وسىدان تۇپ-تۋرا 75 جىل بۇرىن، 1944 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنىڭ جىلوي اۋدانىنىڭ جەرىنە ابۆەر بارلاۋشىسى، وبەر-لەيتەنانت ءامىرحان تىلەۋماعامبەتوۆ (وپەراتيۆتىك ەسىمى – ءاليحان اعاەۆ) باسقارعان نەمىس اۋە دەسانتى تۇسىرىلگەن ەدى. بەلگىلى ەسسەيست-جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇرات ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىنا “اعاەۆ اۆانتيۋراسى” دەگەن اتپەن ەنگەن دەسانتتى جويۋ-ۇستاۋ وپەراتسياسى جۇرگىزىلگەن جەرلەرمەن ءجۇرىپ ءوتتى. تومەندە وسى ەكسپەديتسيالىق جازبانى ۇسىنىپ وتىرمىز.

بۇل ۋاقيعانىڭ جاي-جاپسارى العاش رەت سەرىك شاكىباەۆتىڭ 1968 جىلى جارىق كورگەن «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ» كۇيرەۋى» دەيتىن دەرەكتى پوۆەسىندە كەڭىرەك باياندالدى. 1980-جىلداردان قازىرگە دەيىن گ. اكسەلرود، ب. دەمەگەنوۆ، ي. ەرمەكباەۆ، ءو. الىمگەرەەۆ، ر. حاميتوۆ، ك. سەيتمۇحانبەتوۆ، م. سۇمەسىنوۆ، ج. نۇرماحانوۆ، ا. نادىموۆ، د. ماتۆەەۆ سياقتى اۆتورلاردىڭ ءبىر توپ ماقالاسى شىقتى. ولاردان باسقا ۋاقيعا كۋاگەرلەرى ت.دەكەەۆتىڭ، ق.سادۋاقاسوۆتىڭ ءوز قولدارىمەن جازعان ەكى جازباسى جانە ى. وتەۋوۆتىڭ ايتۋىنان ولكەتانۋشى نۇرداۋلەت اقنازاروۆ جازىپ العان ءبىر قولجازبا بار. بۇلاردىڭ دەرەكتەرى ءىشىنارا پايدالانىلىپ ءجۇر. سونداي-اق ۋاقيعا وتكەن اۋىلدىڭ تۇرعىنى تاسىم بەكتۇرليەۆ جانە اتىراۋلىق تاريحشى قابيبەك مۇحيتوۆ وسى جولدار اۆتورىنا جىبەرگەن جازبالار بار. ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا ينتەرنەت-رەسۋرسقا ورنالاستىرىلعان ل. بەريانىڭ جوعارى باسشىلىققا ارنايى حابارلاماسىن جانە قازاق سسر نكۆد-سى مەن نكگب-سىنىڭ كسرو نكۆد-سى مەن نكگب-سىنا جولداعان ەسەبىن اتاۋعا بولادى.

ايتىلمىش ۋاقيعادان بەرى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت وتكەنىن، وسى ارالىقتا ودان مۇلدەم بەيحابار ۇرپاق ءوسىپ-جەتىلگەنىن، تىپتەن بۇگىندە توقساندى القىمداپ، جەتپىستى جەلكەلەپ وتىرعان كۋاگەر ياكي ەستىمىش بۋىن ءۇشىن دە ءمورى ءوشىپ، مالتالانىپ قالعانىن ەسكەرە كەلىپ، جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەككوزدەر نەگىزىندە الدىمەن دەسانت تاريحىن حرونولوگيالىق تارتىپپەن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ الۋ اۆتوردىڭ جۇگىن جەڭىلدەتىپ، وقىرمانعا دا ۇعىنىقتى بولار ەدى.

ەسكەرتۋ: تاقىرىپ بويىنشا ىلگەرىلى-كەيىندى جارىق كورگەن جانە جاريالانباعان دەرەككوزدەردە ۋاقيعانىڭ وتكەن-ورىستەگەن كۇندەرى ارقيلى اتالاتىندىقتان، قازاق سسر نكۆد – نكگب باسشىلىعىنىڭ ۋاقيعانىڭ ءىزى سۋىماي تۇرىپ، ياعني 1944 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ اياق شەنىندە ماسكەۋگە جولداعان رەسمي اقپاراتىنداعى داتالاردى نەگىزگە الدىق.

سونىمەن، 18 كۇن بويى وبلىس حالقىن دۇرلىكتىرگەن اتىشۋلى دەسانت ۋاقيعاسى قالاي ءوتىپ ەدى؟!

 

اسپاننان تۇسكەن ون بەس

3-مامىر، 1944 جىل. شامامەن تۇنگى 2-گە تامان مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ (نكگب) گۋرەۆ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ كەزەكشىسى اعا لەيتەنانت شارمايعا استراحان نكگب باسقارماسىنىڭ كەزەكشىسى حابارلاسىپ، سونداي-اق ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى (نكۆد) گۋرەۆ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ باستىعى زابەلەۆكە نكۆد استراحان وبلىستىق باسقارماسىنىڭ جاۋاپتى كەزەكشىسى تەلەفون سوعىپ، جاڭا عانا استراحاننىڭ ۇستىمەن گۋرەۆكە قاراي بەلگىسىز ۇشاق وتكەنىن حابارلايدى. شارماي دەرەۋ گۋرەۆ اۋەجايىنا تەلەفون شالىپ، كەزەكشى ستەپانوۆتان اەروپورتتاعىلار استراحان جاقتان سامولەت كۇتىپ وتىر ما، جوق پا دەگەن ماسەلەنى انىقتايدى. قانداي دا ءبىر ۇشاق شىعۋى ءتيىس ەمەس ەكەندىگىن بىلگەننەن كەيىن كەزەكشىگە كەلە جاتقان ۇشاقتى بايقاستاپ قاراپ وتىرۋدى تاپسىرادى جانە بولعان جايدى نكگب گۋرەۆ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ باستىعى، پودپولكوۆنيك گونچاروۆقا مالىمدەيدى. گونچاروۆ تا، زابەلەۆ تە دەرەۋ كەڭسەگە كەلىپ، جينالىپ كۇتىپ وتىرعان قىزمەتكەرلەرمەن شۇعىل باس قوسادى. اۋداندىق بولىمشەلەرگە شىعىپ، ساقتىقتى كۇشەيتۋدى، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا سۇراۋ سالۋدى تاپسىرادى. سونىڭ ارتىنشا باياعى اەروپورت كەزەكشىسى ستەپانوۆ نكگب وبلىستىق باسقارماسىنا تەلەفونداپ، جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن 2.30-دا گۋرەۆ قالاسىنىڭ ۇستىمەن ء(بىر دەرەكتەردە – شەتىمەن) ماڭعىستاۋ اۋدانىنا قاراستى فورت-شەۆچەنكو قالاسىن باعىتقا الىپ ۇشىپ بارا جاتقان ءبىر بەلگىسىز ۇشاقتى كورگەنىن حابارلايدى. اۆيامەحانيك سامولەتتى بورتىنداعى جىلتىراعان جارىعىنان بايقاپ قالعان.

گونچاروۆ دەرەۋ توتە جەلىمەن ماسكەۋمەن بايلانىسادى، اۋە فلوتى باس باسقارماسىنا شىعىپ، ايتىلعان ۋاقىت مۇعدارىندا استراحان-گۋرەۆ باعىتىندا ەشقانداي ۇشاق جىبەرىلمەگەنىن انىقتايدى. سول ارالىقتا قىراعىلىعى ادام ايتقىسىز ستەپانوۆتان تۇنگى 16.10-دا 1500 مەتر بيىكتىكتە گۋرەۆتىڭ وڭتۇستىك شەتىن باسىپ  استراحانعا قايتقان بەلگىسىز ۇشاقتى كورگەندىگى جايلى جانە ءبىر حابار كەلەدى. چەكيستەر بەيمالىم سامولەتتىڭ گۋرەۆ اۋماعىمەن ءبىر ساعات قىرىق بەس مينۋت ۇشقانىن ەسەپتەپ شىعاردى. سونىڭ نەگىزىندە ۇشاق وبلىس تەرريتورياسىنان قايتقان دەيتىن تۇجىرىم جاسالدى. سويتسە دە قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ باسشىلارى مۇنىڭ نە جاۋ ۇشاعى ەكەنىن، نە اداسىپ كەتكەن ءوز سامولەتىمىز ەكەنىن ايىرا الماي، بوگەلدى.

بۇلار وسىلاي تۇرا تۇرسىن، ەندى جۇمباق «جولاۋشى» ماڭدايعا العان جاقتا نە بولىپ جاتىر ەكەن، سوعان كەلەيىك.

سول مامىردىڭ 2-سىنەن 3-ىنە قاراعان ءتۇنى، ساعات ءتىلى 3-تەن كەتكەن شامادا جىلوي اۋداندىق ميليتسيا ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، بولىمدەگى جاۋاپتى كەزەكشى مەڭدىعالي جۇسىپوۆكە اۋدان ورتالىعى قوسشاعىل پوسەلكەسىنىڭ باتىس بەتىندەگى اشىق مۇناي رەزەرۆۋارىنىڭ تۇنگى قاراۋىلى، اسكەريلەنگەن ۆاحتالىق كۇزەت جاۋىنگەرى ءيمانالى بوزداەۆ تەلەفون سوعىپ، جاڭا عانا اسپاندا شىعىستان باتىسقا قاراي نايزاعايشا اعىپ وتكەن كوكپەڭبەك جۇلدىز سياقتى زات كورگەنىن حابارلايدى. ءجۇسىپوۆ ەستىگەنىن تىكەلەي باسشىسى – اۋداندىق ميليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى، ميليتسيا كاپيتانى توتاي دەكەەۆتىڭ ۇيىنە تەلەفون ارقىلى مالىمدەيدى. دەكەەۆ دەرەۋ كەڭسەگە جەتىپ، جۇسىپوۆكە بولعان جايدى اۋداندىق نكگب ءبولىمى باستىعى پەتر كوچينگە، اۋداندىق نكۆد ءبولىمى باستىعى حامزا شوقانوۆقا حابارلاۋدى تاپسىرادى دا، ءوزى كەزەكشى شوفەر ايدىنعالي ماڭعىباەۆ پەن كەزەكشىنىڭ كومەكشىسى جاقا نۇرعاليەۆتى جۇمساپ، رەزەرۆۋار باسىنداعى بوزداەۆتى كەڭسەگە الدىرتادى. سول ەكى ارادا كوچين مەن شوقانوۆ تا جەتەدى. دەكەەۆتىڭ جازۋىنشا جىبەرسەك، «اكەسى مەن اعاسى بىردەي مايدانعا كەتىپ، جالعىز شەشەسىمەن قالعان سوڭ، كۇنكورىس قامىمەن وقۋدى تاستاپ، جۇمىسقا شىققان ون سەگىزدەگى جاس جىگىت، ورتا بويلى، تولىقشا، سويلەپ تۇرعان اشىق تا پىسىق كومسومول مۇشەسى ءيمانالى» تەلەفونمەن ايتقانىن قايتالاپ، حاباردىڭ راستىعىن شاندىرا ءتيىستى قاعازعا قولىن قويىپ، قىزمەتىنە قايتقاننان كەيىن، تۇنگى 3.45-تە كوچين مەن شوقانوۆ بولعان جايدى گۋرەۆتەگى باسشىلارىنا مالىمدەيدى. ولاردان «دەرەۋ وپەراتيۆتىك توپ  قۇرىپ، قۇلسارى مەن ۇيالى جاققا جونەلتىڭدەر. قالادان شارماي باستاعان توپ بارادى، بىراق ولاردى كۇتپەي قيمىلداي بەرىڭدەر» دەگەن تۇجىرىمدى ءتارتىپ الادى.

