنجارلىعىن ەڭسەرۋ مەملەكەت تاراپىنان جالتاقسىز، ۇلكەن ساياسي ەرىك-جىگەردى جانە ۇيىمدىق شارالاردى تاباندىلىقپەن ماقساتتى ىسكە اسىرۋدى تالاپ ەتەدى.

باعدارلاما جانە ودان تۋىندايتىن زاڭناما مەنشىك نىسانىنا قاراماستان بارلىق زاڭدى تۇلعامەن بولاتىن قوعامدىق قاتىناستاردى تەرەڭدەي قامتۋى ءتيىس. وسىعان دەيىن ءتىل ساياساتىنداعى بار كۇش-جىگەر مەملەكەتتىك ورگانداردا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە جۇمسالدى دا، وزگە سالالارعا نازار جەتكىلىكسىز ءبولىندى. مىسالى، حالىقپەن كۇندەلىكتى ەتەنە ارالاساتىن، قىزمەت كورسەتەتىن بيزنەس سالاسى سياقتى تۇتاس قاباتتار كوبىنەسە بىرىڭعاي ورىس ءتىلىن قولدانىپ وتىرعانى دا سوندىقتان. بالتىق ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە ءتىل زاڭناماسى قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن تەگىس قامتىعان، تالاپ بارشاسىنا بىردەي. قايدا باس سۇقپاڭىز، الدىمەن سول ەلدىڭ تىلىندە ەڭ قۇرىعاندا سالەمدەسۋ مىندەت.

كەلەسى كەزەكتە، بۇعان دەيىن تالاي ايتىلىپ جۇرگەنىندەي، پرەزيدەنتكە قويىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالابى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بارشا ساناتىنا، اسىرەسە ساياسي توبىنا قويىلۋى، قىزمەتى وسكەن سايىن قازاق تىلىنەن بىلىكتىلىك ەمتيحانىن تاپسىرىپ وتىرۋ مىندەتتى ءتارتىبىن ورناتۋ كەرەك-اق. اتا زاڭنىڭ تالابىنا سايكەس مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مەملەكەتتىك ءتىلدى اسىرەسە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ مەڭگەرۋى قاجەت ەكەنى مىندەتتەلىپ وتىرعان جوق. مىنە، بۇل - مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە سۇرانىستى قالىپتاستىرا الماۋىمىزدىڭ باستى كەمشىلىگى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى جايت - قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كۇنى اۋدارما ءتىل رەتىندە قولدانىلىپ جۇرگەندىگى. مەملەكەتتىك باعدارلامادا ءىس جۇرگىزۋدە اۋدارمانى قازىرگىدەي جاپپاي قولدانۋدى شەكتەۋ امالدارىن كوزدەۋ قاجەت. قاي ۇجىمدا بولسىن اۋدارماشىنىڭ، اۋدارما ءبولىمىنىڭ بولۋى ورىس ءتىلدى تۇگىلى، قازاق ءتىلدى دەيتىن باسشى-قوسشى مامانداردىڭ ءوزىنىڭ ماسىلدىق پيعىلىن تۋعىزاتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. قازاقشالاۋ، قازاقشا جازۋ اۋدارماشىنىڭ جۇمىسى، مىندەتى دەگەن ۇعىم نىق ەنگەن. بۇل ءۇردىستىڭ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانى وتكەن باعدارلامادا اتاپ كورسەتىلدى جانە اۋدارماشىعا سۇيەنۋ تەك ۋاقىتشا شارا رەتىندە عانا قاراستىرىلۋى ءتيىس دەگەن وي دا ايتىلدى. بىراق وتكەن ونجىلدىقتا بۇل جاعداي وزگەرە قويعان جوق.

ءىس قاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋگە كوشتىك دەپ وتىرعان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بارشاسى اۋدارماشىعا سۇيەنىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءتىلدى بىلەتىن ادامنىڭ ءوزى قاعازدى بىردەن قازاقشا جازۋعا ىقىلاسسىز، قازاقشا سۇرلەۋگە تۇسۋدەن گورى، ۇيرەنىپ قالعان ورىسشا داڭعىلمەن تارتا بەرگەندى قوش كورەدى، «ۋاقىت جوق، اسىعىس شارۋا» دەپ، اۋدارماشىعا ىسىرا سالۋعا بەيىم. ۇجىمدا 100 ادام ەڭبەك ەتسە، سونىڭ 99-ى جالعىز اۋدارماشىعا سۇيەنەتىن جاعداي جاپپاي كەزدەسەدى. ءوزىڭ قازاقشا جازىپ بايقا، توسەل دەگەن تالاپ قويىلسا، وندا اۋدارماشى ۇستاپ نە كەرەك دەگەن ءسوز شىقپاي قالمايدى.

وسى پسيحولوگيانى وزگەرتۋ وڭايعا تۇسەيىن دەپ تۇرعان جوق، سونىڭ ءبىر جولى «اۋدارماشى» ماماندىعى اتاۋىن ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مينيسترلىگىنىڭ ماماندار تىزبەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ ساراپشىسى دەگەن اتاۋمەن اۋىستىرۋ كەرەك. باسقا تىلدەردىڭ اۋدارماشىلارىن «ءتىلماش» دەپ بولەك اتاعان ءجون بولار.

ءتىل ساياساتىن ناسيحاتتاۋ، ءتۇسىندىرۋ  جۇمىسى كوبىنەسە قازاق ءتىلدى باسىلىمدار مەن تەلەراديو حابارلاردا، ياعني ونسىز دا قازاقشا سويلەيتىن، ويلايتىن ادامدارعا ارنالىپ ءجۇر. ال ورىس ءتىلدى باسىلىمداردا، تەلەراديو حابارلارىندا ول جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان ورىس ءتىلدى باق-تا ورىس ءتىلدى قاۋىمعا ارناپ ءتىل ساياساتىن ناسيحاتتاعان، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى تارتىمدى، زاماناۋي حابارلار مەن باسىلىمدار قاجەت-اق، سونداي ونىمدەرگە ماقساتتى تۇردە مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرىلگەنى دۇرىس.

ءتىل باعدارلاماسى - كەۋەك قۇجات ەمەس، رۋحىمىزدى اسقاقتاتاتىن، مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتاتىن، ەلدىگىمىزدى ايعاقتايتىن ومىرشەڭ، وزەكتى، پارمەندى باعدارلاما بولۋى ءتيىس. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك باعدارلامادا وسى ايتىلعانداردىڭ ەسكەرىلۋىن قالايمىز.

اقايدار ىسىمۇلى،

«قازترانسويل» اق

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ سەكتورىنىڭ

باس مەنەدجەرى،

قازاقستان مادەنيەت قايراتكەرى،

قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى

«اباي-اقپارات»