3-مامىر تۇنىندەگى بەلگىسىز ۇشاق دەرەگى ىلگەرىدە ايتىلعان ميليتسيونەر قويمان سادۋاقاسوۆتىڭ جازباسىندا دا كەزدەسەدى. سول ءتۇنى كومەكشىسى سماعۇل قارامولديەۆپەن بىرگە اۋداندىق ميليتسيا بولىمىندە كەزەكشىلىكتە وتىرعان ول (دەكەەۆ باسقاراتىن ميليتسيا بولىمىندە ەمەس، نكۆد ءبولىمى بولۋى كەرەك) تاڭعى ساعات 3-ءتىڭ شاماسىندا ۇشاقتىڭ «سالدىر-گۇلدىر» ۇنامسىز داۋىسىن ەستىپ، الدەنەگە سەزىكتەنىپ، كاسىپشىلىكتىڭ مۇناي ايداۋ ۋچاسكەسىنە تەلەفون شالادى. ونداعى بايلانىسشى (تەلەفونيستكا) ورىس قىزى جاڭا عانا ءبىر ءنان سامولەت كەلىپ، ماي (مۇناي) جينالعان امبارعا ءشۇيىلىپ بارىپ تەرىستىك-باتىسقا قاراي ۇشىپ كەتكەنىن، ۇشاق ءبىزدىڭ سامولەتكە ۇقسامايتىنىن ايتادى. «مەن دەرەۋ نكۆد باستىعى كوچينگە، نكگب باستىعى بابيچكە جانە مۋتاشوۆ دەگەن باستىققا تەلەفون سوعىپ، ەستىگەنىمدى جەتكىزدىم، – دەپ جازادى قويمان سادۋاقاسوۆ. – ولار كەلىپ، «گۋرەۆتەگى باستىقتار جەر-جەرگە ەكى كىسىدەن ىزدەۋشى جىبەرۋدى تاپسىردى» دەپ، مەنى كەزەكشىلىكتەن بوساتتى دا، نكۆد ءبولىمىنىڭ اعا ۋاكىلى جاقا نۇرعاليەۆ ەكەۋىمىزدى قاراقۇمعا اتپەن جىبەردى. قاراشۇڭگىل، ۇشقان، ەسەكجال ارقىلى 6-مامىر كۇنى ارالتوبە اۋىلدىق سوۆەتىنە جەتىپ، اۋدان ورتالىعىمەن بايلانىسقا شىعۋدى ءتارتىپ ەتتى».

توتاي دەكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، وبلىستان بەرىلگەن جارلىققا سايكەس سول ءتۇنى جەكە وپەراتيۆتىك توپ قۇرىلعان. ونىڭ قۇرامىنا دەكەەۆ (توپ باسشىسى), نكگب ءبولىمى وپەراتيۆتىك ۋاكىلى، كىشى لەيتەنانت جاقا نۇرعاليەۆ، پاسپورتشى، كىشى لەيتەنانت اماندىق ايازباەۆ، ۋچاسكەلىك ميليتسيونەر، كىشى لەيتەنانت بياش امانجولوۆ كىرەدى. توپ شۇعىل جولعا جينالادى. ءۇش ورگاندا دا اۆتوماشينا بولماعاندىقتان، باسشىلار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى شاپقات عازيزوۆ پەن اۋداندىق كەڭەس توراعاسى كالەن دوcشاقوۆتان ات-كولىك جانە ادام كومەگىن سۇرايدى. ناتيجەسىندە قوسشاعىل كاسىپشىلىگىنىڭ ديرەكتورى سارى يۋسۋپوۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن كاسىپشىلىكتەن ءتورت ادام بولىنەدى. كۇندىزگى ساعات 12-دەن كەتە جەدەعابىل توپ قوسشاعىلدان باتىسقا قاراي 25 شاقىرىم جەردەگى قۇلسارىنى بەتكە الىپ، جولعا شىعادى.

ال ەندى بۇلار وسىلاي جۇرە بەرسىن، گۋرەۆتەگى قاپىلىس نە بولىپ جاتىر ەكەن، سوعان ورالايىق.

گۋرەۆتەگىلەر كۇندىز (كەيبىر دەرەكتەردە – كەشكە) جىلويداعى كوچيندەردەن جەم وزەنى بويىنداعى جىلوي اۋدانىنا قاراستى كولحوزداردىڭ تۇرعىندارى بەيمالىم ۇشاقتىڭ جەر باۋىرلاپ تومەن ۇشىپ، اقمەشىت دەگەن جەردەن قايتقانىن كورگەنى جايلى قوسىمشا حابار العاننان كەيىن دەسانت ءتۇسىرىلۋى مۇمكىن دەگەن جورامال بەكي تۇسەدى. دەسانتتى قۋعان توپتىڭ ىشىندە بولعان گ.اكسەلرود پەن كەيىن تەرگەۋ ماتەريالدارىن پايدالانىپ كىتاپ جازعان س. شاكىباەۆتىڭ كەلتىرۋىنشە، سول 3-مامىردا جىلويعا گۋرەۆتەن شارماي باستاعان وپەراتيۆتىك توپ اتتانادى. شارماي توبىنىڭ الدىنا «اۋدان ورتالىعىنا جەتكەن سوڭ پارتيا، سوۆەت ورگاندارىمەن بايلانىسىپ، جاۋدى اۋدان اكتيۆىمەن بىرگە ىزدەۋ» مىندەتى قويىلادى.

1944 جىلعى 3-مامىردا اعاەۆ باستاعان اۋە دەسانتى تۇسكەن سارىقاسقا جايلاۋىنىڭ قازىرگى كورىنىسى

4-5 مامىر. 3-مامىردا قوسشاعىلدان سەگىز اتپەن شىققان دەكەەۆ توبى سول كۇنى قۇلسارىعا جەتىپ، كاسىپشىلىك ديرەكتورى سافي وتەباەۆ الدىن الا ات-كولىگىمەن ازىرلەپ قويعان التى ادامدى قوسىپ الادى (اراسىندا كاسىپشىلىكتىڭ جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، 19-20 جاستاعى كومسومول مۇشەسى جانشا تاڭقىباەۆ بار). سونداي-اق توپقا قۇرامىنا ول زامان نكۆد جۇيەسىنە قاراعان ءورت ءسوندىرۋ كومانداسىنان ۆزۆود كومانديرى ەرمەك كورپەكوۆ پەن بولىمشە كومانديرى امانقۇل ەنگىزىلەدى. بارلىعىن قوسقاندا، جەدەل قيمىل توبىنىڭ سانى 16 ادامعا جەتەدى.

6-مامىر. 5-مامىردان 6-مامىرعا قاراعان تۇنگى ساعات 3-تە گۋرەۆ اەروپورتىنىڭ كەزەكشىسى نكۆد وبلىستىق باسقارماسىنا بەيمالىم سامولەتتىڭ تاعى دا پايدا بولعانىن حابارلادى. ۇشاق گۋرەۆ قالاسىن ەكى اينالىپ، تەڭىز جاققا كەتكەن. ساعات ارالاتىپ الگى ۇشاق تەڭىز جاعالاۋىنان 40-50 كم جەردە زاكىردە تۇرعان «ديكتاتۋرا پرولەتارياتا»، «كالينين» جانە «روزا ليۋكسەمبۋرگ» كەمەلەرىن جانامالاي ۇشىپ ءوتىپ، ولارعا وق جاۋدىردى. بىلتىر، ياعني 1942 جىلى كاسپي تەڭىز فلوتيلياسى مەن ۆولگا وزەن فلوتيلياسى كەمەلەرىنەن جاساقتالعان اسكەري-تەڭىز بازاسىنا كىرەتىن كەمەلەردىڭ ىشىنەن قازاندىعىن وق تەسىپ وتكەن «روزا ليۋكسەمبۋرگتەن» باسقا كەمەلەرگە دىم دا بولمايدى، تەك «پرولەتار ديكتاتۋراسى» كاپيتانىنىڭ كومەكشىسىنە وقتىڭ جارىقشاعى ءتيىپ، جەڭىل جارالانادى. «روزا ليۋكسەمبۋرگتى» بۋ قازاندىقتارىن ءسوندىرىپ، گۋرەۆ پورتىنا سۇيرەپ جەتكىزەدى. تەڭىزشىلەردىڭ ايتۋىنشا، وق اتقان – ايىرىم بەلگىسى جوق، ءتورت موتورلى بومبالاعىش ۇشاق. ماماندار ءىرى كاليبرلى پۋلەمەتتىڭ وعىنىڭ جارقىنشاقتارىن تەكسەرىپ قاراپ، وقتىڭ نەمىس زاۋىتىندا جاسالعانىن انىقتادى.

جەرگىلىكتى جەرلەردەن تۇسكەن مالىمەتتەر ەكىنشى ۇشاقتىڭ دا جىلوي جاققا بارىپ قايتقانىن كورسەتتى. ۇشاق تۇنگى 1 شاماسىندا 100 مەتر بيىكتىكتە قوسشاعىلدىڭ ۇستىمەن وتەدى دە، تۇنگى 3-ءتىڭ كەزىندە 200-300 مەتر بيىكتىكتە وسى كاسىپشىلىكتىڭ ۇستىمەن گۋرەۆكە قاراي كەتكەن (اەروپورتتاعىلار ونى وسى كەرى ساپار كەزىندە عانا بايقايدى).

گۋرەۆتىك ارناۋلى قىزمەت باسشىلىعى ەكى ۇشاقتىڭ ۇشۋ تراسساسىن زەرتتەپ قاراعاننان كەيىن بۇكىل اگەنتۋراعا وبلىس ەلدى مەكەندەرىندە پايدا بولعان كۇدىكتى ادامداردى انىقتاۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرۋدى، جول بويىندا قۇجات تەكسەرەتىن پاترۋل، توسقاۋىل توپتار ۇيىمداستىرۋدى، «كاسپي-ورسك» مۇناي قۇبىرىنىڭ، قازاق مۇناي كومبيناتىنا قاراستى ەلەكتر ستانساسىنىڭ، «شيرينا» مۇناي بازاسىنىڭ كۇزەتىن بارىنشا كۇشەيتۋدى جانە دەسانت ءتۇسىرىلۋى ىقتيمال ايماقتى ءسۇزىپ شىعۋ ماقساتىندا ۋنكگب – ۋنكۆد قىزمەتكەرلەرىنەن قارۋلى جەدەل قيمىل توبىن قۇرۋدى ءتارتىپ ەتتى.

سول كۇنى ءتۇس اۋا ساعات 5-ءتىڭ شاماسىندا دەكەەۆ توبى ۇيالىعا قاراي جولعا شىقتى. «ىشىمىزدە جىلوي جەرىنىڭ وي-شۇقىرىن تاپجىلتپاي ايتاتىن، تۇندە تاس قاراڭعىدا اتىنان تۇسە قالىپ، جەردىڭ توپىراعى مەن شوبىنە قاراپ باعداردى اجىراتا بەرەتىن قوسشاعىلدىق مۇنايشى سانا دەگەن جەرشىلىمىز بار، – دەپ جازادى دەكەەۆ. – بۇل سانانىڭ باستاۋىمەن 1942-1943 جىلدارى قاراقۇم، التىكول، بەيبىتتەن تالاي دەزەرتيردى توپتاپ-توپتاپ ۇستاعانبىز».

دەسانتشىلار جۇكتەرىن كومگەن سارىقاسقامولا. ەلتانۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەلەرى جەرگىلىكتى مالشىلارمەن بىرگە

 8-مامىر. ەكىنشى ۇشاقتىڭ ساپارى ءمالىم بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە جەدەعابىل جاساقتالعان سەگىز توپ ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنا كىرىسەدى. بۇل جەردە شارماي، دەكەەۆ توپتارى سياقتى ىرىرەك وتريادتار، سونداي-اق قويمان سادۋاقاسوۆ پەن جاقا نۇرعاليەۆ سياقتى جەكەلەگەن ىزكەسەرلەر ايتىلىپ وتىرسا كەرەك. قويمان مەن جاقا كوچيندەر ايتقان جەرلەردى – قاراشۇڭگىل، ۇشقان، ەسەكجال سورتاڭىن ءسۇزىپ، اينالاسى 200 شاقىرىمداي جەر ءجۇرىپ، 8-مامىر كۇنى كەشكە ماياجال ارقىلى اينىماس دەگەن جەردە وتىرعان تابىناي اداي دوسماعامبەت دەگەن شالدىڭ ۇيىنە كەلەدى. سول كۇندە اينىماستا «جاڭا تاڭ» كولحوزىنىڭ جىلقى فەرماسى وتىرادى ەكەن. ىزدەۋشىلەر ەرتەسىنە قارتتى ەرتىپ الىپ، ۇشقان اتانىڭ ۇستىمەن ارالتوبە اۋىلىنا قاراي جۇرەدى. جولدا جاقا نۇرعاليەۆ قاراقۇيرىق اتىپ الادى، دوسماعامبەت قارت ونىڭ تەرىسىن مەس قىلىپ سويىپ، ەتىن سالىپ الىپتى. كەشكى ساعات 7-ءنىڭ شاماسىندا جولاۋشىلار ارالتوبەدەگى كولحوزدىڭ جىڭعىلدىتوعايدا وتىرعان ەگىنشى اۋىلىنا جەتىپ، جاقانىڭ اكەسى تالپاشتىڭ ۇيىنە تۇسەدى.

9-مامىر. بۇل كەزدە سانا ىزكەسەر باستاپ كەلە جاتقان دەكەەۆ توبى تۇندەلەتىپ «مولوتوۆ» كولحوزىنىڭ ورتالىعىنا جەتەدى. كولحوز كەڭسەسىنە ات باسىن تىرەگەن توپتىڭ باسشىسى دەرەۋ كىسى جىبەرىپ، كولحوز باسقارما ايتباي بولتەكوۆتى الدىرتادى. اۋىلداعىلار ۇشاق جايىنان بەيحابار بولىپ شىعادى. توپ كيروۆ كولحوزىنا جۇرەتىن بولىپ، سول جەردە تۇنەيدى.

10-مامىر. ۇيالى مەن ەسەكجال اراسىندا، قازىبەك قىستاۋىنا تاياۋ نۇرجانقورا دەگەن جەردە امانباي توعايدا وتىرعان ەگىس بريگاداسىنان كەلە جاتقان بەردەنباي جولجانوۆ دەيتىن سوقىر شال ۇعىباي دەگەن بالاسىمەن (قاسىندا وتەۋلى دادەنوۆ، ونىڭ كىشكەنتاي بالاسى ناۋرىزباي جانە قادىر جاۋلىباەۆ، بورتەباي قازىباەۆ دەگەن اۋىل تۇرعىندارى بار) الدارىنان ءۇش قارۋلى كىسىنى كەزدەستىرەدى. «اقتوبە جاقتان كەلە جاتىرمىز، قۇدىقتان سۋ الايىق دەپ تۇندە جولدان بۇرىلىپ ەدىك، ماشينامىز قۇمعا تىعىلىپ قالدى. دالادا قونىپ شىقتىق. كومەك سۇرايىق دەپ جولعا شىققان بەتىمىز ەدى»، – دەيدى الگىلەر. سوسىن امانباي توعايدى، ونداعى بريگادانى، ۇيالىنى، ونداعى كيروۆ كولحوزىنىڭ جاي-جاپسارىن مۇقيات ءبىلىپ الادى. ناۋرىزباي بالاعا شوكولاد بەرەدى. كەتەردە: «سىزدەردەن جاسىرماي-اق قويايىق، ءبىز اسكەردەن قاشقانداردى ىزدەپ ءجۇرمىز. ءبىزدى كوردىك دەپ ەشكىمگە ايتپاڭىزدار»، – دەيدى. ەكى جاق تا جوندەرىنە كەتەدى. بىلاي شىققاسىن ۇعىباي كامپيتتىڭ جازۋىن وقىپ قاراسا، نەمىسشە ەكەن.

وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆتىڭ مالىمەتىنشە، اۋىل ادامدارى ودان ءارى جارتى شاقىرىمداي جەر جۇرگەندە تاعى سونداي ءۇش كىسىنى كەزدەستىرەدى. بىرەۋى كاپيتان شەنىندە، وڭگەلەرى پوگونسىز. بىراق ولار اۋىل ادامدارىن توقتاتپاي، ءوتىپ كەتەدى.

سول كۇنى دەكەەۆ توبى ۇيالى اۋىل سوۆەتىنەن امانباي توعايىنا جانە ەگىنشىلەر اۋىلىنا جۇرەيىن دەپ تۇرعاندا ىشىندە كوچين مەن شوقانوۆ بار شارماي باستاعان گۋرەۆتىك جەدەل قيمىل توبى كەلىپ جەتتى (دەكەەۆ جازباسى بويىنشا). ەسەن قۇدايبەرگەنوۆتىڭ حابارىن الا سالىسىمەن اسىعىس اتتانعان بەتتەرى ەكەن. كەلگەن بويدا توپ باسشىلىعى «سەندەر وسى باعىتتارىڭمەن جۇرە بەرىڭدەر، قوسىمشا تاعى دا اتتىلى كىسىلەر شىعارامىز، ءبىزدى ەگىس بريگاداسىنىڭ باسىنان كۇتىڭدەر» دەگەن نۇسقاۋ بەردى.

قازىبەك قىستاۋى ماڭىنداعى، 1944 ج. كوكتەمدە ەگىس اۋىلى وتىرعان جەم وزەنىنىڭ ءمۇيىسى

11-مامىر. دەكەەۆ توبى كيروۆ كولحوزىن بەتكە الىپ شىعىپ، سول كۇنى كەشكە كولحوز ورنالاسقان ۇيالى اۋىل سوۆەتىنە كەلدى. اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى ەسەن قۇدايبەرگەنوۆ دەكەەۆتىڭ «وسى ماڭعا جاۋ دەسانتى ءتۇسۋى مۇمكىن» دەيتىن كۇدىگىن قۋاتتاپ، اسا ماڭىزدى تىڭ مالىمەت بەرەدى. ايتۋىنشا، كەشە، ياعني 10-مامىر كۇنى كولحوزدىڭ ەگىس بريگاداسىنىڭ باسقارۋشىسى بايجان اتاعوجيەۆ كەلىپ، ەگىنشى بريگادا مەن سيىرشى اۋىلدا سولداتشا كيىنگەن ءۇش ادام بوي كورسەتكەنىن، دالادا ماشينەلەرى باتىپ قالىپ، ازىعى تاۋسىلىپ، ەل ىزدەي شىققاندارىن ايتقاندارىن حابارلاعان. «نە الساڭدار دا ءبىر قوي، ىرىمشىك-ماي ساتىڭدار» دەپ، بوتاقارا دەيتىننەن 3000 سومعا ءبىر قوي جانە امانباي توعايداعى سيىرشى اۋىلدان قۇرت-ىرىمشىك ساتىپ الىپ كەتىپتى. «وسى جاعدايدى ايتىپ اۋدان ورتالىعىنا ادەيى ادام اتتاندىرىپ ەدىم، سىزدەرگە قالاي كەزىكپەدى ەكەن؟!» – دەيدى قۇدايبەرگەنوۆ دەكەەۆكە.

سول كۇنى ارالتوبەدەگى جىڭعىلدىتوعايدا، تالپاش ۇيىندە ايتمۇقان جۇمىروۆ دەيتىن قارتتىڭ دەسانتتىڭ سارىقاسقانىڭ سۋىنا تۇسكەنى جايلى اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرعان قويمان مەن جاقا اقمەشىت جاقتان كەلە جاتقان ەكى اۆتوماشينانى كورەدى. سادۋاقاسوۆ پەن نۇرعاليەۆ شايعا قاراماستان اتتارىنا ءمىنىپ، اۆتوكولىكتەردىڭ الدىنان شىعادى. ماشينادان كوچين ءتۇسىپ، سادۋاقاسوۆقا امانگەلدى، چاپاەۆ، مولوتوۆ جانە كيروۆ كولحوزدارىنىڭ بويداق جىلقىلارىن ەرىكسىز جيناپ، ەرتەڭ ساعات 10-دا «ەسەنبايداعى شتابقا» جەتكىزۋ جونىندە بۇيرىق بەرەدى دە، ماشيناعا جاقانى مىنگىزىپ الىپ ودان ءارى جونەلەدى.

كۇندىز «قازىبەكتە، قىرقىم پۋنكتىندە وتىرعان اۋىلعا» اقمەشىت جاقتان ءۇش كىسى كەلەدى. ايەلدەر سوڭدارىنان شۇبالعان شاڭعا قاراپ، اۋەلدە اتتىلى ەكەن دەپ قالعان ەكەن، جاقىنداعاندا جاياۋ ادامدار بولىپ شىعادى. ۇشەۋى شەتكى اعاش (كيىز) ۇيگە كىدىرەدى. جۇرت شۇبىرىپ سوندا بارادى. «ءبىز دە باردىق» دەيدى ىبىراي وتەۋوۆ. «جەر قاراپ جۇرگەن ينجەنەرلەرمىز. ماشينامىز جەم بويىنداعى قۇماققا باتىپ قالدى» دەدى الگى ۇشەۋ.

بوتاعارا:

– قاي جەرلەرمەن جۇردىڭدەر؟

ۇشەۋ:

– ەسەكجالمەن، قوڭىرورپامەن كەلدىك. ال ءوزىڭ كىمسىڭ؟

– كيروۆ كولحوزىنىڭ ەگىنشىلەر باستىعىمىن. مال اۋىلداردى ءجيى ارالايمىن، – دەدى بوتاعارا الگىلەردىڭ جەر ىڭعايىن شاتاستىرعاندارىنا شامالى تاڭدانىپ.

– سوعىسقا باردىڭ با؟

– اياعىمنان جارالانىپ، قايتىپ كەلدىم. سول اياعىمدى وسكولكا جىرىپ كەتتى.

– وندا ءسىزدىڭ ۇيگە بارايىق.

اۋىل ادامدارى ەرىپ، بوتاعارانىڭ ۇيىنە كەلدى. كۇن باتتى. ۇشەۋى شالدارعا تەمەكى بەرگەن، اڭگىمەلەسكەن. بوتاعارا:

– قوناق بولىڭدار. ءبىر توقتىم بار ەدى، سويايىن.

ۇشەۋ:

– سەن ۆوەننىي ادامسىڭ. جۇمىسقا كەسەل جاساۋعا بولمايدى. سەن سول قويىڭدى بىزگە بەر. تۇزدەگى ءتورت قويدىڭ سۇتىنەن ۇيىتقان ايراننان بەر. تاباق، اعاش وجاۋ، ويماق توستاعان، اعاش قاسىق كەرەك.

اۋىلدا بوتاعارا ۇيىنەن باسقا بايجاننىڭ، ىبىرايدىڭ، ەسەپشى قاراباي مەكەەۆتىڭ ءۇيى بار ەدى. بايجاننىڭ ۇيىندە ادام بولمادى.

اۋىل ادامدارى بىرتىندەپ جينالا باستادى. الدىمەن وسپان شال كەلدى. تىزەرلەپ وتىرعان «اعاەۆ» تۇرىپ، قالتاسىنان اتتىلى ادامنىڭ سۇگىرەتى بار «كازبەك» شىعارىپ، ءبىر ءتۇيىرىن بەردى، شال ۋقالاپ-ۋقالاپ اۋزىنا سالدى دا:

– ءاي، قۇداي تىلەكتەرىڭدى بەرسىن، ۇيگە ءجۇرىپ اعارعان اۋىز تيىڭدەر، – دەپ، انالاردى الىپ كەتتى.

مەن مالعا كەتتىم. ىمىرت ۇيىرىلگەن شاق ەدى. ءار ۇيدەن ىرىمشىك، قۇرت ساتىپ الىپتى. سىديىق دەگەن اعايعا ساتىپ العان قويىن سويدىرىپ، العان زاتتارىن قۇرتتاي ماياعا تيەتىپ، اپارعىزىپ تاستادى.

– مەن ۇيلەرىن كورە المادىم، جاقىنداعاسىن ايراندارىن قۇيىپ الدى دا، قايتارىپ جىبەردى، – دەدى سىديىق.

اعاەۆتىڭ ۇزىن قونىش بىلعارى ەتىگى بار. كيىمى قاتىپ تۇر. ءوڭدى. اش بەلىنە ءبارى جاراسىپ تۇر.

اتىراۋلىق تاريحشى قابيبەك مۇحيتوۆتىڭ جازۋىنشا، وسى ەكى ارالىقتا اعاەۆ ءوزى تۋىپ-وسكەن جەرگە جاقىن، اعايىندارى تۇراتىن دوسسور مۇناي كاسىپشىلىگىنە جاسىرىنىپ بارىپ، پوسەلكى تۇبىندەگى 3-ءشى اۋىلدا وتىرعان تۋىسى، قابيبەكتىڭ اتاسى مۇحيتقا تۇندەلەتىپ جولىعىپ، كەيىن قايتقان.

جانبيكەدەگى كەزدەسۋدى سەرىك شاكىباەۆ ءوز كىتابىندا بىلايشا جەتتىكتىرەدى.

جازۋىنشا، زاكيروۆ، باستاۋباەۆ، دىنىشەۆ دەگەن ءۇش دەسانتشىنى ەگىنشى اۋىلعا اعاەۆتىڭ ءوزى جىبەرەدى. اۋىل ادامدارى وزدەرىن «دەزەرتير ىزدەۋشىلەرمىز» دەپ تانىستىرعان اسكەري فورمالى ادامداردى قىزىق كورىپ، قورشاپ الادى. جاسى وتىز بەستەرگە كەلىپ قالعان جىلپوس كوسە جىگىت توپتى جارىپ كەلىپ، قارۋلى ادامداردى ۇيىنە شاقىرادى. الدىندا سەنەگى بار ءبىر بولمەلى الاسا ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا اعاش توسەك، سول جاقتا ۇلكەن ساندىق، وعان جالعاسا بيىك ۇستەل تۇر. ءۇي يەسى ءوزىن بوتاعارا دەپ، ال زاكيروۆ ءوزىن حاسەن دەپ تانىستىرادى.

بوتاعارا:

– مەن دە وزدەرىڭ سياقتى اسكەرگە بارىپ، مايدانعا كىرىپ قايتتىم. مىنا وڭ اياعىما وسكولكا ءتيىپ جارالى بولدىم. ۇيگە كەلگەلى توعىز اي بوپ قالدى. ءبىراز تىنىعىپ دەم العان سوڭ كولحوز باسقارماسى بريگادير عىپ قويدى. كوپ ۇزاماي اسكەردەن بۇرىنعى بريگادير قايتىپ كەلدى. سونان سوڭ مەن تارىعا شىقتىم.

بۇدان كەيىن قوي ساۋداسى باستالادى. بوتاعارا مۇنى وزدىگىنەن شەشە الماي، بريگادير بايجان اتاعوجيەۆتى شاقىرادى.

ۇيگە قىرىق بەستەر شاماسىنداعى، بويشاڭ، دەنەلى، مۇرتتى كىسى كىرەدى.

– جاقىندا سوعىس زاەمىنا جازىلىپ، ارتىق مالىمىزدى ساتىپ جىبەرىپ ەدىك. بويداق قويى بار بوتاعارا ساتپاسا، – دەيدى ول.

بوتاعارا ءبىراز قوبالجىپ وتىرىپ، قويىن ساتۋعا كوندى. قايتەر ەكەن دەپ ءۇش مىڭ سوم سۇراپ ەدى، ساتىپ الۋشى سوزگە كەلمەدى، سونشا قىپ-قىزىل بانك بيلەتىن سۋىرىپ تاستادى. بوتاعارا ورىستەگى مالعا ادام جىبەرمەك بوپ سىرتقا كەتكەندە، زاكيروۆ بايجانعا شەتەل سيگارەتىن ۇسىندى. قارۋلى ادامدار ۇستەلدەگى جەرگىلىكتى گازەتتەردى قۇنىعا وقي باستايدى. مۇنىڭ ءبارى اتاعوجيەۆتى كۇدىكتەندىردى.

كۇن ەڭكەيە قارۋلى ۇشەۋ اۋىل ايەلدەرىنەن ازداعان قۇرت، ىرىمشىك، ايران ساتىپ الىپ، قويدى باس جىبىنەن جەتەكتەپ كەتىپ قالدى.

بۇل اڭگىمەنىڭ جانە ءبىر نۇسقاسى گ.  اكسەلرود ماقالاسىندا باياندالعان.

ول بويىنشا، قىزىلاسكەر فورماسىن كيگەن التى قازاق اۋىلعا تۋرا قىردان كەلىپ، بايجان اتاعوجيەۆكە قاشقىنداردى ىزدەپ ءجۇرمىز دەيدى. ىشتەرىندە الاسا بويلى، قارا تورى كاپيتان بار. سوسىن ولار ساتىپ الاتىن قوي سۇرايدى.

– كولحوزدىڭ مالىن ساتۋعا بولمايدى. ال ءوز مالىمدى، بالكىم، ساتۋىما بولار، – دەيدى بايجان.

– قانشا سۇرايسىڭ؟

– ءۇش مىڭ.

بايجان قايتەر ەكەن دەپ جورتا قىمبات سۇرادى. بىراق كاپيتان ساۋدالاسپاستان، اسپالى سومكەسىنەن ءبىر بۋما اقشا سۋىردى.

– بەس مىڭ، ال. جاقسى ادامنىڭ ساداعاسى كەتسىن اقشا.

بايجان قۇددى ءبىر كانىگى ساۋداگەرشە اقشانى قوينى-قونىشىنا تىققىشتاي باستادى. بريگاديردىڭ دۇنيەقۇمارلىعىن بۇرىن كورمەگەن بريگادا ادامدارى اڭ-تاڭ.

كۇدىكتى ۇشەۋ قويدى جەتەكتەپ، ءوز جوندەرىمەن كەتكەننەن كەيىن بايجان سول ارادا تۇرعان ەرەسەك بالالاردىڭ بىرەۋىنە:

– اۋىلدىق سوۆەتكە شاپ. كورگەنىڭنىڭ ءبارىن قالدىرماي تۇگەل جەتكىز. قىردا جات ادامدار جۇرگەنىن ايت! – دەدى.

بۇل جايدى سەرىك شاكىباەۆ ءبىراز باسقاشا سيپاتتايدى.

سول 10-مامىر كۇنى تۇندە ۇيالى اۋىل كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەسەن قۇدايبەرگەنوۆكە كيروۆ كولحوزى جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بايشىعان بەكتۇرليەۆ كەلەدى. ايتۋىنشا، ۇيىنە ەگىس بريگاداسىنان بەس كىسى كەلىپ ءتۇسىپتى. بەسەۋدىڭ ءبىرى – ناۋرىزباي دەگەن ءتورت جاسار بالا شاي ۇستىندە شوكولاد جەي باستايدى.

– قاراعىم، مىناۋ ءتاتتىنى قايدان الدىڭ؟ – دەپ سۇرايدى بەكتۇرليەۆ.

– اسكەر بەردى، – دەيدى بالا.

– جولدا ءۇش قارۋلى كىسى كەزدەستىردىك، ءماشىن ىزدەپ جۇرگەن كورىنەدى، – دەپ ساباقتايدى بۇل اڭگىمەنى بەردەنباي قارت.

وسىدان كەيىن كولحوز ورتالىعىنا بايجان اتاعوجيەۆ كەلەدى. ايتۋىنشا، ەگىس بريگاداسىنا اۆتومات اسىنعان، اسكەرشە كيىنگەن بوگدە ءۇش قازاق كەلىپ كەتكەن. «قوي، ىرىمشىك، ايران ساتىپ الدى، اقشا دەگەن پىشەن، شەتەلدىڭ «سارى كوتەن» تەمەكىسىن تارتىپ ءجۇر» دەيدى ول.

11-مامىر. ۇيالىدان 45 كم جەردەگى كيروۆ كولحوزىنىڭ ەڭبەككەرلەرى قازىبەك تاۋىنىڭ ماڭىندا ەكى اۆتوماتى بار، قىزىلاسكەر كيىمدى 6 قازاقتى كورگەندىگى جايلى تىعىز دەپەشا جازىپ، ونى قوسشاعىلداعى كوچينگە ارنايى شابارمانمەن جىبەرەدى. سول كۇنى ۇيالىعا ءتورت وپەرقىزمەتكەر جەتىپ، الگى اڭگىمەنى انىقتادى.

بۇل كەزدە دەكەەۆ وتريادى امانباي توعايداعى ەگىنشى اۋىلعا جەتىپ، بريگادير بايجان اتاعوجيەۆتان بەيسەۋبەت قارۋلى ادامدار جونىندە تولىق مالىمەت الادى. بايجان ءوزىنىڭ سوعىستا جارالانىپ، ەلگە كەلىپ، كولحوزدا جۇمىس جاساپ جاتقانىن، ىلعي ايەل ادامدارمەن وگىز، سيىر جەگىپ، جەر جىرتىپ، شىعىر سالعان اۋىر ەڭبەكتەرىن باياندايدى. «ءتىپتى كولحوزدا مال باعاتىن ەر ادامنىڭ قالماعانىن، كولحوزدىڭ ساۋىن سيىرىن قاريا كىسىنىڭ باعىپ وتىرعانىن، سول قارت الدىڭعى كۇنى كەشكە سيىر اۋىلعا بەيتانىس ءۇش كىسى كەلىپ، ىرىمشىك، قۇرت ساتىپ الىپ كەتكەنىن بىزگە ايتىپ بەردى»، – دەپتى توتاي دەكەەۆ ءوز جازباسىندا.

– ەگەر وسى ماڭعا ديۆەرسانتتار تاستالعان بولسا، بۇل جەردە ولار پانالايتىن قانداي ورىندار بار، اشىق دالادا جاتا المايدى عوي، قۇدىق بار ما؟ – دەپ سۇرايدى ول.

بايجان وسى ارادان 30-35 شاقىرىم جەردە بۇزىلعان تام بارىن، ول ءوزى جەم وزەنىنە تاقاۋ تۇرعانىن ايتادى. «ال ودان ءارى – سارىقاسقا قۇدىعى. سۋى تۇششى، اينالاسى شاعىلتاق، قياق، قۇلانقۇيرىق شىققان قاپىرىقتاۋ جەر. ودان ارعى جەردى اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانىنىڭ «تەرەكتى» كولحوزىنىڭ مالشىلارى جايلايدى، – دەپ جەر جاعدايىمەن تولىعىراق تانىستىرادى بريگادير. – وسى جەرلەردىڭ قاي-قايسىسى دا جەمدى جاعالاي، وزەنگە جاقىن ورنالاسقان. وزەننىڭ بويى سۋلى جارقاباق، كوپ جەرىندە قالىڭ قامىس شىققان. جەم شىعىس بەتتەگى الاتاۋعا قاراي ورلەي بەرەدى».

12-مامىر. گۋرەۆتەن قوسشاعىلعا وتريادىمەن كەلىپ وتىرعان شارماي قۇدايبەرگەنوۆ جازعان حات بويىنشا ۇيالىعا كەتكەن قىزمەتكەرلەردەن حاباردىڭ شىن ەكەنىن ەستىسىمەن، دەرەۋ وپەراتيۆتىك توبىن جيناپ، وعان كوچيندى، شوقانوۆتى قوسىپ، «گاز-51» ماشيناسىمەن ۇيالىعا سۋىت ءجۇرىپ كەتتى.

13-مامىر. بۇل كەزدە قويمان سادۋاقاسوۆ جەرگىلىكتى تۇرعىندار – مولداش جانبوزوۆتىڭ، ءابىش قوجاسوۆتىڭ، قۇرمەت تايپوزوۆتىڭ، بوتاعارا بەردەنباەۆتىڭ، مامىر بايباتىروۆتىڭ جانە قوراباي مەكەەۆتىڭ كومەگىمەن، كوچين ايتقان ءۇش كولحوزدان الپىس ات جيناپ، ءوز ايتۋىنشا «ەسەنبايداعى شتابقا» قاراي جۇرگىزەدى

كۇندىز امانباي توعايداعى ەگىنشى اۋىلدىڭ سىرتىنا «كۋكۋرۋزنيك» ۇشاق كەلىپ قوندى. «جانىندا ۆوحر-دىڭ ءبىر جاۋىنگەرى، ەكى ۇشقىش بار قويمان سادۋاقاسوۆ كەلدى» دەيدى ىبىراي وتەۋوۆ. اسكەريلەر اۋىلعا سىرتتان كىمدەر كەلگەنىن سۇراستىرادى. اۋىل ادامدارى كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ بەرەدى.

ال قويمان سادۋاقاسوۆتىڭ وزىنە ايتقىزساڭىز، ول توبىمەن اتتاردى ايداپ وتىرىپ، شتابقا (ياعني ەگىنشى اۋىلعا) تاڭ اتا جەتەدى. «بارساق، الدىڭعى كۇنى تۇنگى ساعات 10-دا دۇشپاندار كەلىپ، اتاعوجيەۆ بايجاندى الىپ كەتىپتى» دەپ جازادى ول.

سول كۇنى شارماي باستاعان توپ كيروۆ كولحوزىنىڭ ورتالىعىنا سوقپاستان ەگىس بريگاداسى وتىرعان امانباي توعايعا كەپ ءبىر-اق توقتايدى. «ءتۇس قايتا سۋدوبەككەر ماشينامەن كوپ ميليتسيا كەلدى، – دەپ حابارلايدى ىبىراي وتەۋوۆ. – كوپ وترياد. باستىعى – پودپولكوۆنيك شامونوۆ ەكەن. مىجىرايعان ورىسقا كوپ ۇقسامايدى. ستارشي لەيتەنانت اماندىق ايازباەۆ شتاب باستىعى بولدى. سۋدوبەككەرگە جول كورسەتىپ كەلدى. اۋىل بەلسەندىلەرى تۇگەل جينالدى. ايازباەۆ ىبىرايدى «شابارمان ەتەم» دەپ مالدان بوساتىپ الدى. ءبىر ءنان وگىزدى تاماققا سويعىزدى. بوشكەمەن ايران تاسىتتى. 19 كولحوزدان 3 اتتان شتابقا جيناتتى. اۋىلدا تاماقتى ۇيىمداستىرعان قۇلسارى بايگوبەنوۆ».

شاكىباەۆتىڭ دەرەگىنشە، شارماي بريگاداعا كەلىسىمەن اتاعوجيەۆپەن، ونىڭ كورشىسى بوتاعارامەن اڭگىمەلەسىپ، قارۋلى ادامدار اۋىلعا قاي كەزدە كەلىپ-كەتكەنىن، ءتۇر-تۇلعاسىن، سويلەگەن سوزدەرىن تۇگەل جازىپ الادى. سوسىن بوتاعارانى ماشيناعا مىنگىزىپ، قارۋلى ادامدار كەتكەن جاققا جىلجيدى. ىزبەن ءجۇرىپ وتىرىپ، جەم وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بۇزىلعان ءۇيدىڭ تۇسىنان كەلىپ شىعادى. تامنىڭ اينالاسىنان مۇجىلگەن سۇيەك-ساياق، سيگارەت تۇقىلدارىن، نەمىسشە جازۋى بار قارىنداش تاۋىپ الادى. وسى ماڭعا ءپاراشيۋتتى دەسانت تاستالعانىنا كوزدەرى انىق جەتەدى جانە توڭىرەكتەگى مالشى اۋىلداردى ارالاي ءجۇرىپ، كەشە وسى ماڭدا ون شاقتى قارۋلى قازاق جىگىتىن كەزدەستىرگەن ءبىر باقتاشى شالدان قوسىمشا مالىمەت الادى. شال الگى توپتىڭ مانا وزدەرى كورگەن ەسكى تامدا جاتقاندارىن قۋاتتايدى.

رەسپۋبليكالىق نكۆد – نكگب باسشىلىعىنىڭ حابارلاماسىنان: اتالعان كۇنى ۋنكۆد وبب باستىعى جەتەكشىلىگىندەگى توپ كيروۆ كولحوزى فەرماسىنىڭ باتىس بەتىندە، 3 كم جەردە تۇرعان يەسىز جەرتولەدەن تەمەكى تۇقىلدارىن، نەمىس قارىنداشىن، قاڭىلتىر پريمۋس، مۇجىلگەن قوي سۇيەكتەرىن جانە بىلعارى اياق كيىمنەن تۇسكەن ادام ىزدەرىن كەزدەستىردى.

دەكەەۆتىڭ دەرەگىنشە، شارماي توبى وزدەرىمەن بىرگە كولحوزدان الىپ كەلگەن ون شاقتى ادامدى قوسىپ، سول جەردە 25 اتتى ادامعا قارۋ-جاراق (ۆينتوۆكا، وق) بەرىپ، «ديۆەرسانت باندىنى ىزدەۋ، تاپقان جەردە قورشاۋعا الىپ، تىرىلەي قولعا ءتۇسىرۋ» مىندەتىن قويادى. دەكەەۆتى توپتىڭ باسشىسى، ەرمەك كورپەكوۆ پەن اماندىق ايازباەۆتى جاردەمشى ەتىپ تاعايىندايدى. امانقۇل، جانشا تاڭقىباەۆ بايلانىسشى قىزمەتىن اتقاراتىن بولدى. «جەر جاعدايىن بىلەدى» دەپ كولحوزشى بايشىعان بەكتۇرليەۆتى جول باستاۋعا بەرەدى. باندى جاسىرىندى-اۋ دەگەن جەرلەرگە تەك تۇندە جاقىنداۋدى تاپسىرادى.

ءتۇس قايتا، بەسىن كەزىندە 17 اتتى كىسى بايشىعان بەكتۇرليەۆ پەن «جەر-سۋ ءبولىمىنىڭ» مامانى سانا قالمۇراتوۆتىڭ (ىبىراي وتەۋوۆتىڭ ايتۋى) جول كورسەتۋىمەن سارىقاسقاعا قاراي ءجۇرىپ كەتەدى. «سودان امانباي توعايىنا جەتىپ، ودان ەكىنشى كۇنى جەمنىڭ جاعاسىنداعى بۇزىلعان تامدى قورشاپ، ەرتەمەن بارساق، ەشكىم جوق، – دەپ جازادى ت. دەكەەۆ. – بىراق ادامدار بولعان، اس ىشكەن، تاماقتىڭ قالدىعى، تەمەكىنىڭ كوتەگى، كونفەت قاعازى جاتىر. ولاردى جيناپ الىپ، كەشكە سۆيازنوي اماندىق پەن جانشا ارقىلى ارتتاعى وپەرگرۋپپاعا جىبەردىك. ەكەۋى وپەرگرۋپپادان جاڭا تاپسىرما اكەلدى. «ەندى سارىقاسقا قۇدىعىنا جەتىڭدەر. سول جەردە بەكىنۋى مۇمكىن. ساق بولىڭدار، وققا ۇشىپ جۇرمەڭدەر»، – دەگەن ءتارتىپ بولدى».

الماتىلىق چەكيستەردىڭ حابارلاماسىنان: سول 13-مامىر كۇنى شارماي توبى اتپەن جانە ۇشاق ارقىلى ءىز كەسۋىن ودان ءارى جالعاستىرا وتىرىپ، الگى جەرتولەدەن 10 شاقىرىم جەردەگى سارىقاسقا قۇدىعى ماڭىنان پاراشيۋتشىلەر ايالداعان ورىندى، پۋلەمەت ۇيالارىن، كونسەرۆىنىڭ بوس قالبىرلارىن، تەمەكى تۇقىلدارىن تاپتى. سول كۇنى كەشكە جەدەل قيمىل توبى جەرتولەدەن 25 كم جەردەگى سارىقاسقانىڭ ەكىنشى قۇدىعىنا تاياپ كەلىپ، پاراشيۋتشىلەرمەن قاقتىعىسىپ قالدى. وپەرتوپقا پۋلەمەت پەن اۆتوماتتان وقتى قارشا بوراتقان دەسانت ءتۇن قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ، سىتىلىپ كەتكەن.

ال سارىقاسقاعا بەتتەگەن دەكەەۆتەر قۇدىققا تاڭ قاراڭعىسىندا تاياپ كەلەدى. دەكەەۆ قاسىنداعىلارعا ارانى ءبىر مەتر قاشىقتا ۇستاۋ جونىندە بۇيرىق بەرەدى. كورپەكوۆتى بايشىعانعا جاقىن ۇستاپ، ايازباەۆتى وڭ قاناتقا قويادى. جانە جانشا تاڭقىباەۆ ەكەۋىنە ءشوپ اراسىمەن ەڭبەكتەپ بارىپ، ادام تىرلىگى بىلىنسە دىبىستاپ بەلگى بەرۋدى تاپسىرادى. ءوزى امانقۇلمەن سول جاق – وزەن بەتپەن ءجۇرىپ وتىرادى.

وسىلايشا قاناتىن جايىپ كەلە جاتقان وترياد تاڭ قاراڭعىسىندا قۇدىققا 400-500 مەتردەي جاقىن كەلگەنىن ابايلاماي قالادى. جاۋ جالما-جان «قارۋلى تۇرعان اۆتوماتتان» وق جاۋدىردى. سول جەردە بەكتۇرليەۆتىڭ اتى وققا ۇشىپ، ءوزى قۇلاپ، جاۋ قولىندا قالادى. ءبىر وق كورپەكوۆتىڭ وڭ جاق سانىنا ءتيىپ، جەڭىل جاراقات الادى. ايازباەۆتىڭ دا اياعىنا وق ءتيدى.

وترياد باستىعى كەيىن سەرپىلىپ شىققان جىگىتتەردى جيناپ، جاۋدى الىستان قورشاپ، قۇدىقتان شىعارماۋدى بۇيىرادى جانە بولعان جاعدايدى بايانداعان دەپەشامەن اماندىقتى اۋىلعا، جەدەعابىل توپقا جىبەردى.

ال ەندى وسى ۋاقيعانى شاكىباەۆ قالاي جەتكىزگەن، سوعان كوز سالايىق.

«كۇن باتىپ، ىمىرت جابىلا باستادى. اعاەۆتىڭ توبى شاي ءىشىپ، ورىندارىنان جاڭا تۇرعان كەز ەدى.

– مىرزا! بىزگە قاراي ءبىر توپ اتتى ادامدار كەلە جاتىر، – دەدى زاكيروۆ القىنىپ.

اعاەۆ جالت قاراعانشا بولمادى، اتتىلاردىڭ ءبىرى كوككە مىلتىق اتىپ جىبەردى.

– جاتا قالىڭدار! بىردە بىرەۋىڭ بەرىلۋشى بولماڭدار! شامالارىڭ كەلگەنشە كۇرەسىپ باعىڭدار! – دەپ، اعاەۆ تا اتتىلارعا قاراي ءبىر وق اتىپ جىبەردى.

بارىنەن بۇرىن وكوپقا ءتۇسىپ ۇلگەرگەن زاكيروۆ قول پۋلەمەتتەن وقتى جاۋدىرا باستادى. اتتىلار ءدوڭ استىنا ءتۇسىپ عايىپ بولدى. اتىس توقتالا قالدى. ءبىرازدان سوڭ سالت اتتى ادام جەلىپ قۇدىق جانىنا كەلدى.

– ەي، كونەتىن بولساڭ مىلتىعىڭدى تاستاپ شىق! كونبەسەڭ كەڭگە شىعىپ سوعىس! – دەدى سالت اتتى ايعاي سالىپ.

ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ سالت اتتى قامىسقا جاقىنداي ءتۇستى. تۇسىنان وتە بەرگەندە بوم باحي اتتىڭ شىلبىرىنا جابىسا كەتتى.

– سەن كىمسىڭ؟ – دەدى اعاەۆ قاراڭعىدا اتتىلى ادامنىڭ بەتىن انىق كورە الماي.

– مەن ەلشىمىن، – دەدى اتتى ادام.

اعاەۆ اتتىنى جۇلىپ جەرگە ءتۇسىردى دە، بەتىنە فونار جارىعىن توستى. جەردە شوقشا ساقالى بار سارى شال جاتىر ەدى.

– قايداعى ەلشىسىڭ؟ – دەپ تۇيىلە ءتۇستى اعاەۆ شالعا.

– مەنى نكگب-نىڭ قىزمەتكەرلەرى جىبەردى، قان توكپەسىن، بەرىلسىن دەيدى سىزدەرگە، بەرىلمەسە قۇرتىپ جىبەرەمىز دەيدى.

– جانىڭ باردا شىنىڭدى ايت! قانشا ادام تۇر انە جەردە؟

– و جەردە جيىرما شاقتى ادام اتقا ءمىنىپ تۇر، ال بارلىعى جەتپىس-سەكسەن كىسى بولادى-اۋ دەيمىن. تۇگەل قارۋلى. ماشينالارى بار، – دەپ جاۋدى ۇرەيلەندىرگىسى كەلىپ ەلشى اسىرا سىلتەپ ايتىپ سالدى.

– وزگەلەرى قايدا؟

– فەرمادا قالدى.

– قاسىڭداعى كىسىلەرىڭ قايدا: توسىپ تۇر ما، كەتىپ قالدى ما؟

– توسىپ تۇر».

ال، اكسەلرودتىڭ سيپاتتاۋىنشا، سارىقاسقادا جاۋمەن شارماي توبى اتىسادى. چەكيستەر وتكەل ارقىلى ەمبىنىڭ (جەم) سول جاعالاۋىنا شىعىپ، كوپ كەشىكپەي تاياۋدا ادامدار بولىپ كەتكەن جۇرتقا كەزىگەدى. وزەكتەگى ءشوبى تاپتالعان جەردە نەمىس تەمەكىسىنىڭ تۇقىلدارى، قارىنداش، سىنعان پريمۋس جاتىر ەكەن. بۇل اتىراپتا سارىقاسقا قىستاۋىندا عانا ايالداۋعا بولاتىنىن شارماي بىلەتىن-ءدى. وندا ءبىر-بىرىنەن جيىرما كيلومەتردەي جەردە ەكى قۇدىق بار. تاپ سول ماڭدا شاقىرىلماعان قوناقتاردىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋ مۇمكىن ەكەنىن ول سەزدى. «سول ءبىر ىمىرت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان شاقتا چەكيستەر دالانىڭ وي-قىرىن شولىپ، سۇزە ءجۇردى، – دەيدى گ. اكسەلرود. – العاشقى كەزدەسكەن قۇدىقتىڭ جانىنان ولار جاڭا عانا اشىلعان زەڭبىرەك ۇياسىن كوردى، ال ارالارىن الشاق ۇستاپ، ەپتەپ باسىپ ەكىنشى قۇدىققا تايانا بەرگەندە قارسى الدارىنان زەڭبىرەك پەن اۆتوماتتاردان وق قارشا بورادى».

وسى كەزدە قاراڭعىلىق ءتۇسىپ كەتتى دە، اتىس توقتادى، جەدەل قيمىل توبى قاراقشىلاردىڭ توڭىرەگىن ۇزاق ۋاقىت شارلادى. سەرىك شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، وسى اڭدىسۋ ساتىندە چەكيستەر بايشىعاندى دەسانتتارمەن تىلدەسۋگە جۇمسايدى. سونداعى وي – ەلشى بوپ بارعان بەكتۇرليەۆ دەسانتشىلارعا چەكيستەر سانىنىڭ مول ەكەندىگىن، قارسىلىقسىز بەرىلۋدەن باسقا امالدىڭ جوقتىعىن جەتكىزەدى، ەگەر دۇشپان جاعى بۇعان سەنىپ بەرىلسە، قارۋسىزداندىرىپ، وتريادقا الىپ كەلەدى. بەرىلمەسە، ونىڭ دا حابارىن جەتكىزەدى. ءتىپتى ەكەۋىنە دە كەلىسپەي، ەلشىنى ۇستاپ قالسا، بايشىعان دەسانتشىلار اراسىندا الاۋىزدىق وتىن تۇتاتىپ، ىرىتكى سالادى.

وسىعان دەيىن بايجان اتاعوجيەۆتىڭ چەكيستەرگە حابار بەرگەنىن اۋىلداعى جەڭىل اۋىز بىرەۋلەر ارقىلى ەستىگەن اعاەۆ، دەپ جازادى ءو.الىمگەرەەۆ، بايشىعانعا دا كۇدىكپەن قاراپ:

– سەن شال، ەشقايدا بارمايسىڭ، جازاڭ – ءولىم عانا، – دەپ ناگانىن وڭتايلاي باستادى.

جانى قىسىلعان بەكتۇرليەۆ كەيىنگىلەردىڭ تاپسىرماسىنا ساي جاندارمەن قۋلىققا كوشىپ:

– ءىنىم، مەنى ولتىرگەننەن نەڭ كوبەيىپ، نەڭ ازايار دەيسىڭ. ودان دا از كۇن بولسا دا قاستارىڭدا ءجۇرىپ جول كورسەتەيىن. وسى ارانىڭ جەر جاعدايى بەس ساۋساقتاي قولىمدا، – دەپ جىلدىرمالاتا باستايدى.

اعاەۆ ويلانىپ قالادى.

ىبىراي وتەۋوۆ بولسا، اۋىلدان وترياد شىعىپ كەتكەننەن كەيىنگى جاعدايدى بىلاي باياندايدى:

«اۋىلدا قالعاندار (وپەرگرۋپپا باسشىلارى بولسا كەرەك – م.ت-م.) بينوكلمەن قاراپ تۇر. ءبىر ۋاقىتتا ءبارى «اۆتومات، پۋلەمەتتەن اتتى» دەپ قاشىپ كەلدى. بەكتۇرليەۆ بايشىعاننىڭ اتىنا وق ءتيىپ، ونى ۇستاپ قالىپتى. اۋىلدا تۇرعان 2 سۋدوبەككەرگە تيەلىپ الىپ، قوسشاعىلعا كەتىپ بولدى». كيروۆ كولحوزىنىڭ تۇرعىنى يار تاعامباەۆتىڭ ايتۋىنشا، ارناۋلى وترياد جاۋ قولىنا بايشىعاندى تاستاپ، وزدەرى كەيىن شەگىنىپ كەتەدى. وتىز شاقىرىمداعى ورتالىققا كەلىپ ورنىعادى. ءتىپتى دۇشپان ىرگەسىندەگى اۋىلدى دا قورعانسىز تاستاپ كەتەدى.

ولار (وپەرتوپ – م.ت-م.) كەتىسىمەن، دەيدى ىبىراي، 5 ادام دەسانتشى كەلدى. سالدىر-گۇلدىر اڭگىمە شىقتى. «بايشىعان مەن بايجان قاتتى اراز. سول ايتۋى مۇمكىن» دەپتى ى.وتەۋوۆ. ءبىر توبى ءۇي سىرتىندا قالعان. سول جەردە تاعى ءبىر قوي سويدىرىپ الادى. اتاعوجيەۆتى الىپ كەتەدى. قاتتى قورقىتىپ، «ەشكىمگە ءتىس جارماڭدار» دەپ اۋىل ادامدارىنا سەس كورسەتەدى.

جوعارىدا بايشىعاننىڭ ۇسىنىسى اعاەۆتى ويلانتىپ تاستادى دەپ ەدىك. ودان ءارى دەسانت باسشىسى: «ەندەشە قازىر بىزگە جول باستايسىڭ. بىراق بايقا، قۇرتتاي كۇدىكتەنسەم اتامىن، ءوز وبالىڭ وزىڭە، باعىتىمىز – الاتاۋ، جەم بويى. الدىمەن اتاعوجيەۆتەردىڭ بريگاداسىنا بارۋىمىز كەرەك» دەپ، جەلكەسىنە مىلتىق ۇڭعىسىن تاقاعان كۇيى ەلشى شالدى الدارىنا سالادى.

قويمان سادۋاقاسوۆتىڭ جازۋىنشا، قارۋلى توپ ەگىنشى اۋىلعا تۇنگى 10-دا كەلگەن.

س.شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا دا قارۋلى ون ءتورت ادام ەگىنشى اۋىلعا اتىس بولعان كۇنى ءتۇن جامىلىپ كەلەدى. اعاەۆ ءۇش-ءتورت جىگىتىن ەرتىپ اتاعوجيەۆتىڭ ۇيىنە كىرىپ بارسا، بريگادير ايەلىمەن الاسا دوڭگەلەك ۇستەلدى جاعالاي شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ايەلى ءجاميلا شوشىنىپ اتىپ تۇردى.

– بريگادير سەنبىسىڭ؟ – دەدى اعاەۆ توردە وتىرعان ادامعا وقتى كوزىمەن قادالا قاراپ.

– مەن، – دەدى اتاعوجيەۆ.

– نكگب-نىڭ قىزمەتكەرلەرى قايدا؟

– بىلمەيمىن، بۇل اۋىلعا ەشكىم كەلگەن جوق.

– بايلاڭدار مىنانى، الىپ جۇرىڭدەر! – دەپ جىگىتتەرىنە بۇيرىق بەرىپ،

اعاەۆ ۇيدەن شىقتى. «ەكى ات، ءبىر تۇيە تاپتىق. ءبىر قويدى بايلاپ تۇيەگە ارتتىق»، – دەپ، بام باحي سىبىرلادى.

اۋىل ادامدارىن بوتاعارانىڭ ۇيىنە جينايدى.

– ءبىز جاۋ ەمەسپىز، – دەيدى ولارعا اعاەۆ. – قازاقتاردى بولشەۆيكتەردىڭ تىرناعىنان بوساتىپ، كەڭ ومىرگە باستاعىمىز كەلگەن ازاتشىلارمىز. كولىكتەرىڭدى ۋاقىتشا الىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدىق. كەيىن قايتارىپ بەرەمىز...

جىلاپ تۇرعان جاميلاعا قاراپ:

– جىلاما، كۇيەۋىڭ ەرتەڭ قايتىپ كەلەدى، – دەدى. ول ۇيدەن شىعىپ كەتكەندە بەكتۇرليەۆ اۋىلدىڭ قاتىندارىنا: «تەز حابار جەتكىزىڭدەر. بەت الىسىمىز – الاتاۋ. جەمدى بويلاپ جۇرەمىز»، – دەپ سىبىرلاپ ۇلگەردى. يار تاعامباەۆتىڭ دەرەگىنشە، پاراشيۋتشىلەر بايشىعاننىڭ ۇيىنە كەلىپ، وزدەرىمەن كەزدەسكەنىن ايتىپ بەرگەن بەسەۋدىڭ ءبىرى – سيىرشى بورتەباي قازىباەۆتى دا ىزدەگەن ەكەن، بىراق ول تىعىلىپ قالادى.

بايشىعاندى العا سالىپ، بايجاننىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، دەسانتشىلار جولعا شىقتى. اعاەۆ بريگاديردىڭ تورى اتىنا ءمىندى.

14-مامىر. شارماي توبى اۋىلعا تاڭ اتا ورالدى. تۇندە مۇندا دەسانتشىلاردىڭ بولىپ كەتكەنىن، اتاعوجيەۆتىڭ حابارىن ەستىپ ءبىلدى. اۋىلدا توسقاۋىل قالدىرىپ، ءوزى جەدەل قيمىل توبىنىڭ نەگىزگى كۇشىمەن سارىقاسقادا اتىس بولعان جەرگە باردى. سول ماڭدا جۇرگەن دەكەەۆ توبىن الىپ، قۇدىقتىڭ باسىن قاراپ شىقتى. دەسانتشىلار قۇدىقتى تۇسكەن بويدا تاۋىپ، پۋلەمەت اكەپ ورنالاستىرىپ، باسقا دا قارۋ-جاراقتارىن جيناعان ەكەن. قىسىلتاياڭ تۋا قالسا جەمنىڭ جارعاباعىنا ءتۇسىپ، بوي تاسالاپ كەتۋ ءۇشىن سولاي قاراي ساي-سالانى قۋالاپ ترانشەيا قازىپ قويعان. «بىزدەرمەن اتىستان كەيىن بەكتۇرليەۆتى الىپ، ات-كولىكتەرگە وق-دارىلەرىن ارتىپ، تاڭ قاراڭعىسىن پايدالانىپ، قازعان سايدىڭ بويىمەن جەمگە اپاراتىن قويناۋ-قولاتقا ءتۇسىپ، تاڭ اتقانشا جەمدى ورلەي قاشىپ كەتكەن ەكەن»، – دەپ ەسكە الادى ت.دەكەەۆ. سول جەردە شارمايدان جاۋدى وكشەلەي قۋىپ، الاتاۋعا كىرگىزبەي ۇستاۋ تۋرالى تاپسىرما العان دەكەەۆ توبى جەمدى جاعالاپ جولعا شىعادى. جىگىتتەر جولدا وق داۋسىنان دۇركىرەي قاشىپ كەتكەندەرىنە نامىستانىپ، ءوزارا جىگەر جانيدى.

– شىركىن، ەندى باندىلاردى كەزىكتىرە قالساق، ەشقايسىسىن اتتاتپاسپىز! – دەپ كىجىنەدى ورتا بويلى، تولىقشا كەلگەن قارا تورىنىڭ ءوڭدىسى ەرمەك كورپەكوۆ. وجەت مىنەزدى، شاپشاڭ قيمىلدى، قازاقشا-ورىسشانى ارالاستىرا سويلەيتىن جيىرما ۇشتەگى البىرت جىگىت ەكەن ول كەزدە.

– بۇلار باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان توپ. ولار ساعان قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن قارۋسىز دەزەرتير ەمەس، – دەپ ساقتاندىرادى ونى ىزكەسەر سانا قالمۇراتوۆ شالعايى ميىعىن جاپقان ۇزىن مۇرتىن شيراتىپ قويىپ.

– بايشەكەڭ-بايشىعان ءبىزدى جاۋعا جاقسى كەزىكتىرسە، ۇستاۋ دەگەن نە، ءتايىرى! – دەپ سوزگە ارالاستى ۇزىن بويلى، اققۇبا، قىر مۇرىن، قالىڭ قاباق، 21-دەگى شاپشاڭ مىنەز قىزبا اماندىق. – ەرمەك دۇرىس ايتادى، بىلتىر قىستا بەيبىت كولىنىڭ قالىڭ قامىسىنا تىعىلىپ الىپ، قۇس مىلتىقپەن قارسىلىق بىلدىرگەن، بوزشا باستاعان ون بەس قاشقىندى قولعا تۇسىرگەن ءبىز ەمەس پە ەدىك!؟

وسى كەزدە جاقا نۇرعاليەۆ:

– ءىستىڭ ءمانىسى باندىلاردى قولعا ابدەن العاندا بەلگىلى بولادى عوي، قازىر نەسىنە باسىمىزدى قاتىرامىز، امان بولايىق، – دەپ اڭگىمەنى تۇجىردى.

بۇلار وسىلاي جەمدى ورلەپ جۇرە بەرسىن، ەگىن اۋىلدا نە بولىپ جاتىر ەكەن، سوعان كەلەيىك.

سارىقاسقانىڭ قۇدىعىنان ورالعان شارماي جەدەل قيمىل توبىن ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن ءوزى باسقارىپ، ەكىنشىسىن كوچيننىڭ قاراۋىنا بەردى. رەسپۋبليكالىق نكگب – نكۆد باسشىلىعىنىڭ حابارلاماسىنان: پاراشيۋتشىلەرمەن العاشقى قاقتىعىستان كەيىن وپەرتوپ 17 ادامعا كوبەيتىلىپ، وعان باسشىلىق جاساۋ ۋنكگب 2-ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارىنا (شارمايعا – م.ت-م.) تاپسىرىلدى. جەدەل قيمىل توبى دەسانتشىلاردى ىزدەۋگە كىرىستى. جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا سۇراۋ سالۋ ارقىلى ولاردىڭ 14-مامىردا فەرمانى توناپ، بريگاديردى الىپ، بەلگىسىز باعىتقا كەتكەنىن انىقتادى.

سول كۇنى اقتوبە وبلىستىق نكگب باسقارماسىنا جىلويعا نەمىس پاراشيۋتشىلەرى تۇسكەنى جايلى حابار كەلدى. جەدەل قيمىل توبىن قۇرۋ شاراسى جۇرگىزىلە باستادى.

15-مامىر. جەدەل قيمىل توبى جەمدى ورلەي ءجۇرىپ، ءىز كەستى. «تاڭەرتەڭگى ساعات 8-دە ەسەنبايدان، ياعني اۋىلدان 2 كيلومەتر شىققاسىن مايور شارماي جولداس ءتارتىپ ەتتى، – دەپ جازادى ق.سادۋاقاسوۆ. – «ميليتسيا لەيتەنانتى قويمان سادۋاقاسوۆ، كولحوز مۇشەسى بوتاعارا بەردەنباەۆ، ەكەۋىڭ وتريادتان 1 كيلومەتر الدا ءجۇرىپ وتىرىڭدار. سەبەبى، دۇشپاندار تاسادا جاتىپ اتا قالعان جاعدايدا جيىرما كىسىدەن ەكى كىسى شىعىن بولادى، قالعان ون سەگىز كىسى تولىق قورشاپ الادى» دەدى». ورىنداماسقا جاي جوق، ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قاراپ الىپ، العا ءتۇستى. كۇندىزگى ساعات 12-ءنىڭ شاماسى ەدى. ەكى شولعىنشى جەمنىڭ تەرىستىك بەتىندەگى ەسەنباي شاعىلعا جەتىپ، ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر جارتاق شاعىلدا دەسانتتاردىڭ تاماق ىشكەن جەرىنە تاپ بولدى. قارىنداش، سۋحار ناندار جاتىر ەكەن. شاعىلدان ءۇش مەتر جەردەن بايجان اتاعوجيەۆتىڭ ولىگىن كوردى ەكەۋى. «دەرەۋ وتريادتى شاقىردىق، – دەپتى قويمان. – ولار جەتكەنشە ولىككە جاقىنداپ بارىپ قاراساق، مارقۇمدى جۇرەسىنەن وتىرعىزىپ، ماڭدايدان اتقان ەكەن». وترياد سول جەردە دەسانت توبىنىڭ ءىزى جەمنەن ءوتىپ، بايعانين اۋدانىنا قاراستى «تەرەكتى» كولحوزىنىڭ قۇلاقشيدە وتىرعان سيىر فەرماسىنا قاراي كەتكەنىن انىقتايدى.

ال اكسەلرودتىڭ جازۋىنشا، دەسانتشىلار ەگىن بريگاداسىنان شىققان كۇنى جاڭاسەكە دەيتىن قىستاۋعا، «جۋساننىڭ اششى ءيىسى بۇرقىراعان» شاعىن وزەككە تاياعاندا جاڭبىر قۇيىپ كەتەدى. جەل بۇلتتاردى ايداي، اسپان اشىلىپ، كۇننىڭ كوزى جەردى قايتادان قۋىرىپ، كۇيدىرە باستادى. ءۇستى-باستارى مالمانداي سۋ بولىپ، شوپكە قيسايا كەتكەن ارانداتۋشىلار اعاەۆتىڭ بايجاندى قىستاۋدىڭ قىرقاسىنا ەرتىپ اپارعانىنا ءۇنسىز قاراپ جاتتى. ولار اعاەۆتىڭ نە ايتقانىن، ساتەن كويلەگى دال-دۇل بوپ جىرتىلىپ، قولى ارتىنا بايلانعان شالدىڭ وعان نە دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ەستىگەن جوق. ساعىممەن بۇلدىراعان قىرقادا قارايعان ەكى نارسە كورىنەدى. قارتتىڭ اعاەۆتىڭ بەتىنە تۇكىرىپ جىبەرگەنىن جاتقاندار بايقاپ قالدى، ال اناۋ جايلاپ پيستولەتىن كەزەنە بەردى. وسى ءسات تارس ەتكەن مىلتىق داۋسى قۇلاقتى تۇندىردى.

سەرىك شاكىباەۆتىڭ بايانداۋىنشا دا، اعاەۆ توبى وزەن جاعاسىنداعى قۇمعا تاڭ اتقاندا كەلىپ جەتەدى. جىگىتتەر سۋعا تۇسەدى، قوي سويىلىپ، قازان اسىلادى. بايجاننىڭ قولىن شەشەدى. بريگادير وزەننەن سۋ ءىشىپ كەلىپ، قۇمعا جاتا كەتكەن كەزدە اعاەۆ ونى تۇرعىزىپ، وڭاشا جەرگە الىپ شىعادى. ونىنشى ماي كۇنى تۇندە قايدا بولعانىن سۇرايدى. بايجان ۇيالىعا بارماعانىن، فەرماعا بارعانىن ايتىپ، دەسانت جونىندە حابار جەتكىزگەنىن مويىندامايدى. بۇدان سوڭ اعاەۆ ونى باۋىرىنا تارتىپ، گەرمانياداعى تىرلىكتەرىن اڭگىمەلەيدى، بولشەۆيكتەردى جەڭىپ، قازاقستاندا ۇكىمەتتى ءوز قولىنا الماق نيەتىن جەتكىزەدى. بايجاندى ءوز جاعىنا شاقىرادى. بۇعان شىداي الماعان اتاعوجيەۆ زىعىردانى قايناپ، اعاەۆتى قىلعىندىرا باس سالادى. استىندا قالعان اعاەۆ مىقتى قولدان وڭايلىقپەن بوساي المايتىنىن سەزىپ، قالتاسىنان سۋىرىپ شىعارعان پيستولەتپەن اتاعوجيەۆتىڭ وڭمەنىنەن اتىپ جىبەردى. ولىكتى يتەرىپ تاستاپ، تۇرەگەلدى.

بۇل وقيعاعا قىسقا عانا توقتالىپ وتكەن وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆتىڭ دەرەگىنشە، «ەلىنە ءشۇباسىز بەرىلگەن بايجان اۋىلدان اۋلاقتا، وزگە وبلىسپەن شەكارالاس قاراجار دەگەن جەردە قازا تابادى».

بايشىعان بەكتۇرليەۆتىڭ بالاسى تاسىمنىڭ ايتۋىنشا، 1963 جىلى ەلگە كەلىپ، اكەسى بايشىعاننىڭ اڭگىمەسىن جازىپ العان سەرىك شاكىباەۆ اعاەۆتىڭ بايجاندى ءولتىرۋى تۋرالى جوعارىداعى اڭگىمەنى ءوز جانىنان قوسىپ جىبەرگەن.  گ.اكسەلرودتىڭ مالىمەتىنشە، بايجان ولگەن كۇننىڭ كەشىندە «ارانداتۋشىلار قوسىنان» ەكى دەسانتشى – باستاۋباەۆ پەن قاليەۆ قاشىپ كەتەدى.

كۇندىز ەسەنباي شاعىلدا دەسانت توبى ايالداعان ورىندى، بايجان ولىگىن تاپقان شارمايدىڭ وپەرگرۋپپاسى، ق.سادۋاقاسوۆتىڭ جازۋىنشا، «دۇشپانداردىڭ ىزىمەن توعالايدىڭ قالىڭ قۇمان ارالاپ، ءىزدىڭ كەيىن، قۇلاقشيدەگى فەرماعا قاراي ورالعانىن انىقتاعان سوڭ، كەش ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن قۇلاقشيدەگى سيىر فەرماسىنا كەلىپ، سوندا قونباق بولدى».

توپ ءۇي باسىنا 5-6 كىسىدەن ءتۇسىپ، شايدى الدارىنا ەندى الا بەرگەندە «فەرمانىڭ جەمنىڭ شىعىس بەتىندەگى ءبىر بولەك اۋىلىنا دۇشپاندار كەلدى» دەگەن حابار جەتتى. ساعات ءتىلى تۇنگى 10-نان اسىپ تۇر ەدى. وپەراتيۆتىك توپ اۋىلدى قورشاي، «قارۋدىڭ اۋزىن اشىپ» جاتادى. وسى كەزدە باتىس بەتتە، ەڭ شەتتە ورنالاسقان سادۋاقاسوۆقا تۋ سىرتىنان كوچين كەلىپ، بەردەنباەۆ ەكەۋىن ارتتاعى شتابقا قوسىمشا وترياد سۇراپ حابار جەتكىزۋدى ءامىر ەتەدى. بۇيرىق العان سوڭ بوتاعارا ەكەۋى 50-60 شاقىرىم ارتتا قالعان شتاب اۋىلعا جونەلەدى. بۇل – ساعات 11.30-دىڭ شاماسى ەدى.

شاكىباەۆتىڭ جازۋىندا وسى وقيعا ءبىرشاما تولىعىراق سيپاتتالعان. قيسىنداۋىنشا، دەسانتشىلار ەسەنباي شاعىلىنان قاس قارايا اتتانادى. وسى كەزدە تامشىلاپ باستالعان جاڭبىردىڭ سوڭى نوسەرگە اينالادى. جەمدى بويلاپ، قۇلاقشيدەگى مال فەرمانىڭ تۇسىنا كەلگەندە اس ءىشىپ، كيىمدەرىن كەپتىرىپ الۋدى ويلاعان اعاەۆ قاسىنا بوم باحي مەن دىنىشەۆ دەيتىن دەسانتشىلاردى ەرتىپ اۋىلدى بارلاپ كەلۋگە شىعادى. بىراق اۋىلعا كىرە بەرىستە قاراۋىلعا ۇرىنىپ، ۇشەۋى كەيىن قاشادى. قالعان جىگىتتەر اۋىلدا وترياد بار ەكەنىن ءبىلىپ، اعاەۆقا كومەككە ۇمتىلادى. وسى قاربالاس ساتتە باستاۋباەۆ پەن قاليەۆ سىتىلىپ قاشا جونەلەدى. ءتۇن ىشىندە امالدارى قۇرىعان توپ تەرىستىكتى بەتكە الىپ، كەتە بەرەدى. بۇل كەزدە جەمنىڭ سۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن باستاۋباەۆ پەن قاليەۆ ارعى بەتكە شىعىپ، كيىمدەرىن سىعىپ العاننان كەيىن ماناعى مال اۋىلعا كەلىپ، توسقاۋىل وتريادتىڭ قولىنا بەرىلەدى.

ال ەندى بۇل تۇنگى وقيعانى دەكەەۆ قالاي جەتكىزەدى ەكەن، سوعان كەلەيىك.

ونىڭ جازۋىنشا، سارىقاسقاداعى قاشۋدان سوڭ ءوزارا جىگەر جانىسىپ، شارقايراقتاي بولىپ كەلە جاتقان جىگىتتەر دە تۇندە سىركىرەپ باستالىپ، سوسىن سەلدەتە جونەلگەن قالىڭ جاڭبىرعا ۇرىنادى. توپ باسشىسى پانالايتىن جەر ىزدەگەندە، اۋىلدان الا شىققان وسپان دەگەن كىسى مەن سانا ىزكەسەر جەمنەن ءبىر شاقىرىمداي جەردە «تەرەكتى» كولحوزىنىڭ مال فەرماسى تۇرعانىن ايتادى. توپ الگى ايتىلعان اۋىلعا جەتىپ، ۇيلەردىڭ ىعىن پانالاپ تۇرعاندا، انادايدان سىلپىلداعان ادام ءجۇرىسى ەستىلدى. ەرمەك كورپەكوۆ شىدامسىزدانىپ:

– كىمسىڭ؟ توقتا، اتامىن! – دەپ داۋىستاپ جىبەردى. الگى ادام قاشا جونەلدى. توپ سوڭىنان قۋدى. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. اسپاندى تورلاعان قورعاسىن بۇلت. قاشقانداردىڭ دەسانت توبىنان ەكەنىن بىلگەن بۇلار: «بەرىلىڭدەر! بوسقا اتىسىپ، قان توكپەڭدەر!» دەپ ايقايلاپ كەلەدى. جاۋاپ بولمادى. قاشقاندار جەمنىڭ جارقاباعىنا، نۋ قامىستىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. قۋعىنشىلار ەكى-ءۇش رەت قۋالاي اتىپ جىبەردى. قارسى جاق دۇركىن-دۇركىن اۆتومات وعىمەن جاۋاپ بەردى. قۋعىنشىلار جەمنىڭ جاعاسىنا كەلگەندە سۋدان مالتىپ شىعا الماي جۇرگەن ەكى كىسىنى كوردى. دەكەەۆ ۇستەرىن بويلاتا ءبىر-ەكى رەت اتىپ جىبەرگەننەن كەيىن الگى ەكەۋى قولدارىن، مىلتىقتارىن كوتەرىپ، بەرىلدى. تاڭ قاراڭعىسىندا فونار جارىعىمەن بەت-اۋىزدارىن كوردى.

وسى كەزدە بياش امانجولوۆ دەگەن توپ مۇشەسى: «ويباي، مىنالار قازاقتار عوي!» – دەپ ايران-اسىر بولدى. بۇدان كەيىن قۋعىنشىلار دەسانتتىڭ نەگىزگى توبىنىڭ سوڭىنا تۇسكەندە ولار ۆينتوۆكادان وق جاۋدىرىپ جاقىنداتپادى.

سول كۇنى 14-مامىردا الىنعان حابارعا سايكەس جەدەل قۇرىلعان اقتوبە نكگب وبلىستىق باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى لەبەدەۆ پەن روتا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى لەيتەنانت وۆسيەنكو باستاعان 11 سولدات جۇك ماشيناسىمەن كاسپي-ورسك مۇناي قۇبىرىن بويلاپ گۋرەۆ جاققا اتتاندى. بايعانيندىك ولكەتانۋشى يبراگيم ەرمەكباەۆتىڭ جازۋىنشا، اقتوبە وبلىسى، بايعانين اۋدانىنىڭ ورتالىعى جارقامىستان قۇلاقشي اۋىلىنا قاراي جەم وزەنىنىڭ بويىمەن وپەراتيۆتىك توپ جىبەرىلگەن.

16-مامىر.تاڭ اتتى. جاڭبىر باسىلدى. قۋعىنشى توپ اتتارىنىڭ ەر-توقىمدارىن الىپ، مالمانداي سۋ بولعان كيىمدەرىن كەپتىرۋگە جايىپ، ءبولىنىپ-ءبولىنىپ تاماققا كىرىستى. دەكەەۆ جانىنا كورپەكوۆتى، نۇرعاليەۆتى جانە ايازباەۆتى الىپ، قاشقىنداردى جاۋاپتادى. سەمىزشە كەلگەن تولىق قارا ءوزىن ءالجان باستاۋباەۆپىن دەپ، ال ورتا بويلى، دەمبەلشە، كوز جانارى شاتىناپ تۇرعان ەكىنشىسى سىدىق قاليەۆپىن دەپ تانىستىردى.

– قالاي كەلدىڭدەر؟ – دەپ سۇرادى قاليەۆتەن جاۋاپتاۋشىلار.

– سامولەتپەن كەلگەنىمىزگە 12-13 كۇندەي بولىپ قالدى. پاراشيۋتپەن تۇستىك. بارلىعىمىز 15 ادامبىز. باستىعىمىز وبەر-لەيتەنانت ءاليحان اعاەۆ. يبراگيم ەرمەكباەۆتىڭ جازۋىنشا، بارلىعى ون بەس ادام تۇسكەن، ونىڭ بىرەۋى تۇندە بەلگىلەنگەن كۆادراتتان ادەيى قاشىقتاۋ ءتۇسىپ، پاراشيۋتىن جەرگە كومىپ، ءتۇن جامىلىپ اقتوبە وبلىسىنىڭ قاراۋىلكەلدى اۋىلىنا قاراي كەتەدى.

– فەرماعا نەگە بۇرىلدىڭدار؟ — دەپ سۇرادى ودان ءارى تەرگەۋشىلەر.

– ات ۇستىندە كەلە جاتقان باستىعىمىز اعاەۆ وڭ جاقتان جارىق كورىنگەن كەزدە جول كورسەتۋشىدەن: «بۇل جەردە نە بار؟» دەپ سۇرادى. جول كورسەتۋشى: «بۇل ماڭدا اقتوبە وبلىسىنىڭ تەرەكتى كولحوزىنىڭ فەرما ورتالىعى بولۋى كەرەك» دەدى. سوندا اعاەۆ: «ءبىز گۋرەۆ وبلىسىنىڭ جەرىنەن شىعىپ كەتكەنىمىز بە؟» دەپ ويلانىپ قالدى (نەگىزىندە جەم وزەنىنىڭ وڭ جاعلاۋى، اتىراۋلىق ەڭبەككەرلەر وتىرعان جانبيكە بەيىتىنە دەيىنگى جەر، ءتىپتى دەسانت تۇسكەن سارىقاسقا جازىعى دا اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋماعىنا قارايدى). سوسىن «فەرماعا سوعىپ، دەم الىپ، كەپتىرىنەيىك، تاماقتانىپ، جولعا ازىق الايىق» دەپ، بوم باحي ۇشەۋىمىزدى بارلاۋعا جىبەردى. ءبىر مەزگىلدە بوم باحي: «ويباي، مىنا اۋىلدا وترياد بار ەكەن، جۇرىڭدەر تەزىرەك، قاشايىق» دەگەن سوڭ قاشىپ بارىپ جەمنىڭ جارىنىڭ استىنا تۇسكەنىمىزدە قاراڭعىدا بايقاماي سۋعا قويىپ كەتتىك.

– قارۋ-جاراقتارىڭ قانداي؟

– جەڭىل ەكى پۋلەمەت، سەگىز اۆتومات، توعىز ۆينتوۆكا، ون ماۋزەر-پيستولەت، بەس-التى گراناتا، ازىن-شوعىن وق-ءدارى بار. كوپ زاتتى تۇسكەن جەرىمىزگە كومىپ كەتتىك. ىشىندە بارلىق كەرەكتەرىمەن ءۇش راديوقابىلداعىش، ءۇش مىڭداي انتيسوۆەتتىك ليستوۆكا، تولتىرىلعان ءارتۇرلى سوۆەتتىك دوكۋمەنتتەر (اسكەري بيلەتتەر، پاسپورتتار، وردەن-مەدالدار), ساعاتتار، ءتورت مەشوك سوۆەت اقشاسى، كاۋچۋكتى مورلەر، شتامپتار، بۇدان باسقا ايەلدىڭ، ەر ادامنىڭ ءارتۇرلى كيىم-كەشەكتەرى بار.

العاشقى جاۋاپ الۋ وسىمەن ءبىتتى دە، دەكەەۆ ايازباەۆتى، نۇرعاليەۆتى جانە امانجولوۆتى ايداۋىل ەتىپ، تۇتقىنداردى «50-60 شاقىرىم ارتتا قالعان، «تەرەكتى» كولحوزى جەرىنەن قۇرىلعان شتابقا» تابىس ەتۋگە جىبەردى. وزدەرى دەسانت توبىنىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ كەتتى.

شتابتا تۇتقىنداردان ەكىنشى رەت جاۋاپ الىنادى. شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، بۇل جاۋاپتاۋدا كوچين مەن ءشارىپوۆ دەسانت توبىنىڭ قارامىن، كەلگەن ماقساتىن، بارا جاتقان باعىتىن انىقتايدى. ەكىنشى تۇسكەن دەسانت توبىنىڭ كەرەك-جاراعىنىڭ جاسىرىلعان ورنىن بىلەدى. بىراق العاش، 3-مامىردا تۇسكەن توپتىڭ زاتتارى قايدا ەكەندىگى بەلگىسىز كۇيىندە قالادى.

الماتىلىق چەكيستەر انىقتاماسىنان: كيروۆ كولحوزىنىڭ فەرماسىندا توسقاۋىلعا قالدىرىلعان جەدەل قيمىل توبىنا 16-مامىردا باسشىباەۆ، جاقىپوۆ دەگەن ەكى ءپاراشيۋتشى كەلىپ، ءوز ەرىكتەرىمەن بەرىلدى. ولار توپتىڭ جالپى سانىن، باسشىسىن اتادى جانە سارىقاسقا قۇدىعىنىڭ جانىنان بازا جاساپ، اكەلگەن زاتتارىن ەكى جەرگە كومىپ كەتكەندەرىن حابارلادى. توپتىڭ ەندىگى باعىتى شىعىس بەت، جەم وزەنىن ورلەپ ءجۇرۋ. اعاەۆتىڭ ويى – ىزدەرىنە تۇسكەن گۋرەۆتىك توپتاردى قالايدا اداستىرىپ كەتۋ. قاشقىنداردىڭ ايتۋىنشا، قالعان پاراشيۋتشىلەر اعاەۆتىڭ نۇسقاۋىنا سايكەس ولىسپەي بەرىسپەۋگە، سوڭعى وقتارى قالعانشا اتىسۋعا، تاقا بولماسا وزدەرىنە قول جۇمساپ ولۋگە بەكىنگەن.

ىبىراي وتەۋوۆتىڭ دەرەگىنشە، 18-مامىر كۇنى (16 مامىر بولۋ كەرەك) ساسكەدە ەگىن اۋىلىنا دەسانت توبىنان جىرىلىپ قالىپ قويعان ەكى ادام كەلەدى. «مىنالار ەكى ادامدى قارسى جىبەردى، – دەيدى ەستەلىك يەسى. – انا ەكەۋى قول كوتەردى. قول كوتەرگەسىن مىنا ەكەۋى جابىلا شاۋىپ جەتىپ، ەكەۋىن تۇيگىشتەپ اۋىلعا ايداپ اكەلدى، جۇلقىلاپ، كيىمدەرىن جىرتىپ شەشىندىردى، ءتىنتتى. ەكەۋىن ەكى ماشيناعا وتىرعىزىپ، سارىقاسقاعا الىپ كەتتى. قوپىراعان ءتورت قاپ اقشانى كوردىك. زاتتارىن – 14 شتۋك پاراشيۋت، ەر-توقىم، ت.ب. ەكىنشى ماشيناعا تيەدى. قىزىل بىلعارىمەن تىستالعان ساندىق-راتسيا بولدى. پاراشيۋت اق جىبەكتەن، قالىڭ، جۋان ارقاندارى بار».

سول ءتۇنى ەگىس بريگاداسىندا قالعان ۆولكوۆقا اتاعوجيەۆتىڭ وتقا ۇشقان جەرىن حابارلاۋدى جانە قوسىمشا وترياد كەلتىرۋ جايلى سۇرانىمدى جەتكىزۋگە جىبەرىلگەن سادۋاقاسوۆ پەن بەردەنباەۆ نە كۇيدە ەدى؟

بۇلار بريگادادا ورنالاسقان ىلكى شتابقا 19-مامىردا، تاڭەرتەڭگى ساعات 7-دە جەتەدى. شتاب باستىعى ۆولكوۆ وزىنە قاجەت مالىمەتتى العاننان كەيىن جاۋشىلارعا ەكى ساعات دەمالىس بەردى. قويمان مەن بوتاعارا شامالى تىنىعىپ العان سوڭ كيروۆ كولحوزىنىڭ باسقارماسى ىقسان اتشىباەۆتى قاستارىنا الىپ، بايجاننىڭ ۇيىنە ەستىرتۋگە باردى. سول كۇندە ونىڭ جاقان دەگەن ءىنىسى، توعىز جاسار ەر بالاسى جانە التى جاستاعى شايى دەيتىن قىز بالاسى بار ەكەن. جامانات حاباردى ەستىرتۋ وڭاي بولسىن با. بوتاعارا ودان-بۇدان حال سۇراپ، جان-جاعىنان وراعىتا بەردى. «مەن دە “فاشيستەر اسكەرىنىڭ بەتى قايتقانىمەن، جاۋ ءالى دە كوپ بولىپ تۇر عوي” دەپ اينالا سيپاي بەرەم»، – دەپ اڭگىمەلەپتى قويمان. جىگىت شاعىندا ۇلكەندەردەن ەستىگەن، توعىس دەگەن بايدىڭ جالعىز بالاسى ءولىپ، سونى ەستىرتۋگە بارعان ەدىگە ءبيدىڭ سوزىمەن: اقسۇڭقار ۇشتى ۇيادان، / قول جەتپەيتىن قيادان. / اقسۇڭقار قولدان ۇشتى، / اللانىڭ ءامىرى كۇشتى. / تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، / قياعى ءبۇتىن سۇڭقار جوق، دەگەنىنشە سەزىمتال ايەل جۇرەگى جاعدايدى بىردەن سەزىپ، داۋىس ەتە باستادى. وعان بالا-شاعانىڭ جىلاۋى قوسىلىپ، ءۇي-ءىشى ۋ-شۋ بوپ كەتتى. سونداعى بايجاننىڭ بايبىشەسىنىڭ جوقتاۋى: قايعى دەگەن قاتتى دەرت، /وقتان وسال باتپايدى. / قانشا قاپى شەكسەم دە، / تۋرالاي قۇرىق كەلگەن كۇن، / سروكتى كۇننەن اسپايدى. ازالى داۋىسپەن زار ەڭىرەپ، وتىرعان ۇشەۋىنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى. «قولدان كەلەر جاردەم جوق، تەزدەتىپ جول ءجۇرىپ كەتتىك، سوڭىمىزدان زارلى داۋىس كوپكە شەيىن ەستىلىپ جاتتى»، – دەيدى قويمان.

كوپ كەشىكپەي ەكەۋى ۆولكوۆتىڭ باستاۋىنداعى 20 كىسىلىك وتريادتىڭ قۇرامىندا اۋىلدان شىقتى. باعىت – اقۇشان، قانجىعا تاۋلارى...

(جالعاسى بار)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz